تربت پاكان
شهر قم كه تربت پاكش گوهر گرانقدرى را در دل خود جاى داده و درخشندگى آن چشم همگان را مجذوب پاكى و قداست خويش نموده در طى قرون متمادى، حبل المتين انديشمندان دينى، عالمان و وارثان ائمه اطهار(ع) به شمار مي‌آيد.
دهها سال است در حريم امن و امان فاطمه معصومه ـ كريمه اهلبيت ـ بزرگان پاك سيرت و مخلصان موحد بر سفره احسانش حاضر شده و به بركت عنايتهاى ويژه آن حضرت به نشر فرهنگ تشيع اهتمام ورزيده، از خرمن اهل بيت خوشهها برگرفته‌اند و جرعههاى جانبخش را به كام تشنگان حق و حقيقت رسانده‌اند خدمات برجسته و تلاشهاى ارزنده علماء و عارفان و مبارزان اين شهر در احياى آئين محمّدى(ص) چنان بوده كه مهر تأييد و تجليل مقتدايان راستين بر تارك آن مي‌درخشد كه فرمودند :
«لولا القميّون لضاع الدين؛() اگر قمىها (علماى قم) نبودند ديانت مردم در معرض تباهى قرار مىگرفت.»
شالوده اين شهر با حضور دوستان و شيعيان ائمه اطهار در سال 83 هـ.ق پي‌ريزى شد.() كه اين دوران به زمان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) برمىگردد.
امام صادق(ع) فرمود: قم شهر ما و شهر شيعيان ماست، پاك و مقدّس است. اهل آن ولايت ما را پذيرفته‌اند () و امام كاظم(ع) در معرفى قم چنين فرمود: «قم عُشّ آل محمد و مأوى شيعتهم؛() قم مأواى آل محمّد و پناهگاه شيعيان ماست.»
و امام صادق(ع) در بيانى ديگر ويژگى اهل قم را اينگونه بيان فرمود: قم را قم ناميدند، زيرا اهلش به قائم آل محمّد مىپيوندند و با آن حضرت (بر ضد طاغوتها) قيام مىنمايند و با كمال استقامت و استوارى به يارى او مىپردازند.()
در شهر قم بيش از 400 امامزاده واجب التعظيم مدفونند و خاك مقدّسش پيكر پاك بسيارى از فقهاى محدثين و علماء بزرگ شيعه را در برگرفته است.
محمد ابراهيم كلباسى مرجع معاصر مرحوم ميرزاى قمى هنگامى كه از اصفهان به قم مي‌آمد، از در پل عليخانى و يا از مسجد امام حسن عسگرى كفشهاى خود را بيرون آورده و بدست مىگرفت و تا حرم پياده مي‌رفت و مىفرمود: دراينجا علماى ابرار و اصحاب ائمه و محدثان بسيار آرميده‌اند و سراسر اين قسمت ـ اطراف حرم ـ قبور آن بزرگواران است.()
بنابه فرمايش امام صادق(ع) قم شهرى
برگزيده است و مردمش همواره با حاكمان ستمگر زمان خويش به مبارزه برمىخاستند. خوددارى آنان از دادن خراج به حكومت عباسى خصوصاً پس از شهادت حضرت رضا(ع) در سال 203 هـ.ق و پى بردن اهالى قم به جنايت مأمون و دستگاه خلافت و دادن تعداد زيادى كشته و زندانى شدن بسيارى از مردم در اين رابطه نمونه‌اى روشن از مقاومت و پايدارى آنان است.
شهر مقدّس و مذهبى قم در طول تاريخ شاهد قتل عامهاى مكرّر و صدمات جبران ناپذيرى از سوى ستمگران بوده است، از جمله آنها مىتوان به قتل عام در عهد مأمون، زمان معتزّ پسر متوكل عباسى، دوران حمله مغول، افغانها و نادرشاه اشاره كرد كه اكثراً بدليل اختيار كردن مذهب تشيع از سوى مردم شهر بوده است. موضعگيرى علماى مبارزى چون ميرزاى قمى در مقابل فتحعليشاه، آيت اللّه حائرى در برابر رضاخان، فرياد مقاومت آيت اللّه بافقى روبروى رضا شاه و ايستادگى آيت اللّه بروجردى و امام خمينى(ره) در رويارويى با رژيم پهلوى مؤيّد پيشتازى اين ديار در نشر اسلام و محو شرك و طاغوت به شمار مي‌آيد با اين وصف در طول زمان، قم علاوه بر آنكه چشمه جوشان علم و معارف حقّه شيعه بوده تربيت شدگانش پاسداران
امين و صالح دين خدا و سرزمين گهر خيزش خاستگاه انقلاب اسلامى به رهبرى امام خمينى فرزند حوزه علميّه قم مىباشد و اوّلين جرقه انقلابى در مبارزه با تجاوزگرىها و ظلم و فساد طاغوت در قيام 15 خرداد و سپس در اعتراض به توهين رژيم عليه مرجعيت در اين شهر زده شد.
توجه ائمه معصومين درباره قم در بيان و عمل حائز اهميت است. از جمله اينكه امام رضا(ع) مىفرمايد: بهشت داراى هشت در است، يك از آنها براى قمىهاست و سه مرتبه فرمود: خوشا به حالشان.()
آن حضرت به زكريا بن آدم كه قصد بيرون رفتن از شهر قم را داشت فرمودند: از قم بيرون نرو همانا خداوند به خاطر تو بلا را از اهل قم دور مىسازد همانطور كه به بركت وجود مقدّس موسى بن جعفر(ع) بلا را از اهل بغداد دور نمود.()
قم به واسطه خورشيد ولايت، حرم مطهر حضرت معصومه(ع) و نور علم و دانش فقه جعفرى متبلور از حوزهها و مدارس علميه و همچنين وجود مسجد مقدّس جمكران كه تجلىگاه امام زمان و محل رفت و آمد ايشان و انس و علاقه دلدادگان به ساحتش مىباشد و در ميان ديگر شهرها ممتاز است. چنانچه امام صادق(ع) فرمودند: زمانى خواهد آمد كه شهر قم و اهلش حجت بر تمام مردم شوند.
بانوى با كرامت
حضرت فاطمه معصومه(ع) دخت بلند اختر امام موسى بن جعفر(ع) است كه در ماه ذيقعده ديده به جهان گشود اين ماه براى مادرش نجمه خاتون شادى بخش و وصف ناشدنى است، زيرا در يازدهمين روز سال 148 هـ.ق خداوند حضرت رضا را به او عنايت كرد و روز اول ذيقعده سال 173 بعد از 25 سال در مدينه منورّه() چشمش به تولد دخترى از خاندان رسالت كه امام صادق بشارت آمدنش را داده بود روشن گرديد.
نام مباركش را فاطمه نهادند و از آنجايى كه امامان معصوم بيش از يك دختر را به نام فاطمه مىگذاشتند مطابق نوشته برخى مورخان امام چهار دختر به نام فاطمه به شرح ذيل داشتند.
ـ1 فاطمه كبرى ملقب به (حضرت معصومه) كه در قم مدفون است.
ـ2 فاطمه صغرى، ملقب به (بى بى هيبت) كه در مدخل شهر باكو در آذربايجان شوروى مدفون است.
ـ3 فاطمه اوسطى، ملقب به (ستّى فاطمه) كه در اصفهان به خاك سپرده شده است.
ـ4 فاطمه اُخرى، مشهور به (خواهر امام) كه در رشت مدفون است.()
آن حضرت داراى القابى چون طاهره، حميده، نقيّه، سيده، رضيه و اخت الرضا مىباشد و در زيارتنامه او را به نامهاى “صديقه” و “نساء العالمين” نيز خوانده‌اند.()
حضرت فاطمه معصومه علاوه بر آنكه سرچشمه خوبىها و كمالات بى حد است از منسوبين سه امام معصوم مىباشد و تكريم و احترام او گراميداشت جايگاه بلند خاندان پيامبر(ص)، خصوصاً مقام امامان شيعه حضرت موسى بن جعفر(ع)، على بن موسى(ع) و محمد بن على امام جواد(ع) به حساب مي‌آيد.
دختر موسى بن جعفر در تحت تربيت پدر بزرگوار و برادر گرامي‌اش حضرت رضا(ع) به مقام والايى رسيد و در پاسخگويى به پرسشهاى مراجعين به درجه‌اى دست يافت كه مطابق نقل “ابن العرندس” حضرت موسى بن جعفر به او كلام “فداها ابوها” را ارزانى داشت.()
وى كه مولود بيت وحى و تنزيل و نشأت گرفته از سلسله امامت و عصمت است و ريشه جانش به ولايت معنوى سيراب گرديده، مىتواند به اذن پروردگار با نفوذ و تأثير در عمق نفوس مستعد و شيعيان و دوستدارانش همچون امامان معصوم سبب تغيير و تحوّل گردد و در رفع گرفتارىها و برآوردن حوائج طالبان و اصلاح امور ايشان اثرى مستقيم داشته باشد.
صفاى زيارت
بنابر روايات متواتر از اهل بيت عصمت و طهارت، قم شهر شيعيان، حرم فرزندان آنان، پناهگاه فاطميان، سالمترين شهرها و آشيانه آل محمد است. امام صادق(ع)
فرمود: خدا داراى حرمى است كه آن مكه است و پيامبرش حرمى دارد كه مدينه است و اميرالمؤمنين هم حرمى دارد كه كوفه است و ما هم داراى حرمى هستيم كه قم است و به زودى بانويى از فرزند من در آنجا دفن مىشود كه نامش فاطمه است هر كس او را زيارت كند بهشت بر او واجب مىشود.() راوى مىگويد اين فرمايش حضرت زمانى بود كه هنوز موسى بن جعفر به دنيا نيامده بود.
و امام جواد(ع) فرمود: «من زار عمتى بقم فله الجنه؛() كسى كه عمه‌ام را در قم زيارت كند اهل بهشت است».
فضائل بى شمار حضرت معصومه و بندگى خالصانه وى به درگاه الهى، عشق روز افزون دلدادگان حرم اهلبيت را مشتعل ساخته و راه را براى زيارت همراه با معرفت آن بانوى مكرمه مىگشايد و آنان را به شناخت بيشتر و فهم جلالت قدر و منزلتش واقف مىكند تا كه استحباب زيارت آن عزيز را از دست ندهد. نقل است يكى از شيعيان به زيارت بارگاه حضرت رضا(ع) در مشهد رفت و سپس از مسير همدان به كربلا رفت در بين راه در رؤيايى راستين حضرت رضا(ع) را ديد كه به وى فرمود: چه مىشد اگر از قم عبور مىكردى و قبر خواهرم را زيارت مىكردى() و باز مىنويسند امام رضا(ع) با اشاره به اهميت زيارت حضرت معصومه(س) فرمودند: هر كس نتواند به زيارت من بيايد برادرم (امامزاده حمزه) را در رى و يا خواهرم ـ معصومه (س) ـ را در قم زيارت كند كه به همان ثواب زيارت من مي‌رسد.()
علّامه بزرگوار محمد باقر مجلسى از امام رضا(ع) روايت مىكند كه خطاب به “سعد بن سعد اشعرى” فرمود: “يا سعد عندكم لنا قبر” اى سعد! از ما قبرى در نزد شما هست. سعد مىگويد: عرض كردم فدايت گردم، آيا قبر فاطمه دختر حضرت موسى بن جعفر را مىفرماييد؟ فرمود: آرى، هر كس او را زيارت كند در حالى كه عارف به حق او باشد بهشت از آن اوست. پس هرگاه كنار قبر او آمدى، در نزد بالاى سرش بايست و 34 مرتبه اللّه اكبر، 33 مرتبه سبحان اللّه و 33 مرتبه الحمد للّه بگو، آنگاه بگو السلام على
آدم صفوة اللّه تا پايان زيارت شريفه.()
بنابر نقل حديث فوق در مىيابيم زيارتنامه حضرت معصومه از امام رضا(ع) است و در ميان بانوان اهل بيت بعد از حضرت فاطمه زهرا(س) تنها بانوى مجلّله‌اى كه زيارت مأثور دارد حضرت فاطمه معصومه است.
فرازهايى از فضايل
از ويژگىهاى حضرت معصومه(س) آگاهى داشتن به علوم اسلامى و نقل آن براى ديگران است. در فراز يكى از زيارتنامههاى ايشان مىخوانيم: «السلام عليك يا فاطمة بنت موسى بن جعفرو حجته و امينه» سلام برتو اى فاطمه دختر موسى بن جعفر و حجت و امين او، آن حضرت حجت و امانتدار پدرش امام كاظم(ع) بود كه در اين صورت حجت و امين خدا بوده و حجت و نشانه اسلام و حافظ امانت الهى مىباشد. و از راويان و محدثان به شمار مي‌آيد. به عنوان نمونه مىتوان به دو حديث كه حضرت در سلسله راويان آن مىباشد اشاره كرد. علامه امينى مىنويسد: فاطمه دختر امام رضا(ع) نقل مىكند كه دختران امام كاظم فاطمه(معصومه) و زينب و ام كلثوم گفتند: روايت كرد ما را فاطمه دختر امام صادق(ع) و او گفت روايت كرد مرا فاطمه دختر امام باقر از فاطمه دختر على بن الحسين از فاطمه و سكينه دختران امام حسين(ع) از ام كلثوم (دختر فاطمه زهرا) و او از فاطمه زهرا(س) نقل كرد كه آن حضرت فرمود: آيا فراموش كرديد فرمايش رسول خدا(ص) را در روز غدير كه (به شما) فرمود: هر كس من مولى و رهبر او هستم پس على مولا و رهبر اوست و نيز به على فرمود: نسبت تو به من همانند نسبت هارون به موسى است.()
همچنين نقل گرديده كه: فاطمه معصومه(س) از فاطمه دختر امام صادق(ع) و او از فاطمه دختر امام باقر(ع) و او از فاطمه دختر امام سجاد(ع) و او از فاطمه دختر امام حسين(ع) و او از زينب دختر اميرالمؤمنين(ع) و او از فاطمه زهرا(س) نقل مىكند كه رسول خدا فرمود: «الا من مات على حبّ آل محمد مات شهيدا؛() و بدانيد
هر كس با محبت آل محمّد بميرد شهيد مرده است.»
والاترين مقام عصمت از گناه و اشتباه مخصوص رسول اكرم(ص) و ائمه اطهار و حضرت زهرا(س) مىباشد.
امّا شخصيتى چون فاطمه معصومه(س) كه اطاعت پروردگار كرده و دامن خويش را از رذايل اخلاقى مبرّا نموده و به درجه عالى از تقوا و طهارت رسيده است كه در لسان عام و خاص فردى مصون از گناه به شمار مي‌آيد برايش مقام طهارت قلبى متصوّر است. چنانچه در فرازى از زيارتنامه غير معروفه ايشان مىخوانيم:
«السلام عليك ايتها الطاهرة الحميدة البرة الرشيده التقية النقية.»() سلام بر تو اى بانوى پاك و ستايش شده نيكو كردار و هدايت شده پرهيزگار وارسته، علاوه بر اين سخن حضرت رضا(ع) كه فرمودند: «من زار المعصومة بقم كمن زارنى؛ هر كس “فاطمه معصومه(س)” را در قم زيارت كند مثل آن است كه مرا زيارت كرده است، شاهدى بر مقام عصمت ايشان است.
لقب كريمه اهلبيت، در خصوص آن حضرت حكايت از شأن و مربته وى نزد پروردگار دارد و خداوند متعال ايشان را به جهت بندگى خالصانه، زندگى با بركتى عنايت نمود كه در حال حيات و ممات منشأ كرامات و عنايات خاص گردد. و بارگاه قدسي‌اش پناهگاه اميدواران به فضل الهى گردد و متوسلين به حضرتش دريافته‌اند كه از سلاله پاك از خزائن امامت و ولايت و گوهرى تابناك از صدف ملك امكان است كه توان بخشش و توجه خاص به حاجتمندان و دعا كنندگان درگاهش را دارد.
از جمله مناقب و شرافتهاى آن بزرگوار وجود يك زيارتنامه مخصوص از ناحيه مقدّس امام معصوم است كه در آن حضرت، دختر رسول خدا، دختر اميرمؤمنان، دختر فاطمه و خديجه و دختر امام حسن و امام حسين و نهايتاً دختر امام، خواهر امام و عمه امام خوانده مىشود كه پاداش خواندن خالصانه و همراه با معرفت آن رسيدن به بهشت را همراه دارد.
نوشته‌اند مرحوم آية اللّه ميرزا رضى تبريزى از مجتهدين بزرگ براى خواندن
فاتحه بر سر قبر زكريا بن آدم كه در شيخان قم است مي‌آيد، در حين قرائت فاتحه به فكر مي‌رود كه آيا زكريا بن آدم با آن جلالت قدر و رفعت و رواياتى كه درباره‌اش وارد شده بالاتر است يا حضرت معصومه(س) كه ناگهان يك نفر كه كلاه نمدى به سر داشته پيش مي‌آيد و به وى مىگويد:آن بالا را بخوان، ايشان ابتدا اعتنايى نمىكند امّا پس از رفتن مرد نگاه مىكند مىبيند نوشته شده:
«السلام على ارواح محمد و آل محمد فى الارواح، السلام على اجساد محمد و آل محمد فى الاجساد» يعنى سلام بر ارواح محمد و آل محمّد در ميان ارواح و سلام بر اجساد محمّد و آل محمّد در ميان اجساد، در اين حال متوجه مىشود كه آن شخص به ظاهر معمولى، فكر او را خوانده و از آنچه در ذهنش گذشته باخبر شده و بدين وسيله ترديد او را پاسخ گفته كه: حساب حضرت معصومه كه از آل محمّد(ص) است با سايرين جداست و هيچ كس قابل مقايسه با اين خاندان نيست.() و دلدادگى به حضرتش همان پذيرش ولايت معصومين و مقبول درگاه الهى است.
مقام شفاعت
يكى از معقتدات شيعه موضوع شفاعت است در رأس شافعان روز قيامت رسول خدا(ص) و ائمه اطهارند كه اين اقتضاى آبرومندى آنان در پيشگاه پروردگار متعال است. در زيارت امام حسين(ع) مىخوانيم: «اللّهم ارزقنى شفاعة الحسين يوم الورود؛ خدايا شفاعت حسين را در روز ورود بر خودت روزيم كن»
بجز اين بزرگان، منسوبين خاندان وحى و حتى پيروان مخلص آنان مىتوانند به اذن پروردگار شفاعت كنند. بنابر روايات متعدد فاطمه زهرا(س) از شخصيتهاى شفاعت كننده نزد پروردگار است، در روايت جابر از امام باقر(ع) اينگونه آمده است كه فرمود: اى جابر و اللّه كه فاطمه شيعيان و محبان خود را آن گونه كه طيور دانههاى خوب و سالم را از ميان دانههاى بد جدا نموده، انتخاب مىكند.()
از طريق اهلبيت روايات فراوانى داريم كه بهشت و شفاعت جزء مهريه حضرت
زهرا(س) مىباشد.()
بعد از صديقه طاهره(س) شفاعت بانويى به گستردگى شفيعه روز جزا ـ فاطمه معصومه (س) ـ نيست.امام صادق(ع) فرمود: «تدخل بشفاعتها شيعتى الجنة باجمعهم؛() و به شفاعت او ـ فاطمه معصومه ـ همه شيعيانم وارد بهشت خواهند شد.»
و نيز در زيارت آن بانوى معظمه مىخوانيم: «يا فاطمة اشفعى لى فى الجنة؛ اى فاطمه براى من نزد خدا درباره بهشت شفاعت كن.» و اين خود نشان دهنده مقام و مرتبه آن شافع روز جزاست. در فراز ديگر زيارتنامه آمده كه: «فان لك عند اللّه شأناً من الشأن» يعنى اينكه ما از تو طلب شفاعت مىكنيم نه تنها به خاطر اينكه تو دختر، خواهر و عمه امامى، بلكه به واسطه رابطه مخصوصى كه با مقام ربوبى دارى از شأنيت و اعتبار بهرهمندى كه البته براى ما خاكيان قابل فهم نيست و تنها خدا و پيامبر و اوصياء طاهرينش بر آن آگاهند.
يكى از علماى دولت آباد اصفهان به نام آيت اللّه حاج شيخ محمد ناصرى از پدرش نقل مىكند كه در سال 1295 هجرى در اطراف قم قحطى و خشكسالى شديدى پديد آمد و احشام در معرض نابودى قرار گرفتند. اهالى آن منطقه 40 نفر از متدينين را انتخاب كرده و به قم فرستادند تا در صحن معصومه بست نشينند، شايد از عنايت ايشان باران ببارد و از قحطى نجات يابند.
پس از سه شبانه روز، شبى يكى از آن چهل نفر مرحوم ميرزاى قمى را به خواب مىبيند كه به او مىفرمايد: چرا در اينجا بست نشسته‌ايد؟ او مىگويد: مدتى است در منطقه ما باران نباريده و خشكسالى به وجود آمده ما براى رفع خطر به اينجا پناه آورده‌ايم. ميرزا مىفرمايد: براى همين انجا آمده‌ايد، اين كه چيزى نيست ايم نقدار از دست ما ساخته است براى رفع اين حوائج به ما رجوع كنيد، ولى اگر شفاعت همه جهان را خواستيد دست توسّل به طرف اين شفيعه روز جزاـ حضرت معصومه(س) ـ دراز كنيد.()
اين رؤياى صادقه مؤيّد حديث شريقى است كه قبلاً بيان شد.
خواهران نمونه
در ميان بانوان بيت رسالت و امامت دو بانوى آسمانى يعنى حضرت زينب كبرى(س) و حضرت معصومه(س) داراى وجوه شباهت و قدر مشترك مىباشند: و هر دوى آنها مخدرات دختر امام خواهر امام و عمه امامند. هر دوى آنان مورد تكريم و تجليل امام معصوم واقع شده و زبان به مدح و ثنا و تعريف آنان گشوده‌اند، حضرت زينب از سوى پدرش اميرالمؤمنين(ع)، برادر امام حسين(ع) و پسر برادر…امام سجاد(ع) ستايش گرديده و حضرت معصومه(س) از جانب جد بزرگوارش امام صادق(ع) و برادر گرانقدرش امام رضا(ع) و فرزند برادر امام جواد(ع) ستوده شده است.
آن دو بانوى مكرمه علاقه شديدى نسبت به برادرها امام حسين(ع) و امام رضا(ع) داشتند و به خاطر اين و در راستاى صيانت از حريم ولايت ترك وطن نموده و رنج سفر را بر خود هموار كردند.
هر دو بزرگوار زادگاهشان مدينه ولى مدفنشان در نقطه‌اى دور و در غربت واقع گرديده است. مضجع شريفشان زيارتگاه عاشقان خاندان پيامبر مىباشد و مسلمانان از سراسر جهان با شور و اشتياق به سوى مرقد مطهرشان در مصر و شام و قم مقدّس مىشتابند.
فاطمه معصومه از ديدگاه مشاهير
صدرالدين شيرازى معروف به ملاصدرا فيلسوف بزرگ اسلام و بينان گذار حكمت متعاليه در كتاب مهم اسفار اربعه را در روستاى كهك قم به رشته تحرير درآورده مىگويد: وقتى شبهه‌اى برايم پيش مي‌آمد، كنار قبر حضرت معصومه در قم مي‌آمدم و از آن بانو استمداد مىكردم و شبهه فلسفى من حل مىشد.()
يكى از شاگردان آيت اللّه مرعشى نقل مىكند، ايشان دليل هجرت به قم و اقامت در اين شهر را چنين بيان مىكرد:پدرم آقا سيد محمود مرعشى كه از زاهدان و عابدان روزگار بود ختم مجربى را انتخاب و چهل شب بر خواندن آن مداومت نمود تا شايد خداوند به طريقى قبر شريف حضرت زهرا(س) را به وى نشان دهد، در عالم رؤيا
به محضر مقدّس امام صادق(ع) و يا امام باقر(ع) مشرف مىشود از او مىپرسند: چه مىخواهى؟ عرض مىكند مىخواهم بدانم قبر فاطمه زهرا(س) در كجاست تا آن را زيارت كنم. حضرت مىفرمايند: نمىتوان بر خلاف وصيّت قبرش را مشخص كنم، عليك بكريمة اهل البيت: به دامن كريمه اهلبيت چنگ بزن، زيرا خدا جلال و جبروت حضرت فاطمه(س) را به حضرت معصومه عنايت فرموده است. هر كس بخواهد ثواب زبارت حضرت زهرا را درك كند به زيارت فاطمه معصومه(س) برود. آية اللّه مرعشى گفتند: پدرم مرا سفارش مىكرد، من قادر به زيارت ايشان نيستم امّا تو اين كار را انجام بده. لذا من به همين خاطر به زيارت امام هشتم و فاطمه معصومه از نجف آمدم و به اصرار مؤسس حوزه علميه قم آيت اللّه حائرى يزدى در آنجا ماندگار شدم.()
حضرت آيت اللّه طباطبائى علامه، فيلسوف و عارف نامى در ماه مبارك رمضان پيش از افطار به حرم ملكوتى كريمه اهل بيت حضرت فاطمه معصومه(س) مشرف مىشد و با بوسه بر ضريح آن حضرت روزه خود را مىگشود.()
حضرت آيت اللّه گلپايگانى در توصيههاى خويش به طلاب به ارتباط مداوم با ائمه اطهار و امام زمان(ع) و قرائت قرآن كريم و ادعيه معتبر و عرض ادب خالصانه به دختر موسى بن جعفر سفارش
مىنمودند همچنين ايشان خود چنان به اين كار علاقمند بودند كه در حال كسالت نتوانسته بودند به حرم بى بى مشرف شوند بارها گريه مىكردند.
حضرت آيت اللّه مرعشى نجفى در وصاياى خويش فرمودند: پس از مرگم، جنازه‌ام را روبروى مرقد مطهر حضرت معصومه قرار داده يك سر عمامه‌ام را به ضريح مطهر و سر ديگر آن را به تابوت بسته و در اين هنگام مصيبت مولايم حسين مظلوم و اهل بيتش را بخوانيد.
آيت اللّه فاضل لنكرانى در خصوص ارتباط خود با حضرت معصومه چنين مىگويد: روزى به حرم مشرف شدم و بعد از زيارت عرض كردم عمه جان ـ ايشان از طرف مادر عمه و محرم من هستند ـ من امروز هيچ حاجتى مثل پول و منزل و غيره ندارم، فقط عنايتى كرده مرا در فهم آيه تطهير يارى نمائيد، تا بتوانم آن را درست فهميده و بنويسم و حل مشكل نمايم. ايشان در ادامه بيان كرده‌اند كه بعد از اين ماجرا شروع كردم به نوشتن آيه تطهير و به بركت حضرت مسائلى و مطالبى برايم روشن شد كه اگر پنجاه سال ديگر درس مىخواندم آن مطالب برايم روشن نمىشد.()
آمدن مرحوم آيت اللّه العظمى حاج شيخ عبدالكريم حائرى مؤسس حوزه علميه به قم و عزم به اقامت در آن شهر بر اثر استخاره‌اى بوده است كه در كنار حرم فاطمه معصومه(س) و با توسّل به آن حضرت انجام داده و در نتيجه آيه‌اى آمده كه ايشان را موظف به ماندن و جمع كردن علماء و فضلا نموده است و خلاصه در آن جريان هدايت ويژه‌اى در پرتو عنايت آن حضرت شامل حال ايشان شده است.()
در رابطه با اقامت آيت اللّه بروجردى در قم باز مىتوان به توجه حضرت معصومه اشاره كرد بدين ترتيب كه ايشان در اواخر سال 1363 هـ.ق مبتلا به بيمارى مىشوند و مقرر مىگردد در تهران جراحى كنند و هنگامى كه به قصد معالجه از بروجرد خارج مىشوند، وضع مزاجشان رضايت بخش نبوده و تقريباً در بيهوشى به سر مىبردند تا اينكه يك مرتبه در دل شب چشم گشوده
چراغهاى قم را مشاهده مىكنند، از همراهان مىپرسند؟ اينجا كجاست، عرض مىكنند قم است جذبه روحانى و كششى معنوى ايشان را به خود مشغول مىكند و تصميم مىگيرند پس از بهبودى بقيّه عمر را در اين آستان مقدّس بگذرانند و بالأخره ايشان به بركت حضرت فاطمه معصومه شفا مىيابد و بعد از آنكه سلامتى خويش را باز مىيابد به قم آمده و آن تحوّل عظيم علمى و فرهنگى را در حوزه بوجود مي‌آورد.()
به اميد ديدار
حضرت معصومه به هنگام شهادت پدر كه در سال 183 رخ داد ده سال داشت. و بيشتر دوران كودكيش را در ايام غم (زندانى پدر) گذراند، ولى زندگى در كنار برادرش ـ امام رضا ـ شعلههاى اميد را در دلش زنده نگه مي‌داشت. امّا با سفر تبعيد گونه امام هشتم(ع) به مرو، حضرت معصومه يكسال بدون برادر در مدينه زندكى كرد. تا اينكه نامهاى از حضرت رضا به وى رسيد، او كه دلش براى ديدن برادر بىتاب شده، بلافاصله همراه عدّه‌اى از برادرانش به نامهاى فضل، جعفر، هادى و قاسم و زيد و تعدادى از برادرزادهها و چند تن از غلامان و كنيزان مدينه را به قصد مرو ترك نمود.
در طول راه به ساوه رسيدند و وقتى مخالفين اهل بيت از رسيدن آنان به شهر مطلع شدند به آزار و اذيّت و جنگ با همراهان حضرت پرداختند و همه برادران و برادرزادگان حضرت معصومه(س) به شهادت رسيدند. هنگامى كه حضرت جسدهاى غرق به خون و پيكرهاى صدمه ديده 23 تن از عزيزان خود را نقش بر زمين ديد. به شدت محزون شد و در اثر اين مصائب به شدت بيمار گرديد.() و بنابر قولى از زهرى كه معاندان در غذايش ريختند مسموم شد.دختر والاتبار موسى بن جعفر با وضعيت جسمى و روحى كه داشت و احساس ناامنى كه در شهر ساوه مىكرد فرمود: مرا به شهر قم ببريد كه از پدرم شنيدم، شهر قم مركز شيعيان ما مىباشد.
وقتى بزرگان قم از آمدن آن بانو به شهرشان باخبر شدند، براى استقبال از ايشان مهيا گرديدند و “موسى بن خزرج”
بزرگ خاندان اشعرى در پيشاپيش جمعيت حركت كرد و مهار ناقه آن حضرت را گرفت و در حالى كه عدّه‌اى سواره و پياده اطراف محملش تجمع نموده بودند با قربانى كردن مقدمش را گرامى داشتند آن سيده جليله را در منزل خويش جاى داد() و نعمت مهماندارى از حضرت در تاريخ 23 ربيع الاول 201 هـ.ق نصيب مردم قم شد.
در مدت اقامت ايشان در قم كه هفده روز ذكر كرده‌اند در خانه موسى بن خزرج بسر مىبرد و در آنجا عبادتگاهى داشت كه به راز و نياز با پروردگار خويش مشغول بود، محل زندگى حضرت بعدها به صورت مدرسه درآمد و به مدرسه ” ستّيه” (مدرسه خانوم) موسوم گرديد.() و محراب عبادتش به بيت النور شهرت يافت كه در طول زمان پناهگاه و محل زيارت دوستداران و متوسلين به حضرتش مىباشد.
رحلت شهادت گونه
حضرت معصومه(س) با حركت حساب شده خويش و به عشق ديدار برادر در رسوايى و افشاء حاكمان جور زمان ـ بنى عباس ـ متحمّل صدمات زيادى گرديد و در روز دهم ربيع الثانى سال 201 هـ.ق پيش از آنكه ديدگان مباركش به ديدن برادر روشن گردد در ديار غربت و در ميان اندوه فراوان دلدادگان و دوستدارانش جان به جان آفرين تسليم كرد.
بعد از وفات حضرت، مردم او را غسل داده و كفن نمودند و به سوى قبرستان بابلان محل فعلى حرم كه ملكى از ملكهاى موسى بن خزرج بود بردند تا به خاك بسپارند.
در اين وقت بين جمعيت گفتگو در گرفت كه چه كسى جنازه را داخل قبر گذارد. سرانجام متفق شدند تا شخصى به نام قادر كه پيرمردى پرهيز كار و صالح بود اين كار را انجام دهد. چون به سراغش رفتند ناگهان مشاهده كردند دو سواره كه نقاب به صورت داشتند از طرف ريگزار بسوى آنان آمدند و از مركب پياده شده و به تجهيز آن بانوى مكرمه پرداختند. يكى وارد قبر شد و ديگرى جسد پاك آن حضرت را برداشته به دست او داد تا به خاك سپارد. آن دو بزرگوار بدون
اينكه با كسى تكلّمى كنند بر اسبهاى خود سوار شده و از محل دور شدند.() بنابر نظر خيلى از بزرگان آن دو تن حضرت رضا(ع) و فرزندش امام جواد(ع) بودند.
بعد از پايان مراسم، موسى بن خزرج سايبانى از بوريا بر قبر شريف آن حضرت برافراشت، تا زمانى كه حضرت زينب دختر امام نهم وارد قم گرديد و قبّه‌اى از آجر بر مرقد مطهر بنا كرد.()
و بدين سان تربت پاكش در دل شهر قم قبله گاه ارادتمندان شيعه از سراسر جهان گرديد.
بارگاه منوّر
بعدها كه در كنار مرقد حضرت بانوان ديگرى به خاك سپرده شدند از جمله ميمونه و ام محمد دختران موسى مبرقع از نوادگان امام جواد، ام قاسم، دختر على كوكبى، ام اسحق جاريه محمد فرزند موسى مبرقع و ام حبيب جاريه ابو على نوه امام رضا. طبق گزارش تاريخ قم در قرن سوم هجرى دو قبّه به جاى گنبد فعلى بوده كه قبّه اول بر فراز قبر مطهر حضرت معصومه و قبور ام محمد و ام اسحاق قرار داشت و قبه دوم بر فراز قبور ام حبيب، ام اسحاق و ميمونه قرار گرفته بود.()
شايسته است كسانى كه حضرت معصومه را زيارت مىكنند اين بزرگواران را ياد كنند و جمله وارده را قرائت كنند:
السلام عليكن يا بنات رسول اللّه السلام عليكن و رحمة اللّه و بركاته.
اولين گنبد بر مرقد حضرت فاطمه معصومه به همت حضرت زينب دختر امام جواد(ع) ساخته شد و به مرور زمان و پس از دفن بانوان علوى در جوار بارگاه آن حضرت، دو گنبد ديگر در جوار گنبد اوّل بنا گرديد كه سومين آنها مدفن حضرت زينب دختر امام جواد بود.
اين سه گنبد تا سال 447 هـ.ق برقرار بودند تا اين كه در همان سال وزير طغرل كبير ـ مير ابوالفضل عراقى ـ به تشويق شيخ طوسى به جاى سه گنبد، گنبد مرتفعى به قطر 11 متر و ارتفاع 14 متر، آراسته به نقشهاى رنگ‌آميزى و تزئينات آجرى و كاشى بدون ايوان و حجرهها بنا نهاد كه تمام
قبور سادات را فرا مىگرفت.() در سال 925 هـ.ق همين گنبد به همت شاه بيگى بيگم دختر شاه اسماعيل تجديد بنا شد.
در سال 1218 هـ.ق گنبد مطهر با خشتهاى طلايى تزيين گشت كه تا سال 1380 هـ.ق باقى ماند كه طبق طرحى از اين سال تا 1384 ش گنبد تعميرات اساسى شد.
مرقد مطهر در اوايل قرن هفتم هجرى به فرمان اميرمظفر احمد بن اسماعيل (بزرگ خاندان سلسله مظفرى) و با كوشش بزرگترين استاد كاشى سازى آن عصر به كاشىهاى نفيس و زرفام آراسته گرديد كه در سال 1377 ش با آميخته‌اى از كاشى و سنگ تجديد بنا شد، در سال 965 هـ.ق شاه طهماسب صفوى براى مرقد ضريحى آجرى همراه منافذى مزين به كاشىهاى هفت رنگ و كتيبههاى معرّق بنا كرد كه در سال 1230 هـ.ق همان ضريح نقره پوش شد، در سال 1280 ضريحى از نقره تهيه و به جاى قبلى نصب گرديد كه چندين بار اصلاح و بازسازى شد، اين ضريح در سال 1380 ش تعويض گرديد.
اولين صحنى كه در اين بارگاه مبارك ساخته شد صحن عتيق نام دارد كه شاه بيگى دختر شاه اسماعيل صفوى در سال 925 هـ.ق بنا نمود. اين صحن چهار ايوان دارد. ايوان طلا در جنوب با دو مأذنه كه در سال 1285 اين مأذنهها نيز طلاكارى گرديد. ايوان شمالى كه ورودى مدرسه فيضيه به صحن مىباشد و ساختمان نقارهخانه بر رويش بنا گرديده است. ايوان غربى (ورودى مسجد اعظم به صحن)، ايوان شرقى(رابط صحن اتابكى با صحن عتيق) صحن اتابكى (صحن نو) داراى چهار ايوان مىباشد كه در هر كدام جلوههاى هنرى و معمارى ديده مىشود.احداث آن به دستور اتابك اعظم و از سال 1295 هـ.ق تا 1303 طول كشيد، ايوان زيباى آينه در جانب غربى آن قرار دارد. رواقهاى حرم عبارتند از رواق بالاسر، رواق دارالحفاظ، رواق آيينه و رواق پيشرو. در سمت غرب حرم مسجد اعظم واقع است كه كلنگ اول آن در يازده ذيقعده 1373 هـ.ق به دست تواناى آيت اللّه بروجردى (ره)، به زمين زده شد.()
پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. بحارالانوار، ج 60، ص .217
. معجم البلدان، ج 4، ص .397
. سفينة البحار، شيخ عباس قمى، ج 2، ص .447
. بحار، ج 60،، ص .214
. همان، ص .216
. بانوى ملكوت، آيت اللّه كريمى جهرمى، چ اول، ص .42
. بحار، ج 9، ص .215
. سفينة البحار، ج 2، ص .447
. منتهى الآمال، شيخ عباس قمى، ص .161
. كريمه اهلبيت، على اكبر مهدى پور، ص 102، به نقل از بحار، ج 48، ص 317 و .286
. بارگاه فاطمه معصومه، تجلى گاه فاطمه زهرا، آيت اللّه سيد جعفر مير عظيمى، ج 2، ص 30 و .29
. همان، ص .27
. بحار، ج 60، ص .216
. سفينة البحار، ج 2، ص .376
. حضرت معصومه فاطمه دوم، محمد محمدى اشتهاردى، ج ،1 ص .146
. كريمه اهلبيت، ص .133
. همان، ص 131، به نقل از بحار، ج .102
. الغدير، علامه امينى، ج 1، ص .196
. كريمه اهل بيت، ص 77 به نقل از آثار الحجه، ص .8
. فروغى از كوثر، انتشارات زائر، ص .42
. بانوى كرامت، ص .66
. بحار، ج 8، ص .52
. همان، ص .105
. سفينة البحار، ج 2، ص .376
. كريم اهل بيت، ص .59
. فوائد الرضويه، شيخ عباس قمى، ص .379
. فروغ كوثر، ص 58، كريمه اهلبيت، ص .44
. بارگاه فاطمه…، ص .119
. همان، ص .121
. بانوى كرامت، ص .115
. همان، ص .118
. كريمه اهل بيت، ص .174
. فروغى از كوثر، ص .33
. كريمه اهل بيت، ص .176
. بحارالانوار، ج 48، ص .290
. سفينة البحار، ج 2، ص .376
. كريمه اهل بيت، ص .182
. فروغى از كوثر، ص .106
. پيام آستانه، نشريه آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه(س)، ش 18، فروردين .85
