یکی از پیامدهای جنبش ضد استعماری تحریم تنباکو، تداوم اندیشه تحریم کالاهای خارجی و مقابله با نفوذ اقتصادی بیگانه در تفکر سیاسی ـ اجتماعی علمای شیعه و ملت ایران و شکل‌گیری نهضت بزرگ تحریم کالاهای خارجی و تشویق به استفاده از کالای داخلی است. این حرکت دو بعد سلبی و اثباتی داشت. بعد سلبی آن مبارزه منفی و تحریم اجناس خارجی و نفی سلطه اقتصادی اجانب و بعد اثباتی آن تلاش برای سازندگی و خودکفایی ملی و استغناء از بیگانگان است.
البته تحریم همواره به معنای فقهی آن یعنی «حرام دانستن» مد نظر نبوده، بلکه گاهی به معنای پرهیز از استفاده بوده اشست. لذا در مواردی در بیانات مختلف علما به این نکته اشاره شده که ما استفاده از کالاهای خارجی را حرام نمی‌دانیم، ولی از آن پرهیز می‌کنیم و به تولیدات و کالاهای داخلی روی می‌آوریم . این اندیشه و تفکر در قالب‌های مختلفی در ایران به منصه ظهور رسیده و علمای شیعه برای حمایت از کالای داخلی و ایرانی و پرهیز از کالای خارجی بر برخی اصول و ادله قرآنی و روایی تأکید کرده‌اند که در این نوشتار به مهم‌ترین آنها اشاره می‌شود.
جلوگیری از سلطه و نفوذ بیگانان
یکی از اصول بسیار مشهور مورد توجه علما در بحث ارتباط مسلمانان با کفار اصل نفی سبیل است که مستند به آیات و روایات است. مثل آیه، «وَلَن یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً: خداوند هرگز راهی برای سلطه کافرین بر مؤمنین قرارنداده است(۲) و روایت، «أَلْإسلامُ یَعلُو وَ لایُعلی عَلَیه: اسلام برتر است و هیچ چیز بالاتر و برتر از آن قرار نمی‌گیرد.»(۳)
در بحث مواجهه با غرب، توجه به اصل عدم سلطه کفار بر مسلمین بسیار جدی است و در موارد متعددی علمای شیعه دلیل ممانعت از رواج کالاهای خارجی و استفاده از کالای داخلی را پیشگیری یا دفع خطر سلطه کفار بر مسلمین دانسته‌اند. البته این سلطه در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی مطرح بوده است.
آیت الله آخوند خراسانی و آیت الله ملاعبدالله مازندرانی در سال ۱۳۲۹ ق. در اعلامیه‌ای که علیه استفاده از کالاهای خارجی دادند، یکی از دلایل این حرکت را خطر سلطه کفار بر مسلمین و گسترش فقر و فلاکت جامعه اسلامی در اثر استفاده از کالاهای خارجی، بیان کردند:
«… عموم غیرتمندان اسلام و پیروان حضرت خاتم النبیین صلی الله علیه و آله الطاهرین البته این معنی را تا به حال فهمیده‌اند و به رأی العین می‌بینند که استعمال امتعه خارجه در بلاد اسلامیه تا به حال به چه درجه موجب ذهاب (از بین رفتن) ثروت مملکت و نسخ (نابود شدن) منابع داخله و فقر و فلاکت ملت وتسلط کفار بر مسلمین داخله و فقر و فلاکت ملت وتسلط کفار بر مسلمین شده است.»(۴)
مرحوم شیخ محمد اسماعیل محلاتی از علمای نجف در دوره مشروطه نیز در اعلامیه‌ای که در تحریم کالاهای خارجی صادر کرد به این نکته اشاره کرد که استفاده از کالاهای خارجی موجب می‌شود ثروت و مال ایرانیان و مسلمین به جیب بیگانه برود و جوامع و دولت‌های بیگانه که دشمن ایران هستند، تقویت شوند، لذا برای احتراز از این مسئله باید از مصرف این کالاها پرهیز کرد:
«پر واضح است که امتعه(۵) و اقمشه(۶) که از طرف اجنبی بر ما وارد می‌شود آنچه مخارج برده از گمرک وکرایه جهاز(۷) و… سرکش قیمت آن امتعه نموده از ما می‌گیرند. پس در حقیقت همه آن مصارف از جیب ما داده می‌شود و همه آن ادارات به اندازه خود به پول ما دوران می‌یابد(۸)… در حقیقت تجارت اروپاییان با ما ایرانیان وسیله‌ای است برای آن که اموالی از ما استنقاد شود(۹) واز چنگال ما بیرون رود به مصرف تقویت دول و عمارت بلاد آنها برسد.»(۱۰)
آیت‌الله سید عبدالحسین لاری از شاگردان میرزای شیرازی و عالم برجسته منطقه فارس و لارستان که در اواخر دوره قاجاریه اقدام به تشکیل حکومت محلی در این منطقه کرد، در پاسخ به سئوالی مبنی بر حکم استفاده از کالاهای خارجی، حرمت استفاده از این کالاها را مستند به خروج ثروت ممالک اسلامی به ممالک بیگانه و کمک به قدرت کفاری می‌دانند که به دنبال جنایت علیه مسلمانان هستند:
«امروز آنچه پول از بلاد اسلامیه به بلاد خارجی می‌رود اعانت(۱۱) به اعداء دین و استعداد(۱۲) کفار است برای ریختن خون اسلام و مسلمین، [پس] حرام است استعمال آنها سیاسۀً و دیانۀً حفظاً للاسلام و المسلمین مگر در صورت اضطراب و عدم وجود اشیاء وطنی اسلامی… .»(۱۳)
لزوم پرهیز از کالاهای خارجی که مشابه داخلی دارند
مرحوم آیت الله سید محمدکاظم یزدی از فقهای بزرگ شیعه در پاسخ به استفتایی مبنی بر حکم استفاده از کالاهای خارجی در صورت امکان استفاده از مشابه داخلی آن کالا می‌نویسند:
«هرچه موجب تقویت و شوکت کفر و کفار و باعث ضعف اسلام و مسلمین است حرام است، چه از معاملات باشد یا غیر آن از آنچه باشد … و بسی سزاوار است که مسلمین، کلیه، هرگاه ممکن باشد، بدون ترتب مفسده، تحرز کنند از چیزهایی که در معرض تقویت کفر است.»(۱۴)
حفظ عزت و شوکت مسلمین
یکی از اصول قرآنی اصل عزت مسلمین و عدم ذلت و تحقیر آنها در مقابل کفار است. در آیات قرآن تأکید شده است که پذیرش ولایت و دوستی کفار موجب عزت مسلمین نمی‌شود، بلکه عزت برای خدا و رسول و مومنین است و در نزد خدا و رسول باید عزت را جستجو کرد: «الَّذِینَ یَتَّخِذُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ أَیَبْتَغُونَ عِندَهُمُ الْعِزَّهَ فَإِنَّ العِزَّهَ لِلّهِ جَمِیعًا؛(۱۵) کسانی که کافران را دوست و یاور خویش می‌گیرند، آیا عزت را نزد آنان می‌جویند؟ با این که عزت به تمامی از آن خداست.»
«َلِلَّهِ الْعِزَّهُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ؛(۱۶) همانا عزت فقط برای خدا و پیامبرش و مؤمنین است.»
وقتی در سال ۱۳۰۵ش. اتحادیه اصناف اصفهان قطعنامه‌ای تحت عنوان «وطن در خطر است» صادر کرد و نسبت به مرگ اقتصادی ایران بر اثر «ورود کالاهای غیرضروری خارجی» هشدار داد و تصمیم گرفت که، «از این به بعد حتی المقدور از کالاهای بیگانه پرهیز کرده» و به تولیدات داخلی قناعت نماید، حاج آقا نورالله اصفهانی نیز با صدور اعلامیه‌ای با عنوان «اسلام در خطر است» حرکت اتحادیه فوق را این گونه تأیید کرد:
«امیدوارم اول کسی که تأسی به آن هیئت محترمه نماید اینجانب و هرکس بستگی به اینجانب داشته باشد، بوده باشد و رفته رفته امتعه داخله رواج و احتیاجات از خارجه بالمره مقطوع و ثروت مملکت زیاد و شوکت و اقتدار و عزت اسلام و مسلمین فوق العاده بشود و توازن صادرات و واردات ایران کاملا بشود.»(۱۷)
پرهیز از دلالی تولیدات بیگانگان برای حفظ عزت
آیت الله سید محمدکاظم یزدی از مراجع تقلید شیعه در عصر مشروطیت در نامه‌ای که ظاهرا به یکی از تجار نوشت، نسبت به نفوذ خارجی‌ها در صنعت و اقتصاد و ضعف تولید در میان مسلمین و روی آوردن به دلالی و واسطه‌گری در معاملات به جای تولید ابراز نگرانی کرد و این شیوه را موجب تقویت کفار و و ذلت مسلمین دانست. ایشان معتقد بود برای جلوگیری از تقویت کفار و برای خروج از ذلت وابستگی به بیگانه، مسلمین باید به فعالیت اقتصادی روی آورند تا بتوانند از کالاهای خود استفاده کنند و نیازمند کالاهای خارجی نباشند:
«در این زمان که خارجه به انواع حِیَل، رشته کسب و صنایع و تجارت را که مایه عزت و منشأ ثروت است، از دست مسلمین ربوده و منحصر به خود نموده و مثل خون در مجاری عروق ایشان راسخ و نافذ شده و شغل اهل اسلام به‌تدریج منحصر به دلالی و بیع و شراء(۱۸) اجناس خارجه شده… مناسب است مسلمین از خواب غفلت بیدار شوند و به‌تدریج رفع احتیاجات خود را از خارجه بنمایند و به تأییدات ربانیه از ذلّ فقر و احتیاج و سؤال و تحمل عملگی کفار و تشتت در بلاد کفر برهند… .»(۱۹)
درگیری‌ها و ناامنی‌هایی به وجود آمده در جریان نهضت مشروطیت موجب شد روس و انگلیس در سال‌های ۱۳۲۷ ـ ۱۳۳۰ قسمت‌هایی از مناطق شمال و جنوب را به بهانه ایجاد امنیت برای اتباع و تجارت خود، عملا تحت اشغال خود درآورند. در این میان، تجاوزگری روس، بروز بیشتری پیدا کرد و در جریان اولتیماتوم معروف روس در اواخر سال ۱۳۲۹ به اوج خود رسید. علمای شیعه ضمن اهتمام به مقابله با اشغال کشور، اقدامات متعددی را انجام دادند. یکی از این اقدامات، صدور اعلامیه توسط تعدادی از علمای اصفهان به همراه برخی از تجار، در اوایل سال ۱۳۲۹ بود. آنها در این اعلامیه برخود لازم دانستند که از معامله با شعبه بانک روس و نیز استفاده از برخی کالاهای رایج روسی، پرهیز کنند و مسلمانان را نیز به همراهی در این مسئله دعوت کردند. این موضوع مورد استقبال مردم قرار گرفت و موجب فشار روس‌ها به آقانجفی برای رفع این حکم شد.
بنابر نقل روزنامه «زاینده‌رود» در مورد پیامدها و اثرات مثبت اعلامیه مذکور و استقبال مردم از آن، تجار اصفهان به دلیل اعتقادات و احساسات اسلامی و مذهبی خود، اولین افرادی بودند که از این حکم اطاعت کردند. آنها به طور یکپارچه به افراد طرف معامله خود تلگراف زدند که از این تاریخ به بعد، کالاهای روسی را نه به‌طور امانت و نه به‌طور خالصه برای آنها خریداری و حمل نکنند. همچنین اهالی اصفهان، هر روز در صدد افزایش این حرکت دفاعی اقتصادی بودند که موجب انزوای بیگانگان می‌شد.
این روزنامه در توصیف این جریان به لزوم زندگی باعزت اشاره کرد و نوشت:
«این آخرین امتحان ایرانیان است که باید در این مرحله، کمال لیاقت و استعداد خویش را به جهانیان اثبات کنند. ملت ایران به اقتضای دیانت خود یا باید با سیادت و عزت زندگی کند یا به سعادت و شهادت بمیرد. ملت ایران به دلیل هوشیاری فطری و تعلیمات مذهبی، ملتی نیست که تن به اسارت دهد و تسلیم خواهش اجانب گردد.»(۲۰)
خروج از ذلت و منت احتیاج به بیگانه
در ادبیات بیانیه‌ها و اعلامیه‌های علما بحث استقلال اقتصادی و رفع نیاز به بیگانه نیز از جمله مطالب مهم و پررنگ است که هم در تحریم کالاهای خارجی و هم در ترویج کالاهای داخلی مورد استناد علما قرار گرفته است. مرحوم آیت الله میرزا فتح‌الله شریعت اصفهانی در تأیید فعالیت‌های اقتصادی داخلی مثل شرکت اسلامیه، به قبح وابستگی به بیگانه و استفاده از متاع خارجی با این عبارت ادبی اشاره می‌کند:
«نان خود بر سفره مردم خوردن، به نعمت خویش منت از دیگری بردن و خانه همسایه سوختن و چراغ اجانب افروختن و جامه خویش دریدن و کلاه بیگانه دوختن نه کار عقلاء است.»(۲۱)
مرحوم آیت الله صدر اصفهانی نیز در واکنش به تأسیس شرکت اسلامیه اصفهان و تولید منسوجات داخلی، یکی از مهم‌ترین آثار این حرکت را که نسبت به تحقق آن ابراز امیدواری می‌کند، رفع احتیاج و وابستگی به بیگانه می‌داند:
«رجاء واثق… مسلمانان در گرفتاری به کفار، که آنی زندگانی به غیر مطاع کفر نتوانند و ممالک محروسه اسلام از احتیاج به کفرستان مستغنی گردد… .»(۲۲)
مرحوم آیت‌الله حاج میرزا خلیل تهرانی نیز شبیه همین امید و آرزو را دارد:
«امیدوارم قسمی شود که اهل ایران به هیچ وجه من الوجوه محتاج به آوردن و طلبیدن اجناس خارجه نشوند.»(۲۳)
مرحوم آیت الله مامقانی نیز در واکنش به تأسیس این شرکت و تولید لباس‌های داخلی و اسلامی از اینکه این کار موجب استقلال از بیگانه و عدم احتیاج به اقتصاد آنها می‌شود، ابراز خرسندی می‌کند:
«بحمدالله تعالی فراهم شدن اسباب تداول(۲۴) منسوجات اسلامیه و سد ابواب حوائج مسلمین از ممالک از نِعَم عظیمه این عصر با برکت است. چه قدر شایسته است که عموم مسلمین با کمال شوق و اتحاد کلمه در رواج آن هجر منسوجات ممالک خارجه که سبب اختلال امور امور کافه مسلمین شده جد و جهد نموده اسلام را رونقی تازه داده و با اتفاق کلمه اسلامیه مسلمین را آسوده نمایند.»(۲۵)
مرحوم آیت‌الله حاج میرزا حسین خلیلی که یکی از مراجع سه‌گانه نجف در عصر مشروطیت بود و فتاوای وی همراه با آخوند خراسانی و ملاعبدالله مازندرانی تأثیر زیادی در پیشرفت نهضت مشروطیت داشت، بعد از تأسیس شرکت اسلامیه اصفهان، ضمن تعریف و تمجید از این اقدام و تشکر از حاج آقا نورالله اصفهانی، خود نیز مبتنی بر اصل حفظ عزت مسلمین و عدم احتیاج به بیگانه، متعهد به استفاده از لباس‌های تولید داخل شد:
«… خود احقر هم قاصد و عازمم، حتی المقدور به غیر از اجناس معمولی ایران استعمال نمی‌نمایم.»(۲۶)
بنیانگزاران شرکت اقتصادی اسلامیه نیز در اساسنامه این شرکت، یکی از فواید آن را رهایی از ذلت احتیاج به بیگانه بیان کردند:
«[این شرکت] آب رفته را به جوی آورد و رشته گسیخته تجارت داخله ما را محکم خواهد نمود. ملک و وطن ما را آباد و واحیای صنایع منقرض شده ما را حیات می‌دهد. ما را از ذلّت احتیاج به امتعه خارجی می‌رهاند. قماش‌های قلب فساد شده خارج که در عوضش روح و ثروت مملکت ما می‌رود موقوف دارد و صنایع استادان خودمان را که فعلا جاذب انظار تمام صنعتگران عالم است و در تماشاخانه‌های خارجه به یادگار در کمال احترام نگه می‌دارند، به حال اولین عود می‌دهد. راه‌های مملکت را شوسه و آهن کرده، حمل ونقل ما را سهل خواهد نمود. از قحط سالی و تعدّی محتکرین بی انصاف نجاتمان می‌دهد. اطفال ما را تربیت می‌کند. در سال که هزارها از نفوس و برادران دینی ما به خارجه مسافرت کرده، در کمال ذلت به مزدوری غیر مذهب ما، جان شیرین می‌سپارند، به کار و شغل داخله مملکت باز خواهد داشت.(»۲۷)
حرمت دوستی و صمیمیت با کفار
یکی از مهم‌ترین عوامل از بین رفتن سرمایههای ملی، استفاده از کالاهای خارجی است. این مسئله در بحث حمایت از سرمایههای ملی همواره مورد نظر و توجه علما بوده است. لذا یکی از اصول و مبانی نظری مورد توجه علما در این بحث، اصل حرمت دوستی و پذیرش ولایت کفار است. در قرآن کریم آیات زیادی وجود دارند که مسلمانان را از دوستی و مراوده باکفار نهی کرده‌ان: «لَا تَجِدُ قَوْمًا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ؛(۲۸) هیچ قوم مؤمن به خدا و روز قیامت را نخواهی یافت که با دشمنان خدا و رسول دوستی کنند.»
مرحوم شیخ الشریعه اصفهانی از علمای دوره مشروطه، در پاسخ به استفتایی مبنی بر حکم استفاده از کالاهای خارجی با وجود کالای داخلی مشابه دقیقا به همین آیه استناد می‌کنند و به مفاسد استفاده مسلمانان از کالاهای خارجی اشاره می‌کند.(۲۹)
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ الْیَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِیَاء … وَمَن یَتَوَلَّهُم مِّنکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ.(۳۰) ای کسانی که ایمان آورده‌اید، یهود و نصاری را به عنوان دوست انتخاب نکنید … و هرکس از شما با آنها رابطه دوستی برقرار نماید، از آنان خواهد بود.»
«لاَّ یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاء مِن دُوْنِ الْمُؤْمِنِینَ؛(۳۱) مؤمنین نباید کافران را به جای مؤمنان دیگر به دوستی انتخاب کنند.»
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ذیل این آیه می‌فرمایند:
«غالبا ولایت مستلزم تصرف یک دوست در امور دوست دیگر است … در نتیجه اگر ماکفار را اولیای خود بگیریم، خواه ناخواه با آنان امتزاج روحی پیدا کرده‌ایم. امتزاج روحی هم ما را می‌کشاند به این که رام آنان شویم و از اخلاق و سایر شئون حیاتی آنان متأثر گردیم … وقتی یک فرد مؤمن نسبت به کفار ولایت داشته باشد و این ولایت قوی هم باشد، خود به خود خواص ایمانش و آثار آن فاسد می‌گردد و به تدریج اصل ایمانش هم تباه می‌شود.»(۳۲)
تضعیف ایمان و اعتقادات در اثر مراوده با کفار
بحث تأثیر مراوده و دوستی با کفار بر اخلاق و روحیات مردم و تضعیف ایمان آنها در گزارش شیخ حسن کربلایی از وضعیت ایرانیان پس از ورود کفار غربی به ایران و ارتباط ایرانیان با آنها به‌خوبی توصیف شده است. وی به تأثیر مراوده با فرنگیان بر بی‌مبالاتی به برخی از احکام دینی مثل روزه‌داری و گسترش برخی مفاسد مثل ارتباط با زنان فاسد، گسترش شرابخواری و حتی تضعیف اعتقادات مردم اشاره کرده است. بر همین اساس هم میرزای شیرازی در تلگراف‌هایی که به ناصرالدین‌شاه می‌زند، به همین بحث اشاره دارد:
»کَفَره را بر وجود معایش و تجارت آنها مسلط کرد تا بالاضطرار با آنها مخالطه و موادّه(۳۳) کنند و به خوف یا رغبت، ذلت نوکری آنها را اختیار نمایند و کم کم بیشتر منکرات، شایع و متظاهر شود و رفته رفته عقایدشان فاسد و شریعت اسلام مختل النظام گشته و خلق ایران به کفر قدیم خود برگردند.»(۳۴)
در گزارش کندی از مأمورین انگلستان در ایران نیز به این دغدغه علمای ایران اشاره شده است:
«میرزا محمد علی یکی از مجتهدین به مأمور سفارت گفته بود که تردیدی نیست این شرکت [اقتصادی خارجی] سیل اروپاییان را به ایران سرازیر خواهد کرد و تجارت کشور را در دست خواهند گرفت و همین مسئله مذهب آنها را تضعیف خواهد کرد.»(۳۵)
مرحوم آیت الله آقانجفی اصفهانی همراه با برادرش آقا نورالله برنامه‌ریزی کردند که علاوه بر عدم حضور کالاها و منسوجات خارجی درزندگی مردم، امکانات داخلی را برای تولید بسیج کنند و با ابتکار ایرانی به تولید بپردازند و ملت را برای حمایت از آن تشویق کنند و تحریم کالاهای بیگانه را بعد اثباتیِ عملی ببخشند. ایشان بعد از مراسم نماز جماعت در مسجد جامع سلطانی (مسجد شاه) طی سخنرانی مبسوط و مهمی با استناد به آیات و روایات، از جمله آیات ناظر به منع دوستی و معاشرت با کفار از مردم خواست که از مصرف کالاها و منسوجات خارجی خودداری کنند و به مصرف کالاهای داخلی روی آورند. ایشان در نامه‌ها و اعلامیه‌های بعدی مردم را تشویق به استفاده از کالاهای شرکت اسلامیه کرد.(۳۶)
روزنامه «حبل‌المتین» به نقل از خبرنگار خود در اصفهان، در باره نقش آقانجفی اصفهانی در این امر می‌نویسد:
«… حضرت حجت‌الاسلام حاج شیخ محمدتقی[آقانجفی] ـ مدظله العالی ـ عنوان مفصلی را من باب ترک منسوجات و مصنوعات خارجه در ترویج امتعه و اقمشه داخله و بیست و هفت مورد در قرآن که منع از معاشرت خارجه است، بیانی خیلی مفصل و عنوانی بسیار عام فهم، ارشاد فرموده‌اند … علمای اسلام در این شرکت مقدس شخصاً شرکت مالیه نموده‌اند و از بذل نصایح و تشویق عموم به امتعه اسلامی و دوری از استعمال امتعه خارجه، دقیقه‌ای فروگذار نمی‌کنند… حضرت حجت‌الاسلام آقای نجفی و بندگان ثقهالاسلام [حاج‌آقا‌نورالله] و جناب آقایان علمای اسلام ـ سلمهم الله تعالی ـ در راه این شرکت مقدس، از هستی خود گذشته‌اند. از خداوند خواهانیم این‌گونه سرپرستان ملت را در پناه خود محفوظ بدارد.»(۳۷)
چنان که مشهود است مرحوم آقا نجفی اصفهانی طبق مطلب فوق به همان اصل منع دوستی و معاشرت با کفار استناد و براساس همین اصل به بحث پرهیز از استعمال منسوجات و کالای خارجی تأکید کردد.
البته آیات و روایات فوق نفی کننده اصل تجارت و ارتباط اقتصادی با کشورهای بیگانه و ملیت‌های مختلف نیست، بلکه بحث بر سر برقراری رابطه صمیمی و دوستی و نزدیکی بیش از حد با آنان است، به گونه‌ای که موجب نفوذ آنها در امور اجتماعی، سیاسی واقتصادی مسلمین شود. به‌ویژه در دوران قاجار و پهلوی به دلیل سابقه منفی استعمارگری کشورهای غربی و ضعف موجود در حاکمیت سیاسی و وجود برخی افراد ذی‌نفوذ و وابسته به بیگانه در مناصب حاکمیتی، خطر این نوع روابط صمیمانه با بیگانگان بسیار بیشتر بود. لذا در مواردی این گونه روابط سیاسی و اقتصادی زمینه سلطه اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بیگانه بر کشور را فراهم کرد که در موارد زیادی تیزبینی و هوشیاری علمای شیعه مانع این سلطه شد.
اما امروز که کشور ما از اقتدار سیاسی بالای داخلی و خارجی برخوردار است و استقلال حاکمیتی خود را حفظ کرده است برقراری معاهدات و روابط اقتصادی و سیاسی با این گونه کشورها به شرط رعایت ضوابط و قواعد کلی حاکم بر این گونه روابط و توجه به مصالح کلی کشور می‌تواند منافعی را برای کشور به همراه داشته باشد. هرچند باز هم باید این گونه روابط با دقت و هوشیاری کامل صورت پذیرد، زیرا همواره امکان سوء استفاده و ضرر وجود دارد.
همچنین بحث خودکفایی و استقلال اقتصادی به این معنا نیست که ما هیچ کالا و محصولی را از کشور دیگری وارد نکنیم و همه محصولات و کالاهای مورد نیاز خود را به هر قیمتی که شده است خودمان تولید کنیم. بلکه خودکفایی به این معناست که از لحاظ تولیدات و اداره امور اقتصادی کشور در حدی باشیم که نیاز ما به محصولات دیگران موجب سوء استفاده قدرت‌های بزرگ و اعمال فشار بر ما نباشد. به تعبیر دیگر باید در کالاهای اساسی حتی‌الامکان بر توانایی‌ها و تولیدات خودمان متکی باشیم. همچنین محصولاتی که امکان تولید آنها در داخل وجود دارد، از خارج با هزینه بیشتری وارد نشوند. مثل خام فروشی مواد نفتی یا معدنی به کشورهای خارجی و خرید محصولات پتروشیمی و صنعتی تولید شده با همین مواد خام از آنها.
لذا وارد کردن برخی از کالاهای خارجی و ارتباط تجاری با سایر کشورها در حد تأمین مصالح کلی کشور لازم است. اما باید دقت کرد که مصرف و ورود بی‌رویه کالای خارجی به کشور موجب ضررهای جدی در عرصه اقتصادی و تولید داخلی و از بین رفتن سرمایههای ملی خواهد شد. در مجموع باید با توجه به مصالح اقتصادی و سیاسی کشور این گونه روابط تنظیم شود نه این که به طور کلی ارتباط اقتصادی و سیاسی با کشورهای بیگانه قطع شود.
حرمت تشبه به کفار
یکی از اصولی که در مواجهه با کفار غربی مورد استناد علمای شیعه قرار گرفته است، اصل حرمت تشبه به کفار است که در روایات ما فراوان مطرح شده است. رسول خدا فرمودند: «کسی که به بیگانه از ما شبیه شود از ما نیست، از مشابهت با یهود و نصاری پرهیز کنید.»(۳۸)
همچنین حضرت علی(ع)می‌فرمایند: «کسی که شبیه به قومی شود از آنان به حساب می‌آید.»(۳۹)
امام صادق(ع) نیز می‌فرمایند: «خداوند به یکی از پیامبرانش چنین وحی کرد: به مؤمنین بگو لباس دشمنان مرا نپوشند، غذای دشمنان مرا نخورند و طبق روش دشمنان من عمل نکنند که اگر چنین کنند آنها نیز دشمن من خواهند بود همانند سایر دشمنان.»(۴۰)
در این گونه روایات، معصومین(ع) مؤمنین را از مشابهت به کفار در اموری که از ویژگی‌های خاص آنهاست برحذر داشتهاند. البته حرمت تشبه به کفار وسلوک بر طبق شیوه‌های آنان مربوط به مواردی است که به نوعی شعار و یا شاخصه‌ای برای آنان حساب می‌شود یا مربوط به بخشی از آداب و تعالیم دینی آنهاست که در اسلام نسخ وباطل شده است. اما آن دسته از شیوه‌های تمدنی ومعیشتی که منشأ فطری یا وحیانی دارند و مشترک بین کفار و مؤمنین است، از شمول این حکم خارج است.(۴۱)
یکی از دلایلی که در این روایات مؤمنان را از شبیه شدن به کفار نهی کرده‌اند این است که مشابهت‌های ظاهری با آنها موجب از بین رفتن تمایزات ظاهری بین مسلمانان و کفار می‌شود و آرام آرام تفاوتی بین آنها دیده نمی‌شود و به‌تدریج، این تشابه در ظاهر به تشابه در رفتار و بعد از آن به تشابه در عقاید هم سرایت خواهد کرد. نمونه‌های زیادی وجود دارند که افرادی که در کشورهای غربی زندگی کرده‌اند، در اثر همراهی و مراوده و مشابهت ظاهری با بیگانگان آرام آرام خلق و خوی آنها گرفته و از احکام شرعی خود دوره شده‌اند، مثلا زنانشان ابتدا از مد لباس آنها تقلید کرده و آرام آرام حجاب را کنار گذاشته‌اند. مردان ابتدا در مجالس آنها شرکت کرده و مراوداتی شبیه به آنها داشتهاند، اما مدتی بعد به خوردن نوشیدنی‌های حرام ولو اندک روی آورده‌اند و بعد از مدتی به اعتقاداتشان تشکیک کرده و حتی برخی به انکار اصول اعتقادی خود پرداخته‌اند.
ابن خلدون معتقد است: «تشبه دلیل ضعف و قبول حاکمیت آنان است.» مثل واقعه اندلس که او سلطه کفار را پیش‌بینی کرده بود.بر همین اساس در موارد متعددی علما بر مبنای اصل حرمت تشبه به کفار، مؤمنین را از استعمال کالاهای خارجی نهی کرده‌اند. به عنوان نمونه مرحوم شیخ الشریعه اصفهانی در این زمینه با استناد به همان حدیث «لاتَلبِسوا مُلابِس اَعدایی و …» می‌نویسد:
،اغلب مفاسدی که در اعمال و عقاید مسلمین پیدا شده از اختلاط آنها با کفار و تشبه به آنها در گفتار وکردار و … هست.»(۴۲)
آیت‌الله سید محمدکاظم یزدی مؤمنین را به دلیل پرهیز از شباهت به کفار، حتی‌الامکان توصیه به استفاده از لباس و کالاهای اسلامی و داخلی می‌کند:
«امیدوارم اخوان مؤمنین، اقتدا و تأسی به رؤسای ملت نموده، بر حسب غیرت اسلامیت ـ مهما امکن(۴۳) ـ اقتصار به همان ملبوسات اسلامی نمایند، بلکه در تمام اثاث‌البیت خود تا ممکن است اکتفا به مصنوعات اسلامی نموده و در ملبس و مطعم و مسلک خود، از شباهت به کفار بپرهیزند.»(۴۴)
پی‌نوشت‌ها
۱ـ استادیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
۲ـ نساء، ۱۴۱٫
۳ـ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۷، ص ۳۷۶ و ۴۶۰٫
۴ـ موسی نجفی، اندیشه تحریم و خودباوری، ص ۸۱٫
۵ـ کالاها.
۶ـ لباسها.
۷ـ حمل و نقل.
۸ـ اداره می‌شود.
۹ـ دریافت شود.
۱۰ـ محمدحسن رجبی، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، ص ۴۴٫
۱۱ـ کمک.
۱۲ـ آمادگی.
۱۳ـ سیدمحمدتقی آیت اللهی، ولایت فقیه زیربنای فکری مشروطه مشروعه، ص ۱۷۴ – ۱۷۳٫
۱۴ـ روزنامه حبل المتین، سال ۱۳، (۱۳۲۴ق) ش ۳۳، ص ۲۰٫
۱۵ـ نساء، ۱۳۹٫
۱۶ـ منافقون، ۸٫
۱۷ـ حمید بصیرت منش، علما و رژیم رضاشاه، ص ۲۹۳ – ۲۹۲٫
۱۸ـ خرید و فروش.
۱۹ـ علی ابوالحسنی، مروری بر اندیشه و سیره سیاسی صاحب عروه، ص ۱۶۰٫
۲۰ـ روزنامه زاینده رود، شماره ۲۵، ص۲٫
۲۱ـ موسی نجفی، اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاج آقانورالله اصفهانی، ص ۴۷٫
۲۲ـ روزنامه ثریا، سال دوم، ش ۱۳، سنه ۱۳۱۷ق.
۲۳ـ روزنامه حبل المتین، سال هفتم، (ذی حجه ۱۳۱۷) ش ۱۹، ص ۱۵٫
۲۴ـ رواج.
۲۵ـ روزنامه ثریا، سال دوم، ش ۱۳، سنه ۱۳۱۷ق.
۲۶ـ روزنامه حبل المتین، سال هفتم، (ذی حجه ۱۳۱۷) شماره ۱۹، ص ۱۵٫
۲۷ـ همان، ص ۴۹ـ۴۸٫
۲۸ـ مجادله، ۲۲٫
۲۹ـ روزنامه حبل‌المتین، سال ۱۳، (۱۳۲۴ق) ش ۳۳، ص ۲۱- ۲۰٫
۳۰ـ مائده، ۵۱٫
۳۱ـ آل‌عمران، ۲۸٫
۳۲ـ محمدحسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج ۳، ص ۲۰۸-۲۰۶٫
۳۳ـ دوستی.
۳۴ـ شیخ حسن کربلایی، تاریخ دخانیه، ص ۹۶٫
۳۵ـ آن.ک.اس. لمبتون، سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، ص ۲۶۵٫
۳۶ـ موسی نجفی، اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاج آقا نورالله اصفهانی، ص ۶۱ – ۵۹٫
۳۷ـ حبل‌المتین، شماره ۲۰، ۱۴ ذیقعده ۱۳۱۶، ص ۲۳۷٫
۳۸ـ شیخ عباس قمی، مستدرک سفینه البحار، ج ۵، ص ۳۴۶٫
۳۹ـ محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج ۱۷، ص ۴۴۰٫
۴۰ـ ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص ۲۵۲٫
۴۱ـ احمد رهدار، غرب شناسی علمای شیعه، ص ۱۵۹٫
۴۲ـ حبل المتین، سال ۱۳، (۱۳۲۴ق) ش ۳۳، ص ۲۰٫
۴۳ـ هر قدر ممکن است.
۴۴ـ علی ابوالحسنی، مروری بر اندیشه و سیره سیاسی صاحب عروه،، ص ۱۶۲٫
سوتیترها:
۱ آیت‌الله سید عبدالحسین لاری از شاگردان میرزای شیرازی و عالم برجسته منطقه فارس و لارستان که در اواخر دوره قاجاریه اقدام به تشکیل حکومت محلی در این منطقه کرد، در پاسخ به سئوالی مبنی بر حکم استفاده از کالاهای خارجی، حرمت استفاده از این کالاها را مستند به خروج ثروت ممالک اسلامی به ممالک بیگانه و کمک به قدرت کفاری می‌دانند که به دنبال جنایت علیه مسلمانان هستند.
۲٫
امروز که کشور ما از اقتدار سیاسی بالای داخلی و خارجی برخوردار است و استقلال حاکمیتی خود را حفظ کرده است برقراری معاهدات و روابط اقتصادی و سیاسی با این گونه کشورها به شرط رعایت ضوابط و قواعد کلی حاکم بر این گونه روابط و توجه به مصالح کلی کشور می‌تواند منافعی را برای کشور به همراه داشته باشد. هرچند باز هم باید این گونه روابط با دقت و هوشیاری کامل صورت پذیرد، زیرا همواره امکان سوء استفاده و ضرر وجود دارد.
۳٫
معصومین(ع) مؤمنین را از مشابهت به کفار در اموری که از ویژگی‌های خاص آنهاست برحذر داشتهاند. البته حرمت تشبه به کفار وسلوک بر طبق شیوه‌های آنان مربوط به مواردی است که به نوعی شعار و یا شاخصه‌ای برای آنان حساب می‌شود یا مربوط به بخشی از آداب و تعالیم دینی آنهاست که در اسلام نسخ وباطل شده است. اما آن دسته از شیوه‌های تمدنی ومعیشتی که منشأ فطری یا وحیانی دارند و مشترک بین کفار و مؤمنین است، از شمول این حکم خارج است.
۴٫
خودکفایی و استقلال اقتصادی به این معنا نیست که ما هیچ کالا و محصولی را از کشور دیگری وارد نکنیم و همه محصولات و کالاهای مورد نیاز خود را به هر قیمتی که شده است خودمان تولید کنیم. بلکه خودکفایی به این معناست که از لحاظ تولیدات و اداره امور اقتصادی کشور در حدی باشیم که نیاز ما به محصولات دیگران موجب سوء استفاده قدرت‌های بزرگ و اعمال فشار بر ما نباشد.