اشاره
در فرهنگ عربى به آن دسته از نام هايى كه با پيشوند “اب” (در مردان) و “امّ” (در زنان) همراه باشد، كنيه گويند. سنّت گذاشتن نامى در قالب كنيه براى افراد در ميان قبايل عرب، گونه‌اى بزرگداشت و تجليل نسبت به فرد به شمار مي‌آيد.()
در شريعت اسلام نيز توجّه زيادى به آن شده است، غزالى مىنويسد: «رسول اكرم(ص) اصحاب خود را از روى احترام براى به دست آوردن دلهايشان به كنيه صدا مي‌زد و آنهايى كه كنيه نداشتند، كنيه‌اى برايشان انتخاب مىفرمود و سپس آنها را بدان مىخواند. مردم نيز از آن پس، آن شخص را به همان كنيه مىخواندند. حتى آنان كه فرزندى نداشتند تا كنيه‌اى داشته باشند كنيه‌اى مىنهاد.پيامبر اكرم(ص) رسم داشت حتى براى كودكان نيز كنيه انتخاب مىنمود و آنان را مثلاً ابا فلان صدا مي‌زد تا دل كودكان را نيز به دست آورد.»() در اين نوشتار مختصر كنيه و القاب امام هادى(ع) برشمرده مىشود:
كنيه امام هادى(ع)
نام امام دهم «على» است. كلمه “على” بر ارتفاع شأن و علوّ مقام آن حضرت صراحت دارد، زيرا لفظ “على” فعيل به معناى فاعل، يعنى كلمه”على” به معناى عالى مىباشد. كلمه على از ماده علوّ گرفته شده كه بر علوّ مقام صورى و معنوى انسان دلالت مىكند.()
امام ابوالحسن على النقى هادى(ع) مقلّب به امام “هادى”، دهمين پيشواى شيعيان در نيمه ذيحجه سال 212هجرى در اطراف مدينه در محلى به نام “صريا” يا “حريا”() متولد گشت. پدر بزرگوارش پيشواى نهم شيعيان امام جواد(ع) آيت خداوند در زمين و مادرشان بانوى گرامى حضرت “سمانه مغربيه” ـ كه به “سيده‌ام الفضل”() شهرت دارد ـ است كه زنى با فضيلت، شب زنده دار و با تقوا بود.
آن حضرت و فرزند گرامى ايشان امام حسن ـ عليهما السلام ـ به عسكريين شهرت يافتند، زيرا خلفاى بنى عباس آنها را از سال 233 به محله‌اى از سامرا به نام “عسكر” (لشكر و سپاه) برده و تا آخر عمر پربركتشان در آنجا، آنها را تحت نظر قرار دادند.
كنيه آن حضرت “ابوالحسن ثالث” است، “ابوالحسن ماضى” نيز گفته شده است.
همان گونه كه بيان شد، كنيه گذارى بر افراد از جمله رسمهاى عرب بوده و نوعى احترام بشمار مي‌رفته است تا جايى كه مردمان آن روز با كنيه به تفاخر مىپرداختند.
اكنيّه حين اناديه لاكرمه ولاالقبه و السوأة اللقب
هنگامى كه او را مىخوانم با كنيه او را صدا مي‌زنم و به او لقب نمي‌دهم، زيرا لقب دادن، سبك شمردن است.
ائمه(ع) اين نكته را به خوبى رعايت مىكردند و حتى به اطفال خود كنيه گذاشته و آنان را با كنيه صدا مي‌زدند، زيرا احترام نهادن در رشد روانى و بلوغ اجتماعى فرزند اثرى مهم و ژرف دارد، چنان كه اميرمؤمنان در شعرى كه به اين مضمون روايت شده مىفرمايد:
نحن الكرام و طفلنا المهد يكنى انّا اذا قعد اللئام على بساط العزّ قمنا
ما بزرگمنش هستيم و به فرزندانمان از زمانى كه در گهواره هستند كنيه مي‌دهيم. راه ما از راه افراد پست و بى ريشه جداست و اگر آنان از راهى بروند، ما از آن رو بر مىگردانيم و بر يك سفره نمىنشينيم.
امام جواد(ع) به تأسّى از امامان سلف فرزند خود را “ابوالحسن” خواند و در اين كنيه او را به امام موسى بن جعفر و امام رضا(ع) همانند ساخت.
محدّثين و روات جهت تشخيص و تفكيك، صفتى به ابوالحسن افزوده امام موسى بن جعفر(ع) را “ابوالحسن الاول”، امام رضا(ع) را “ابوالحسن الثانى” و امام هادى(ع) را “ابوالحسن الثالث” مىخوانند.
القاب امام هادى(ع)
القاب شايسته امام، گوشه هايى از صفات و گرايشهاى والاى ايشان را به خوبى تصوير مىكنند و ما برخى را نقل مىكنيم:
«الناصح»: اين لقب از آن رو به ايشان داده شد كه بيش از همه مردم، امت جدش را راهنمايى مىكرد و مصالح آنان را گوشزد مىنمود.
«المتوكل»: حضرت از اين لقب نفرت داشت و به ياران خود فرموده بود وى را بدين لقب نخوانند. آن حضرت، از آن رو اين لقب را ناخوش داشت كه لقب جعفر متوكّل، خليفه عباسى، نيز بود كه از سرسختترين دشمنان اهل بيت(ع) به شمار مي‌رفت.
«التقى» :زيرا حضرت تقواى الهى را پيشه ساخته و خدا را هميشه مركز توجه خود قرار داده بود. طاغوت زمان، متوكل عباسى تمام تلاش جهنمى خود را به كار گرفته بود تا امام را به محافل لهو و لعب، و فسق و فجور بكشاند، ولى در كار خود سخت شكست خورد و اطرافيان خود را از اين مطلب با خبر ساخت و از ناتوانى خود پرده برداشت.
«المرتضى»: كه مشهورترين لقب ايشان است.
«الفقيه»: ايشان فقيهترين فرد عصر و زمان خويش بودند و عالىترين مرجع علما و فقها به شمار مي‌رفتند.
«العالم»: حضرت، داناترين شخص زمان خود در مسائل و امور دينى، بلكه در تمام معارف و علوم بشرى بودند.
«الامين»: ايشان در تمام امور دينى و دنيوى امين بودند.
«الطيب»: هيچ كس در زمان حضرت از ايشان پاكيزهتر و آراستهتر نبود.
«العسكرى»: محل اقامت ايشان در سامرا «عسكر» نام داشت، از اين رو به آن حضرت لقب “عسكرى” داده شد.
شيخ صدوق (ره) در علل الشرايع و معانى الاخبار مىگويد: از استادان خو رضى اللّه عنهم، شنيدم كه مىگفتند: محلّه‌اى كه حضرت امام على النقى و حسن بن على ـ عليهما السلام ـ در آن در سرّ من راى ساكن بودند، عسكر ناميده مىشد، از اين رو به هر يك از اين دو امام بزرگوار “عسكرى” گفته مىشود.
«الموضح»: روشن كننده احكام كتاب و سنت.
«الرشيد»: حضرت از همه بهتر راه رشد و هدايت را يافته و بر صراط مستقيم بودند.
«الشهيد»: زيرا ايشان توفيق شهادت را يافتند و به دست دشمنان خدا شهيد گشتند.
«الوفى»: ايشان با وفاترين مردم بودند و وفا از ويژگىهاى ايشان بشمار مي‌رفت.
«الخالص»: زيرا ايشان از هر عيب و زشتى پاك و منزّه بودند.()
«ابن الرضا»:امام هادى و امام عسكرى(ع) مانند امام جواد(ع) به احترام جدّ بزرگوارشان، امام رضا(ع)،به ابن الرضا مشهور بودند. علامه طبرسى در ابنباره نقل كرده است: امام هادى(ع) و فرزند گرامى اش امام عسكرى(ع) و جدّ بزرگوار وى(امام عسكرى) يعنى امام جواد(ع) هر كدام در عصر خود، به لقب “ابن الرضا” معروف بوده‌اند.()
مشهورترين القاب امام دهم(ع)، “هادى” و “تقى” است، به راستى آن حضرت مجسمه تقوا و هادى و هدايتگر جامعه اسلامى بود. و اين سنّت فرزندان فاطمى و علوى است، پيوسته نورافشاندن و هدايت كردن و سپس مشعل هدايت را به هادى ديگر سپردن. و شيعه هميشه وامدار تعاليم و هدايتهاى هاديان امّت است.
پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. ر.ك:لغت نامه دهخدا، ج 11، ص .16452
. معارف و معاريف، ج 8، ص .595
. نام چهار امام از ائمه دوازدگانه مذهب شيعه ” على” است: حضرت على(ع)، حضرت على بن الحسين(ع)، حضرت على بن موسى الرضا(ع)، حضرت على بن محمد النقى(ع).
. نام روستايى در 6 كيلومترى مدينه، كه حضرت موسى بن جعفر(ع) آن را براى رونق كشاورزى و نخل دارى و مصرف منافع آن جهت محرومان و بينوايان بنيان نهاده است، و در برخى منابع، “صربا” ضبط شده است. ر.ك: اعلام الورى، ص .339
. مناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص .401
. همان، القاب ديگرى نيز براى آن حضرت ذكر شده است ؛ ر.ك: دلائل الامامة، ص .217
. مرحوم طبرسى، اعلام الورى، ج 2، ص 131؛ بحارالانوار، ج ،50 ص .238
