مقدمه
انسان موجودى است كه خداى سبحان او را براى هدفى آفريده است و وى بايد پس از شناخت هدف با تلاش و كوشش در جهت رسيدن به آن هدف حركت كند و هدف واقعى و حقيقى آدميان رسيدن به قرب الهى بوده و كمال واقعى همان تقرّب به خدا است و پيروزى واقعى انسان زمانى است كه به آن هدف والا دست يازد. اما ماهيت زندگى دنيا كه خود ميدانى براى تلاش و كوشش در جهت نيل به هدف است به گونه‌اى است كه همواره با مشكلات و موانعى همراه است كه آن مشكلات مانع رسيدن به آن هدف است و در صورتى مىتواند به آن هدف نائل شود و به پيروزى برسد كه در برابر مشكلات مقاومت به خرج داده و شكيبا باشد از اين رو گفته‌اند:
صبر و ظفر هر دو دوستان قديمند بر اثر صبر نوبت ظفر آيد
يعنى صبر و پايدارى و مقاومت زمينه ساز موفقيت و كاميابى است، دانش آموزى كه مىخواهد در مقام تحصيل علم و دانش به پيروزى برسد بايد در برابر مشكلات و آفات تحصيل مقاومت و پايدارى كند. تاجرى كه مىخواهد در كار خود به موفقيت دست يابد و به سود مادّى برسد بايد در برابر مشكلات تجارت و بازرگانى از مقاومت برخوردار باشد و اگر انسانى بخواهد در معنويت به كاميابى برسد بايد اهل مقاومت و صبر باشد. بنابراين صبر و شكيبايى از عوامل مهم موفقيت و كاميابى و پيروزى در زندگى است، خواه در زندگى مادى و خواه در زندگى معنوى. در قرآن كريم در آيات فراوانى انبياء و پيامبران الهى و اولياء خدا و مؤمنان به صبر و پايدارى و استقامت فراخوانده شده‌اند.
خداى سبحان خطاب به پيامبر اسلام فرمود: «فاصبر كما صبر اولواالعزم من
الرسل؛() اى پيامبر صبر كن آن گونه كه پيامبران اولواالعزم صبر كردند و خطاب به اهل ايمان فرمود: «يا ايّها الذين آمنوا استعينوا بالصبر و الصلوة انّ اللّه مع الصابرين؛() اى افرادى كه ايمان آورده‌ايد از صبر و استقامت و نماز كمك بگيريد، زيرا خداى سبحان با صابران است» و در سوره آل عمران نيز فرمود: «يا ايّها الّذين آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقوا اللّه لعلّكم تفلحون؛() اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد (در برابر مشكلات و مصائب و هوسهاى سركش) صبر كرده و استقامت كنيد و در برابر دشمنان نيز پايدار باشيد و از مرزهاى خود مراقبت نمائيد و تقواى الهى را پيشه كرده و از خدا پروا كنيد، شايد رستگار شويد.» در اين آيه كليد رستگارى و سرچشمه سعادت را صبر و استقامت و ايستادگى در برابر حوادث و مشكلات و مصائب و موانع مي‌داند.
در روايات اسلامى نيز از مهمترين اركان ايمان شمرده شده است.
امام صادق(ع) فرمود: «الصبر رأس الايمان؛() صبر و مقاومت سر ايمان است.» و در سخن ديگرى فرمود: «الصبر من الايمان بمنزلة الرأس من الجسد فاذا ذهب الرأس ذهب الجسد، كذلك اذا ذهب الصبر ذهب الايمان؛() موقعيت صبر در برابر ايمان همانند موقعيت سر در برابر بدن است چنان چه اگر سر از بين برود بدن از بين مي‌رود با رفتن صبر، ايمان نيز از بين خواهد رفت.»
با توجه به اهميت صبر و استقامت در زندگى انسان و تأكيد آموزههاى دينى بر آن و نقش آن در موفقيت و پيروزى، لازم است بدانيم كه اولاً صبر چيست و معناى واقعى آن چه مىباشد و ثانياً در چه چيزهايى بايد صبر كرد و ثالثاً مراتب صبر چيست و رابعاً صبر چه آثارى در زندگى آدميان دارد و خامساً چگونه مىتوان به صبر دست يافت.
ـ معنا و حقيقت صبر
صبر در لغت به معناى حبس و در تنگنا و محدوديت قرار دادن است.() و برخى آن را بازداشتن نفس از اظهار بىقرارى و بى تابى دانسته‌اند.() و در اصطلاح علماى اخلاق به معناى وادار نمودن نفس به انجام آن چه كه عقل و شرع اقتضا مىكنند و بازداشتن از آن چه عقل و شرع نهى مىكنند.() برخى آن را بازداشتن نفس از شكايت بردن به غير خدا و خويشتن دارى از جزع و بى تابى كه در باطن انسان مخفى است.() با توجه به تعاريف مذكور، صبر يك حقيقت نفسانى است كه آدمى را از عوامل بازدارنده به سوى كمال باز مي‌دارد صبر به اين معنا داراى دو جهت است از يك سو گرايشها و تمايلات غريزى و نفسانى انسان را حبس و آن را در قلمرو شرع و عقل محدود مىكند و از سوى ديگر نفس را از مسؤوليت گريزى در برابر عقل و شرع باز مي‌دارد و او را وادار مىكند كه زحمت و دشوارى پاىبندى به وظائف الهى را بر خود هموار سازد.
بر اين اساس صبر در فرهنگ معارف دينى به معناى سكوت نيست بلكه به
معناى مقاومت و ايستادگى در برابر سختىها و ناملايمات زندگى است كه همواره به عنوان آزمون الهى انسان را همراهى مىكند مانند رنج و مشقت در تحصيل علم، در انجام دادن فرايض و نوافل، در پرهيز از معصيت و در تلخى مصيبت. و صابر كسى است كه در همه اين صحنهها پايدارى كند و در هيچ عرصه‌اى جزع نكند، در صحنه عمل به وظيفه حضور داشته باشد بلكه سمت خود را كه خداوند براى او معين فرموده است حفظ و كار خويش را به نحو احسن به انجام برساند.
ـ انواع صبر
در روايات اسلامى سه قسم صبر ذكر شده است صبر بر اطاعت و صبر بر معصيت و صبر بر مصيبت. منظور از صبر بر اطاعت ايستادگى در برابر مشكلات فرمان خداست يعنى بر اطاعت فرمان الهى در نماز و روزه و حج و جهاد و اداى واجبات مالى مثل خمس و زكات صابر و شكيبا باشيد.
منظور از صبر بر معصيت آن است كه آدمى در برابر شعلههاى آتش شهوت و هيجانهاى برخاسته از هوى و هوس ايستادگى كند و خودش را از سوختن در آن آتش حفظ كند و اگر حفظ نكند طوفان شهوات، ايمان و پاكى و صداقت را از بين مىبرد.
منظور از صبر بر مصيبت آن است كه آدمى در طول زندگى در برابر حوادث دردناكى كه با آن روبه رو مىشود صبر و شكيبايى را از دست ندهد.
پيامبر اكرم(ص) فرمود: «الصبر ثلاثة: صبر عند المصيبة و صبر على الطاعة و صبر عن المعصية، فمن صبر على المصيبة حتى يردّها بحسن عزائها كتب اللّه له ثلاثمأة درجة ما بين الدرجة الى الدرجة كما بين السماء الى الأرض و من صبر على الطاعة كتب اللّه له ستمأة درجة ما بين الدرجة الى الدرجة كما بين تخوم الارض الى العرش و من صبر عن المعصية كتب اللّه له تسعمأة درجة ما بين الدرجة الى الدرجة كما بين تخوم الارض الى منتهى العرش؛() صبر بر سه قسم است صبر بر مصيبت و صبر بر طاعت و صبر از معصيت،
كسى كه بر مصيبت صبر كند و آن را با شكيبايى تحمّل نمايد خداى سبحان سيصد درجه برايش مىنويسد كه فاصله هر درجه آن همانند فاصله زمين و آسمان است و هر كس بر اطاعت صبر كند خداى سبحان ششصد درجه براى او مىنويسد كه فاصله هر يك با ديگرى همانند فاصله انتهاى زمين تا عرش خداست و هر كس بر معصيت صبر كند خداوند نهصد درجه برايش مىنويسد كه فاصله هر يك با ديگرى همانند فاصله منتهاى زمين تا منتهاى عرش خداست.»
اميرالمؤمنين على(ع) ضمن شمردن اركان ايمان يكى از آنها را صبر مي‌داند و براى آن چهار شعبه ذكر مىكند و مىفرمايد: «و الصبر منها على اربع شعب على الشوق و الشفق و الزهد و الترقّب فمن اشتاق الى الجنة سلا عن الشهوات و من اشفق من النار اجتنب المحرمات و من زهد فى الدنيا استهان بالمصيبات و من ارتقب الموت سارع الى الخيرات؛() شعبههاى چهارگانه صبر عبارت است از، اشتياق، ترس، زهد و انتظار، كسى كه مشتاق بهشت باشد از شهوات و تمايلات سركش به كنار مي‌رود و آن كس كه از آتش جهنم بيمناك باشد از محرمات دورى مىگزيند، كسى كه در دنيا زاهد باشد مصيبتها را ناچيز مىشمارد و آن كس كه منتظر مرگ باشد براى انجام اعمال نيك سرعت مىگيرد.»
اسباب صبر و شكيبايى
آن چه كه باعث صبر و مقاومت انسان در برابر مصائب و مشكلات اطاعت و ترك معصيت مىشود امور فراوانى است كه به برخى از مهمترين آنها اشاره مىشود.
1ـ تقويت پايههاى ايمان و يقين
آدمى بايد از راه شناخت خدا و اسماء حسنا و صفات عاليه حق ايمانش را به خدا تقويت كند و از طريق شناخت ماهيت دنيا و ناپايدارى آن، يقين پيدا كند دنيا محل موقت زندگى آدمى است و از طريق شناخت آخرت و نعمتها و عذاب الهى، ايمانش را به قيامت و جاودانگى آن قوى سازد. انسانى كه از ايمان قوى برخوردار باشد و بداند خداوند
به مقتضاى حكمت و رحمت عمل مىكند شكيبايى او بيشتر مىشود. براى همين است كه در قرآن فرمود: انسان مؤمن بر دو برابر نيروى كافر غليه مىكند. «يا ايّها النبى حرض المؤمنين على القتال ان يكن منكم عشرون صابرون يغلبوا مأتين و ان يكن منكم مأئة يغلبوا الفاً من الذى كفروا بانهم قوم لايفقهون الآن خفف اللّه عنكم و علم انّ فيكم ضعفا فان يكن منكم مأئة صابرة يغلبوا مأتين و ان يكن منكم الف يغلبوا الفين باذن اللّه و اللّه مع الصابرين؛() اى پيامبر مؤمنان را به جنگ با دشمنان تحريك كن، هرگاه بيست نفر از شما با استقامت باشند بر دويست نفر غلبه مىكنند و اگر صد نفر باشند بر هزار نفر از كسانى كه كافر شدند پيروز مىگردند چرا كه آنها گروهى هستند كه نمىفهمند. هم اكنون خداى سبحان از شما تخفيف داد و دانست كه در شما ضعفى وجود دارد بنابراين هرگاه يكصدنفر از شما با استقامت باشند بر دويست نفر پيروز مىشوند و اگر يكهزار نفر باشند بر دو هزار نفر به فرمان خدا غلبه خواهند كرد و خدا با صابران است.»
در سوره بقره نيز فرمود: «كم من فئة قليلة غلبت فئة كثيرة باذن اللّه و اللّه مع الصابرين؛() آنان كه به روز قيامت ايمان دارند گفتند چه بسيار گروههاى كوچكى كه به فرمان خدا بر گروههاى عظيمى پيروز شدند و خدا با صابران است.»
2ـ ممارست و تمرين
دستيابى به صبر و استقامت مانند هر فضيلت اخلاقى ديگر با ممارست و تمرين و روبرو شدن با حوادث گوناگون حاصل مىشود على(ع) فرمود: «من توالت عليه نكبات الزمان اكسبته فضيلة الصبر؛() كسى كه حوادث ناخوشايند زمان پى در پى برايش حادث شود فضيلت صبر را برايش فراهم مىكند.» يعنى تكرار مقاومت در برابر مصائب و ايستادگى در برابر معصيت و پايدارى و مداومت بر اطاعت الهى سبب رسوخ صبر در انسان مىشود.
3ـ شناخت ماهيت دنيا
يكى از اسباب تقويت روح ايستادگى و
مقاومت در انسان شناخت دنيا است به اين صورت كه بداند دنيا دار تضادها و اصطكاكها و تزاحمها است و لازمه اين تضاد و تزاحم مقاومت و پايدارى است و انسان صابر نه تنها بر تزاحمها غلبه مىكند بلكه مىتواند به نعمتها دست يابد اميرالمؤمنين(ع) فرمود: «لكل نعمة مفتاح و مغلاق و مفتاحها الصبر و مغلاقها الكسل؛() براى هر نعمتى كليدى و بندى است كليد آن صبر و بند آن تنبلى و كسالت است.»
آثار و پيامدهاى صبر و پايدارى
صبر و پايدارى آثار و پيامدهاى فراوانى در زندگى دنيوى و اخروى انسان برجاى مىگذارد كه شايسته است انسان مؤمن اين فضيلت را به منظور دستيابى به آن آثار در خود پياده كند و برخى از آن آثار عبارتند از:
1ـ فلاح و رستگارى و پيروزى
قرآن كريم فلاح و رستگارى را در سايه صبر و مقاومت مي‌داند از جمله در سوره آل عمران فرمود«:يا ايّها الّذين آمنوا اصبروا و صابروا رابطوا و اتقوا اللّه لعلّكم تفلحون؛() در اين آيه يكى از عوامل فلاح و رستگارى را صبر فردى و اجتماعى مي‌داند يعنى افراد با ايمان هم بايد در جهاد با نفس و مشكلات زندگى شكيبايى به خرج دهند و هم در برابر دشمن استقامت و پايدارى كنند و با مرابطه و مراقبت دائم از مرزها و رعايت پرواى الهى زمينه موفقيت را فراهم كنند.
امام صادق(ع) فرمود: «كم من صبر ساعة قداورثت فرحاً طويلاً و كم من لذة ساعة قد اورثت حزناً طويلاً؛() بسيار اتفاق افتاده است كه يك ساعت صبر و شكيبايى سبب شادى طولانى شده است و چه بسيار لذت كوتاهى در يك ساعت غم و اندوه طولانى را در پى داشته است.»
2ـ دريافت سلام فرشتگان الهى
قرآن كريم پس از آن كه ويژگىهاى بندگان واقعى خدا را بيان مىكند مىفرمايد: «اولئك يجزون الغرفة بما صبروا و يلقّون فيها تحيةً و سلاماً خالدين فيها حسنت
مستقراً و مقاماً؛() آنها كسانى هستند كه درجات عالى بهشت به آنها پاداش داده مىشود و در آن با سلام و تحيّت روبرو مىشوند، در آن جاودانه خواهند ماند چه قرارگاه خوب و چه محل اقامت جالبى.»
در اين آيه مىگويد: «خداى سبحان مقامات عالى را به خاطر اين به عبادالرحمن اعطاء مىكند كه آنها در راه خدا صبر و استقامت به خرج دادند و بعد از ورود به آن مقام عالى با تحيت و سلام مؤمنان و فرشتگان روبرو مىشوند.»
در سوره رعد نيز مىفرمايد: «والملائكة يدخلون عليهم من كلّ باب سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبى الدار؛() و فرشتگان از هر درى به بهشت وارد مىشوند و به آنها مىگويند سلام بر شما به خاطر صبر و مقاومت شما چه پايان خوبى در قيامت بهرهشان شد.»
به لحاظ اين كه پشتوانه همه برنامههاى سازنده فردى و اجتماعى شكيبايى و استقامت است، سلام و درود فرشتگان در اين رابطه نثار آنها مىگردد.
الگوهاى صبر و استقامت
قرآن چنان چه انسان را به فضيلتى دعوت مىكند الگوهاى عينى آن را نيز به آنها معرفى مىكند تا انسانها بتوانند با بهرهگيرى از الگوى عملى روش آنها را در زندگى سرمشق قرار دهند در مسئله صبر و شكيبايى نيز قرآن الگوهايى را به انسان معرفى مىكند اين الگوها انبياء و اولياء الهى هستند كه با صبر و مقاومت راه پيروزى را براى خود هموار كرده‌اند.
1ـ ايوب پيامبر
در سوره ص در مورد حضرت ايوب فرمود: «انا وجدناه صابراً نعم العبد انه اوّاب؛() ما او را شكيبا يافتيم. چه بنده خوبى كه بسيار بازگشت كننده به سوى خداست.»
ايوب پيامبر، الگوى صبر و مقاومت در برابر مشكلات بود به همين دليل حالات او هنگامى كه مسلمانان تحت فشار شديد قرار داشتند به عنوان يك سرمشق به
آنها معرفى شد تا از او درس صبر و استقامت بياموزند.
2ـ يعقوب پيامبر
يكى از كسانى كه در قرآن به عنوان اسطوره صبر و مقاومت معرفى شد حضرت يعقوب بود كه در فراق فرزند مورد علاقه‌اش ساليان زيادى با چشمانى اشكبار صبر كرد تا سرانجام ديده‌اش نابينا شد اما پيوسته صابر بود و فرمود: من صبر جميل و زيبا خواهم داشت: «و جائوا على قميصه بدم كذب قال بل سوّلت لكم انفسكم امراً فصبرٌ جميل؛() وقتى برادران يوسف پيراهن او را با خونى دروغين نزد پدر آوردند حضرت يعقوب خطاب به فرزندانش گفت: هوسهاى نفسانى شما اين كار را در نظرتان زينت داد. من صبر جميل مىكنم.»
در سوره انبياء آيه 85 نيز از اسماعيل و ادريس و ذاالكفل به عنوان صابران ياد مىكند و مىفرمايد: «و اسماعيل و ادريس وذاالكفل كل من الصابرين؛و اسماعيل و ادريس و ذالكفل را به ياد بياور كه همه از صابران بودند.»
از قرآن استفاده مىشود كه اعطاى امامت معلول صبر و مقاومت انبياء الهى است چنان كه فرمود: «و جعلنامنهم ائمة يهدون بامرنا لما صبروا و كانوا بآياتنا يوقنون؛() و از آنان امامان و پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما مردم را هدايت كردند چون شكيبايى نموده و به آيات ما يقين داشتند.»
3ـ پيامبر اسلام
قرآن كريم علاوه بر اين كه پيامبر اسلام را مأمور به صبر و شكيبايى مىكند و الگوى او را پيامبر اولواالعزم قرار مي‌دهد به او و پيروان دستور مقاومت مي‌دهد و خطاب به آن حضرت مىفرمايد: «فاستقم كما امرت و من تاب معك ولاتطغوا انه بما تعملون بصير؛() همان طور كه فرمان يافته‌اى استقامت كن همچنين كسانى كه با تو به سوى خدا آمدند و طغيان نكنيد كه خداوند آن چه را انجام مي‌دهيد مىبيند.»
در اين آيه به پيامبر دستور استقامت مي‌دهد تا او در راه تبليغ و ارشاد و مبارزه و
پيكار و انجام وظائف الهى و پياده كردن تعليمات، مقاومت كند و اين مقاومت اولاً فقط به خاطر اجراى دستور خدا است نه عوامل و اسبابى چون دنياگرايى و رسيدن به مقام و قدرت باشد و ثانياً براى كسانى كه دعوت تو را قبول كردند و با تو همراه شدند نيز هست.
نتيجهگيرى
در اين مقاله يكى از برنامههاى مؤمنان كه همانا صبر و شكيبايى است مورد بررسى قرار گرفته و پس از بيان اهميّت صبر و شكيبايى به بيان معنا و حقيقت و اقسام آن پرداخته شد و راه رسيدن به آن مطرح و آثار آن نيز بيان گرديد و در پايان الگوهاى صبر و شكيبايى كه همان انبياء الهى هستند معرفى شدند تا مؤمنان با الگوگيرى از آنان حقيقت صبر را در خود پياده كرده و انواع ايستادگى و شكيبايى را از خود به نمايش بگذارند تا در دنيا و آخرت به آثار آن يعنى پيروزى و موفقيت در دنيا و نجات و رستگارى و راهيابى به مقام عالى دست يابند.
پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. سوره احقاف، آيه .35
. سوره بقره، آيه .152
. سوره آل عمران، آيه .200
. اصول كافى، ج 2، ص .87
. همان.
. مفردات راغب، ص .273
. صحاح اللغة، ج 2، .706
. مفردات راغب، ص .273
. منازل السائرين، ص .195
. اصول كافى، ج 2، ص .91
. نهج البلاغه، كلمات قصار، ص .31
. سوره انفال، آيات 65 و .66
. سوره بقره، آيه .249
. غررالحكم، .9144
. شرح ابن ابى الحديد، ج 20، ص .322
. سوره آل عمران، آيه .200
. بحارالانوار، ج 68، ص .19
. سوره فرقان، آيات 75 و .76
. سوره رعد، آيات 23 و .24
. سوره ص، آيه .44
. سوره يوسف، آيه .18
. سوره سجده، آيه .24
. سوره هود، آيه .112
