آفريقاى شرقى
فرانسيسكو گابريلى استاد دانشگاه و محقق معاصر متذكر مىگردد: انعقاد مجالس سوگوارى براى امام حسين(ع) از سوى شيعيان در قرن چهارم هجرى عمومى و همگانى گرديد و در اين ايام به گونهاى مذهب شيعه رواج پيدا كرد كه به آفريقاى شرقى هم رسيد و ايرانيان در سومالى، كنيا و تانزانيا به ساخت بناهاى مقدّس و نيز متداول نمودن شعائر مذهبى مبادرت نمودند امروزه آثار شيعيان در شهرهاى آفريقاى شرقى به خوبى قابل مشاهده است.(1)
ابن بطوطه از سلطان كلوا سخن مىگويد كه در آن ايام ابوالمظفر حسن بود كه به دليل بذل و بخشش به ابوالمواهب شهرت يافت، اين سلطان در سرزمين زنگبار به جنگ با كفار مىرفت و غنيمت هايى را كه به دست مىآورد طبق فرموده قرآن عمل مىكردو سهم ذوى القربى را در خزانهاى ويژه قرار مىداد و چون سادات نزد او مىرفتند به آنان تحويل مىداد. سلطان كلوا مردى فروتن بود و با فقرا مىنشست و با آنان غذا مىخورد و مردمان متدين و شريف را احترام مىنمود.(2) كلوه جزيره كوچكى است كه در كنار آفريقاى شرقى برابر تانگانيكاى فعلى قرار دارد.
اساس مراسم محرم در نايروبى مركز كنيا، شهادت امام حسين و خاندان عترت است، در كنيا براى هر دوازده روز اول محرم به جز اولين روز كه آغاز سال است شيعيان با لباس سياه رهسپار مجالس عزادارى مىشوند و در سالنى كه با پرده هايى سياه پوشيده شده اجتماع مىنمايند و به سخنرانى واعظين درباره حادثه كربلا گوش مىدهند و به محض آن كه راوى شروع به ذكر مصيبت مىكند، مردم حاضر در مجلس به گريه و ندبه مىپردازند. آنگاه عزاداران اعم از زن و مرد به حركت در مىآيند و هنگامى كه ذكر مصايب اوج گرفت دستههاى سوگوار از جاى خود بر مىخيزند و به ماتم مىپردازند و بر سر و سينه مىزنند، جمعى هم بر شانههاى خود زنجير مىكوبند و فرياد يا حسين سر مىدهند. روز عاشورا عزادارى اوج مىيابد، در نايروبى در نيمه روز و در مومباسا عصرها مجالس عاشورا برگزار مىگردد و مردم پس از گوش سپردن به سخنان روضهخوان يا حسين گويان و سينه زنان در خيابانها به راه مىافتند و بنابر رسمى كهن به بخش قديمى شهر مىروند در اين مراسم تمام مردان خصوص جوانان حضور دارند امّا زنان در اين سير و حركت ديده نمىشوند زيرا آنان براى خود مجالس زنانه باشكوه و جداگانه دارند. همه عزاداران سياه پوش و پا برهنهاند در جلوى سوگواران، فردى كه مديريت جمعيت عزدار را عهده دار است قرآنى را در حالى كه در سينى قرار گرفته است با خود حمل مىكند و به دنبالش دستهاى كه تابوت و بارگاه امام حسين(ع) را بر دوش دارند و بعد از آنان دستگاه صوتى و در پشت آنان؟، دستههاى زنجير زن حركت مىكنند. نيروهاى انتظامى و امنيتى راهها و خيابانها را براى آنان باز نگاه مىدارد و همه دستهها با نظم جالبى سازماندهى مىشوند.
اگرچه آگاهىهاى مربوط به تاريخ عاشورا به زبان انگليسى و سواحيلى منتشر مىشود ولى اغلب نوحهها،مرثيهها و روضه خوانىها به زبان محلى سواحيلى است. گزارش اين مراسم از طريق جرايد و رسانههاى جمعى و گروهى به اطلاع همگان مىرسد.
در مومباسا پس از حركت دستههاى عزادار بلافاصله و در نايروبى پس از چند ساعت، شيعيان در امام بارهها جمع مىشوند تا مجلس ديگرى برپا دارند، در اين برنامه حوادث تألم بار عاشورا و مصائب اهل بيت نبى اكرم(ص) توسط سخنرانان براى علاقهمندان باز گفته مىشود. شيوههاى عزادارى، مجالس وعظ و سخنرانى و چگونگى شكلگيرى دستههاى سينه زنى و وجود واژههايى چون عزادار، مجلس، ماتم، امام باره و چهلم بيانگر آن است كه اين مراسم از فرهنگ بومى ايرانيان تأثير پذيرفته و يا ايرانيان بدآنجا انتقال دادهاند.
در ساير روزهاى محرم با برپايى مجالس تعزيه، حادثه كربلا، اسارت اهل بيت امام حسين(ع)، حركت دادن اسيران به همراه سربريده امام و شهيدان كربلا، سخنان افشاگرانه امام سجاد(ع) و زينب كبرى(س) و بازگشت امام چهارم به نينوا براى دفن بدن مطهر پدر، به نمايش گذاشته مىشود شيعيان كنيا پايان آخرين روز صفر را كه به عقيده آنان هنگام انتقام مختار و كشته شدگان قاتلان كربلاست، جشن مىگيرند، طى اين مراسم تمامى پارچههاى سياه برچيده مىشود و لباس سياه را از تن بيرون آورده و به شادمانى مىپردازند.(3)
زنگبار از مناطقى است كه بنا به نوشته دائرة المعارف چاپ ليدن در سال 72 هجرى اسلام را پذيرفت و موجب گسترش آن در منطقه شد، از برخى آثار برمى آيد كه تشيع در اين سرزمين سابقهاى هزار ساله دارد، در زنگبار به تعداد چهارده معصوم، خانههاى عزادارى تأسيس شد كه برخى مانند حسينيه الماتم بيش از يكصدو چهل سال سابقه دارد. اين اماكن عموماً وقفى هستند. منطقه كيپوندا در شهر سنگى زنگبار محله نسبتاً بزرگى است كه در موقعيت خوبى واقع شده و غالباً در اختيار شيعيان است كه براى حفظ هويت خود تلاش مىكنند. به همين علت همه ساله در روز اربعين اجتماع با شكوهى ترتيب مىدهند و حتى اقوامى كه به كشورهاى ديگر رفتهاند در اين ايام به زنگبار باز مىگردند. آنان با سوگوارى براى خامس آل عبا گمشده عاطفى خود را در كوچهها مىجويند. در شب اربعين شيعيان بعد از اقامه نماز در حسينيههاى حضرت عباس(ع) و الماتم جمع مىشوند و روضه خوانى مىنمايند، اواخر شب عزاداران حركت مىكنند و به تمام كوچههايى كه در آنها حسينيه و ماتم سرا وجود دارد سر مىزنند و در آن اماكن عزادارى را ادامه مىدهند اين مراسم تا دو بعد از نيمه شب ادامه مىيابد. سپس در حياط مساجد به عزادارى و زنجيرزنى مىپردازند و شام صرف مىكنند. مراسم روز اربعين از ساعت ده ونيم صبح آغاز مىگردد، ايمان مذهبى و ارادت به امام حسين (ع) موجب شد كه هر كس به تناسب و فراخوار توانايى مالى امكاناتى را براى عزادارى فراهم آورد، برخى بليط هواپيما براى مسافران تهيه مىكنند، عدهاى خانههاى خود را در اختيار ميهمانان قرار مىدهند و بعضى ديگر شيعيان را اطعام مىكنند، آنان از روز هفدهم تا بيست و يكم محرم به عزاداران غذا مىدهند كه هزينه قابل توجهى دارد.(4)
بوروندى در كناره شرقى درياچه تانگانيكا قرار دارد و با تانزانيا همسايه است، تاريخ ورود تشيع به اين سرزمين مربوط به زمان مهاجرت تجار هند و پاكستانى است كه بعد از جنگ جهانى اول در بوروندى استقرار يافتند. شيعيان در مساجد و ديگر مكانهاى مذهبى مراسم خود را برگزار مىكنند. يكى از اين برنامه، عزادارىهاى عاشورا است كه با فرا رسيدن ماه محرم با شكوه فراوان انجام مىدهند.(5)
آفريقاى غربى
كشور سنگال در غرب آفريقا بين موريتانى، مالى، گينه و گينه بيسائو قرار دارد، 95% مردم اين سرزمين مسلمان هستند كه درصدى از آن شيعه هستند كه نيمى از آنها سنگالى و نيم ديگر از تبار لبنانىها هستند، قديمىترين فرقه اسلامى سنگال تيجانيهاند كه بيشترين پيروان را دارد، اين فرقه و قادريه بعضاً خود را به اهل بيت منتسب مىدارند و با فرا رسيدن عاشورا، در زمينه قيام كربلا مراسم دارند و غالباً از طريق سخنرانى مردم را از مصائب كربلا آگاه مىسازند. مراسم محرم سنگال آميخته با آداب و رسوم بومى و با خرافات عجين گشته است. شب عاشورا مردم اين سامان غذايى به نام كوس كوس كه ريشه در سنتهاى عربى دارد، تهيه مىكنند، برخى عقيده دارند بعد از خوردن غذا بايد بشقاب آن را بر سر نهاد آنان بر اين باورند كه علت خونرنگ خورشيد، ماجراى شهادت امام حسين(ع) است. مسلمانانى كه به اين رسوم سنتى پاى بندى ندارند روز عاشورا به عبادت مىپردازند، هزار بار قل هو اللّه احد و استغفراللّه مىخوانند و صلوات مىفرستند. مرثيه خوانى در بين فرق قادريه و تيجانيه تا حدودى رواج دارد و واقعه عاشورا را از طريق نوارهاى صوتى براى مردم تشريح مىنمايند. فرقه مريديه نيز به واقعه كربلا عقيده دارند آنان با سرهاى مقدّس شهيدان بازى مىكردند و شادى مىنمودند، روز عاشورا در سنگال تعطيل رسمى است گاهى پيش مىآيد كه هر فرقهاى به مناسبت عاشورا روزى را تعطيل مىكند.
شيعيان در مراسم محرم مىكوشند چهره واقعى كربلا را به اهالى بومى سنگال معرفى كنند و تحريفاتى را كه در اين مورد صورت گرفته از حقايق مسلم تفكيك نمايند، اين برنامهها در محلات گوناگون به اجرا درمىآيد.
لبنانىهاى مقيم سنگال در منزل فرد خيّرى اجتماع مىكنند و طى مراسمى يك نفر سخنرانى نموده و مدّاحى به مرثيه خوانى مىپردازد ولى سينه زنى انجام نمىگيرد و در پايان از حاضران با دادن ناهار پذيرايى مىشود در سنگال حسينيه، تكيه، يا فاطميه وجود ندارد و مراسم محرم در مساجد انجام مىگيرد.
سفارت جمهورى اسلامى ايران در سالهاى اخير در ظهر عاشورا در داكار مركز سنگال مراسمى برگزار مىنمايد كه بعد از سخنرانى امام مسجد شيعيان كه يك روحانى سنگالى است، زيارت عاشورا خوانده مىشود و سپس سينه زنى انجام مىگيرد، برادران شيعه كه در اين مراسم شركت مىنمايند با سينه زنى آشنا شده و حتى برخى نوحهها را به زبان محلى ترجمه كرده و خود اقدام به سينه زنى مىكنند، خاطرنشان مىگردد در سنگال سينه زنى رسم نشده و مردم با آن مأنوس نمىباشند و آنها كه كم و بيش در خصوص آن اطلاعاتى دارند نسبت به برگزارى آن توجيه نمىباشند.(6)
كشور ديگرى كه در ساحل غربى آفريقا قرار دارد سيرالئون مىباشد كه در همسايگى گينه و ليبريا واقع است و 75% سكنه 5/4 ميليونى آن مسلمان هستند، ساخت اجتماعى آن قبيلهاى است و سنتهاى بومى مخلوط به خرافات و برنامههاى افسانهاى در آن بسيار رواج دارد. به رغم وجود شيعيان در سيرالئون كه منشأ لبنانى دارند تا قبل از افتتاح سفارت جمهورى اسلامى ايران در سال 1361 ه.ش، مسلمانان سيرالئون از عاشورا اطلاعاتى نداشتند و حتى برخى از آنان از بدعت بنى اميه تأثير پذيرفته و روز اوّل محرم را جشن مىگرفتند امّا با فعاليتهاى ارشادى، تبليغاتى و فرهنگى و آموزش جمهورى اسلامى ايران و نيز برگزارى سمينار، انتشار مقاله و كتاب به تدريج مسلمانان اين كشور با واقعه كربلا آشنا شدند و علاقهمند دريافت آگاهى افزونتر در اين باره گرديدند.
اهالى مسلمان اين سامان پس از اين اطلاعاتى كه كسب كردهاند با شنيدن مصائب امام حسين(ع) متأثر گرديده و از گونههاى خود اشك جارى مىكنند.
تجار لبنانى مقيم سيرالئون در حسينيه مركزى فرى تاون مراسم عزادارى محرم را برگزار مىنمايند كه طى آن روحانيان لبنانى و مبلغان ايرانى سخنرانى مىكنند. در انستيتوى بين المللى علوم اسلامى تحت سرپرستى سازمان مدارس و حوزههاى علميه خارج از كشور و نيز سالن اجتماعات رايزنى فرهنگى جمهورى اسلامى ايران همه ساله مراسم عزادارى انجام مىپذيرد. در شهرهايى چون «بو» و كنيما عدّهاى از مبلّغان حوزه علميه قم مشغول فعاليت فرهنگى و ارشادى هستند و به مناسبت دهه محرم اقدام به مراسمى باشكوه مىنمايند.(7)
اروپا
1- بالكان
پيروان فرقه رفاعيه، از مشهورترين طوايف اهل عرفان، در بالكان كه در شهرهاى پريزرن و اوراخوواتس در ايالت كوزوو، تمركز بيشترى دارند، همه ساله از آغاز تا دهم محرم با نصب پارچههاى سياه رنگ در تكيههاى ويژه خود، مراسم عزادارى برپا مىكنند و در طول محرم علاوه بر امساك از غذا خوردن، شبها بعد از اقامه نماز جماعت تا پاسى از شب رفته به نوحهخوانى و ماتم سرايى و بيان حوادث كربلا مىپردازند. در روز عاشورا، سوگواران طبق آدابى ويژه، اطعام مىشوند.
اقامه عزادارى در دهه اول محرم بين افراد اين فرقه به مراسم ماتم مشهور است بر پيروان آن واجب مىباشد علت تأكيد بر نوحه خوانى و اهميت خاص بر برپايى چنين مراسمى اگرچه ارادت به خاندان عترت است اما جهتى ديگر هم دارد و آن اين است كه مؤسس اين فرقه كه از حكما و علماى قرن دوازدهم هجرى مىباشد يعنى سيد احمد رفاعى بر اساس شجره نامهاى نسب به امام حسين(ع) مىبرد، افراد اين فرقه در سال 1281 ه.ق به كوزوو آمدهاند.(8)
آلبانى تبارها يكى از اقوام شبه جزيره بالكان هستند كه عمدتاً در آلبانى و كوزوو زندگى مىكنند با فرا رسيدن ماه محرم انبوهى از شيعيان آلبانيايى با برگزارى مراسم سوگوارى سالار شهيدان به سوگ مىنشينند. آبادى نسالسه با سكنهاى در حدود دوهزار نفر در شش كيلومترى شهر بويانواتس واقع در جنوب شرقى كوزوو قرار دارد، اهالى اين منطقه كه شيعه جعفرى هستند مراسم عاشورا را به طور چشمگيرى برگزار مىكنند و براى اين منظور در تنها تكيه اين روستا گرد مىآيند اين تكيه قدمتى دويست ساله دارد و هفت متر مربع مساحت آن است و مردم از اطراف و اكناف براى دعا و اداى نذورات بدين مكان مىآيند. روز عاشورا مردم طبق رسوم گذشته به همراه شيخ آيت شعبان، كه روحانى فاضل، خوش اخلاق و با نفوذ است و به اهل بيت ارادت دارد، و كهن سالترين زن محل به زبارت قبور مدفونين در تكيه مزبور مىروند زيرا در آنجا تعدادى از عرفاى مورد احترام و داراى منزلت معنوى دفن هستند، آنان براى اين در گذشتگان دعا مىخوانند و در كنار هر كدام از قبور شمعى روشن مىكنند.
شيعيان در دهه نخست محرم جهت حفظ حرمت روز عاشورا از خوردن غذاهاى خوشمزه و لذيذ و شيرينى خوددارى مىكنند و در تكيه بدون تكلّف كنار هم مىنشينند و به سخنان شيخ شعبان در فضيلت عاشورا و وقايع محرم گوش مىدهند. سپس طبق سنت اسلامى براى صرف شام به گرد ميزهاى غذا مىنشينند و به كمك يكى از اهالى دستهاى خود را كنار ميز شسته و دعاهاى قبل از غذا توسط چند نفر خوانده مىشود.
آنگاه از طرف بزرگترها سه بار با آب و نمك افطار مىكنند و شب هنگام با حلوا و فوليا(شام) پذيرايى به عمل مىآيد. در ادامه آشى به نام عاشوره كه از پختن گندم و شير بدست مىآيد در بين شركت كنندگان توزيع مىگردد. بعد از آن به اجراى اعمال و مراسم عاشورا مىپردازند بدين ترتيب كه همه شامل جوان و پير و كوچك و بزرگ به طور منظم گرد هم مىآيند و اذكارى را زير لب زمزمه مىكنند. در بخشى هايى از برنامه افرادى در ضمن كوبيدن طبل اشعارى حاوى اوضاع عاشوراى سال 61 هجرى را مىخوانند كه در بين اشعار فرياد يا حسين سر مىدهند اين مراسم تا حوالى اذان صبح ادامه دارد و با خواندن دعاى توسل به چهارده معصوم(ع) مراسم خاتمه مىيابد. شايان ذكر است كه هدايت اين مجالس و مرثيه خوانىهاى آن را جوانان تحصيل كرده و اشخاص دانشگاهى بر عهده دارند و با بانوان به سهم خود در تهيه و تدارك اين سنتهاى عاشورايى شريكند.(9)
برفراز كوه تومور در شرق آلبانى مرقدى وجود دارد كه اهالى اعتقاد دارند منسوب به حضرت على(ع) و در بين مسلمانان اين سامان از حرمت كم نظيرى برخوردار است و همه ساله مردم در ايام عاشورا بر كنار اين مكان مذهبى مراسمى را اجرا مىكنند، مردم آلبانى در طول دهه محرم به عنوان همدردى با لب تشنگان كربلا، آب نمىنوشند، زينت آلات را از خود دور كرده و براى ذكر مصائب شهداى كربلا رهسپار تكايا مىشوند و در اين مسير فرياد وا اماما! وا اماما سر مىدهند. در اين ده روز نه تنها به دلاورىهاى شهيدان كربلا توجه دارند بلكه حوادث و فداكارىهاى پيامبران و امامان را مطرح مىكنند و هر شب به ذكر مناقب يك نفر از معصومين يا شهيدان اختصاص يافته است شب اول مناقب پيامبران بزرگى چون آدم، نوح، ابراهيم، يوسف، مسيح و موسى، شب دوم سجايا و مصايب رسول اكرم(ص) شب سوم مناقب و درد و رنجهاى حضرت على(ع) و چگونگى شهادت آن حضرت در راه عدالت، شب چهارم سيره امام حسن مجتبى(ع) و چگونگى شهادت مظلومانه آن امام، شب پنجم بررسى تاريخ زندگانى امام حسين(ع)، شب ششم هجرت امام حسين(ع) از مدينه به حجاز و سپس كربلا، شب هفتم مناقب و ذكر خصال سفير امام حسين(ع) در كوفه يعنى مسلم بن عقيل، شب هشتم حركت امام حسين به جانب كوفه، شب نهم رسيدن نامه مسلم به امام حسين(ع) وشب دهم كه مختص وقايع روز عاشوراست. هر شب با پايان يافتن مراسم حلواى عاشورا كه سالانه آماده مىشود تهيه و در تكايا به عزاداران داده مىشود. پس از پايان مراسم كه با دعاها و اذكار و همراه حزن و اندوه خاتمه مىيابد شركت كنندگان به خوردن حلواى عاشورا مىپردازند يكى از مشهورترين شاعران آلبانيايى كه مصائب اهل بيت و خصوص عاشورا را سروده است نعيم فراشرى نام دارد، سرودهاى حماسى وى درباره كربلا در سال 1898 ميلادى چاپ شد كه حاوى ده هزار بيت شعر است. نعيم در اين اشعار نوعى پيوند بين سرزمين خود و كربلا برقرار مىكند و از مردمان اين كشور مىخواهد از حماسه كربلا براى دفاع از عقيده اسلامى و حفظ استقلال سرزمين الهام گيرند و شرافت و عزت خود را از اين راه بدست آورند. واقعه كربلا بر ادبيات آلبانى تأثير بسيار عميقى گذاشته و تنى چند از شاعران برجسته اين ديار ذوق شعرى خويش را در خدمت ادبيات حماسى كربلا و در رثاى امام حسين(ع) به كار گرفتهاند.
كشور مقدونيه كه در بالكان واقع است شهر مذهبى جالبى به نام «تترود» دارد كه در آن مظاهر دينى بسيار غلبه دارد، تكايا و مساجد اين شهر و نيز وجود محلاتى براى برگزارى مجالس سوگوارى عاشورا از نفوذ فرهنگ تشيع در اين سامان حكايت دارد.(10)
ديگر مناطق اروپا
دكتر غلامعلى افروز نقل مىكند: در سفرى كه به همراه دوستان به يكى از كشورهاى اروپايى داشتم، روز يكشنبه به كليسايى كه در آن حوالى بود، رفتم. وقتى مراسم دعا و موعظه به پايان رسيد. كشيش جوانى شروع به خواندن مطالبى شبيه روضههاى شيعيان كرد و حاضران هم مشغول سينه زدن شدند من از اين رفتار شگفت زده شدم، زيرا رسم مذكور جزء مراسم شيعيان است. بعد از خاتمه عزادارى نزد آن كشيش رفتم و از چگونگى پيدايش اين سوگوارى پرسيدم، گفت: مدتها بود كه احساس مىنمودم مراسم كليسا تكرارى و بى روح گرديده است به همين دليل به دنبال راهى براى ايجاد جذابيت در برنامههاى كليسا بودم تا اين كه به ايران رفتم و دو سال در تهران در روز عاشورا مراسم عزادارى عاشورا را از نزديك ديدم در لبنان و سوريه هم شبيه آن را مشاهده كردم و از آنها براى حضرت عيسى(ع) الگوگيرى نمودم. چند كليساى ديگر نيز اين روش را از ما تقليد كردند و جالب است بدانيد كه حضور جوانان در كليساهايى كه از اين نوع عزادارى تأثير پذيرفتهاند، چندين برابر شده است و نيز فساد در آن مناطق به گونه چشمگيرى كاهش يافته است.(11)
اين برنامه، نگارنده را به ياد نكتهاى ديگر انداخت كه لازم است بدان اشاره كنم: يكى از آيات نقل كرده است يكى از تجار آفريقا به نام محمد شريف ديوجى كه مرد دانشورى است، برنامهاش اين مىباشد كه هر ساله دهه عاشورا را به طور رايگان براى مراسم عزادارى به يكى از نواحى آفريقا مىرود. او برايم نقل كرد. در برخى نقاط كه مىرفتم چون واعظ نداشتند، آمادگى خود را براى خطابه اعلام نمودم، اهل يكى از آبادىها از اين بابت خوشحال شد، امّا وقت نماز كه رسيد هرچه گوش دادم، صداى اذان را نشنيدم، بعد در خانهاى كه سياهپوش شده و از جمعيت زيادى براى عزادارى موج مىزد وارد شدم و به يكى از افراد مجلس گفتم چرا در محل شما صداى اذان شنيده نمىشود، جواب داد: ما با آن آشنايى نداريم، گفتم مگر شما مسلمان نمىباشيد، جواب داد: اسلام ديگر چه مذهبى است، با شگفتى پرسيدم: پس چه آيينى داريد، گفت: بودايى هستيم. گفتم: پس چرا براى امام حسين(ع) عزادارى مىكنيد، پاسخ داد: در اين شيوه ما از گذشتگان پيروى مىكنيم، آنها با وجود آنكه بودايى مذهب بودند براى اين شهيد عزادارى مىكردند. بالاى منبر رفتم و گفتم اى مردم، چگونه است كه حسين بن على(ع) به سرزمين شما آمده است اما جدّ، پدر و دينش به محل شما نيامده است، بياييد آن حضرت را واسطه قرار دهيم تا دين او هم بيايد. از آن روز مشغول بيان احكام اسلام شدم و مبانى آن را معرفى كردم، هنوز دهه محرمتمام نشده بود كه همه اهل آن آبادى اعّم از كوچك و بزرگ مسلمان و شيعه شدند.(12)
بنابراين عاشورا و عزادارى نه تنها در بين شيعيان، بلكه در ميان افراد ديگر رواج دارد.
مسلمانان شيعه آلمان كه در فرانكفورت، مونيخ، آخن، هانوى و هامبورگ اقامت دارند، در خصوص اجراى مراسم سوگوارى اهتمام مىورزند و اغلب سينه زنى انجام مىشود، در زير زمين مركز اسلامى هامبورگ (اين مركز توسط آية اللّه بروجردى بنا شده است) هر ساله در دهه محرم مسلمانان پاكستانى با شمايل و شبيه سازى عزادارى مىكنند كه غالباً سنتى است.
دكتر حجت اللّه ايّوبى مىگويد در سال 1372 ه.ش كه براى تحصيل به فرانسه رفته بودم، تصميم گرفتم در ايام عاشورا، عازم شهر ليون شوم، در آنجا با يكى از دوستان كه دانشجوى دكتراى فلسفه بود، ملاقات كردم، او دليل سوگ و ماتم را پرسيد و من از مصائب كربلا برايش سخن گفتم، دانشجوى فرانسوى گفت: با وجود اين كه اعتقادى به اين مسايل ندارم مايلم اين قبيل مراسم را از نزديك مشاهده كنم و درباره آنها قضاوتى داشته باشم. از فرصت پيش آمده بهرهگرفتم و نشانى مسجد ژيور را به او دادم با اين شرط كه بعد از شركت در مراسم، احساس خودش را برايم از طريق پست الكترونيك بازگو كند.
فرداى آن روز با دوستم براى شركت در مجالس عاشوراى حسينى به مسجد ژيور رفتيم و در آنجا جوانى فرانسوى، به زبان فرانسه مقتلى سوزناك خواند و صداى ناله و حزن حاضران مسجد را معطر ساخت پس از پايان روضه خوانى، مراسم سينه زنى آغاز گرديد. جوانان فرانسوى با حرارتى زايدالوصف با هم دم مىگرفتند بر سينه مىزدند. بعد از خاتمه مراسم به سنت آتين آمديم، فرداى آن روز، ناخودآگاه به ياد ماجراى ليون افتادم، به سراغ رايانه رفتم و پيام دانشجوى فرانسوى را مشاهده كردم، او به قول خود عمل كرده و احساسات خود را به زيبايى خاص بيان كرده بود: دوست گرامى، به مسجد آمدم، چون سنگريزهاى در شن زارى بى كران براى اولين بار در عمرم در سوگ كشتهاى گريستم امّا كشتهاى كه با وجود بيش از هزار سال هنوز زنده است. در شجاعت و مظلوميت او گريستم و وى را تحسين كردم، ديشب را با حالى توأم با شور و هيجان خوابيدم من اين ويژگى را مديون تو هستم.(13)
در انگلستان حسينيهاى به نام امام حسين(ع) زير نظر يكى از سادات احداث شده است كه در آن عزاداران ايرانى، عربى و انگليسى به عزادارى مىپردازند. همه ساله هم زمان با عاشوراى حسينى مسلمانان مقيم انگليس همراه با ديگر عاشقان اهل بيت(ع) در قالب دستههاى سينه زنى مشغول سوگوارى مىشوند. در شهر لندن مركز حكومت اين كشور اروپايى عاشقان سالار شهيدان در قالب دستهاى بزرگ مسافت سه كيلومترى ميدان ماربل آرچ واقع در شمال شرق هايد پارك تا محل مجمع اسلامى جهانى لندن را طى مسير مىكنند. حضور چشمگير جوانان مسلمان در حالى كه مشكى پوش و اشكبار به ياد مظلوميت اسوه ايثار بر سر و سينه مىزدند در اين مراسم برجسته و قابل توجه مىباشد. عزاداران حسينى در ادامه اين مراسم با تجمع در مركز اسلامى انگليس و مجمع جهانى اسلامى و ديگر اماكن مذهبى ويژه مسلمانان در لندن آيينهاى سوگوارى عصر عاشورا را برپا مىكنند مراسم شام غريبان نيز با جلوهاى جالب برگزار مىشود.(14)
در هلند مسلمانان بزرگترين اقليت مذهبى هستند، آنان برنامههاى ويژه اعتقادى خود را به زبانهاى عربى، تركى، كردى، اردو،فارسى و انگليسى در مساجد برگزار مىكنند، برخى از اين اماكن، ساختمان هايى است كه از شهردارى اجاره شده است. گاهى نيز مسلمانها برخى از كليساها را براى اين مراسم اجاره مىنمايند چنانچه يك طلبه عراقى در حوالى آمستردام كليسايى را براى دهه محرم اجاره و مراسم روضه خوانى و سينه زنى را آنجا برپا كرده بود. مجلس ذكر مصائب اهل بيت و روضه خوانى چنان گسترده است كه در فرودگاه فرانكفورت آلمان يك تاجر بحرينى براى دوست عرب خود روضه مىخواند و دو نفرى عزادارى و گريه مىكردند. كردهاى ايران، عراق و تركيه كه غالباً اهل سنت هستند جلسات عزادارى مفصل و گاه با شركت بيش از هزار نفر شركت كننده براى سيد الشهداء منعقد مىنمايند و در منازل خود جلسات روضه خوانى دارند.(15)
شيعيان مقيم دانمارك كه غالباً از مهاجران ايران، عراق، لبنان، پاكستان و افغانستان هستند در حسينيههاى خود مراسم سوگوارىهاى محرم را برگزار مىنمايند، اين مراكز عبارتند از: دارالحسين كه توسط شهيد حكيم اداره مىگرديد و در سال 1990م توسط وى با كمك عراقىهاى مقيم كپنهاك بنيان نهاده شد. مؤسسه دارالحسين كه توسط عدّهاى از شيعيان عراقى تأسيس شده است و امكانات جالبى داشته و كلاسهايى براى علاقهمندان برگزار مىكند، حسينيه ايرانيان كه در آن برنامههاى دعاى كميل، سينه زنى و نوحه خوانى انجام مىگردد، تعداد حاضران در روز تاسوعا و عاشورا در اين مكان بيش از ظرفيت مركز است امّا وجود چنان مكانى با وجود كمى ظرفيت براى ايرانيان مقيم دانمارك اميدوار كننده است. حسينيه شهيد صدر كه از طرف عراقىهاى طرفدار حزب الدعوة اداره مىشود، دست اندركاران آن غالباً تحصيل كردهاند.
مركز فرهنگى لبنانىها كه برنامههاى جالب مذهبى و اجراى مراسم به مناسبتهاى دينى دارند، حسينيه مركز جعفرى كه پاكستانىهاى مقيم دانمارك در آن عزادارى مىكنند، حسينيه مصلى الايمان كه توسط شيخ ابوحسام و عدّهاى از عراقىها بنيان نهاده شد، حسينيه افاغنه كه به افغانىها اختصاص دارد.(16)
در ديگر كشورهاى اروپايى نيز مراسم عاشوراى حسينى با حضور شيعيان و مسلمانان مقيم اين سرزمينها و نيز مسلمين محلى، صورت مىگيرد.
قاره آمريكا
مهاجرين عرب، ايرانى، پاكستانى، هندى و آفريقايى كه مسلمان و شيعه هستند در مناطق گوناگون اين قارّه به برپايى مراسم عاشورا اهتمام مىورزند و يكى از نمونههاى جالب عزادارى در منطقه كارائيب است يادآور مىشود از سال 1845 تا 1917 م عدّه زيادى از شيعيان هندى به عنوان كارگر روز مزد به اين منطقه انتقال يافتند و عزادارىهاى محرم را رواج دارند كه «هوسه» ناميده شد و به نشانه اتحاد ميان كارگران مهاجر و نماد نوعى سركشى عليه حكومت مستعمراتى تبديل گرديد. در تاريخ 30 اكتبر 1884 م عدّهاى از شركت كنندگان در سوگوارى هدف گلوله پليس كه تحت حمايت جوخه سربازان انگليسى بود قرار گرفتند كه عدّهاى كشته و گروههاى بسيارى زخمى شدند.
مراسم هوسه در كارائيب خصوص در كشور ترينيداد تحت تأثير بعضى از مراسم آفريقايى قرار گرفته و هوسه نيز به نوبه خود در يكى از مراسم مهم محلى اين جزيره تأثير گذاشته است، دو مركز اصلى مراسم محرم ترينيداد يكى شهر سن جيمز در شمال و ديگرى در منطقه سدروس در جنوب غربى جزيره قرار دارد در شمال از هر چهار گروه برگزار كننده مراسم محرم سه گروهشان خانوادگى هستند ولى در جنوب اين ارتباط كمتر بوده و بستگىهاى اجتماعى جاى آن را مىگيرد. در سن جيمز علاوه بر ساخته و گرداندن تجه(تعزيه) دو «ماه» بزرگ مىسازند و آنها را حمل مىكنند كه نمايندگان امام حسن(ع) و امام حسين(ع) هستند.
هوسه مدلى از گنبد و بارگاه حسين بن على(ع) است كه به آن تجه هم مىگويند، همراه با آن، پرچم هايى حمل مىكنند و بر طبل هايى به نامهاى تاسا و باس مىنوازند، غذايى مخصوص نيز تدارك مىبينند.
سازندگان تجه از خوردن گوشت و غذاى سرخ شده پرهيز مىكنند و در موقع كاركردن در امام باره كفشها را در مىآورند. در سدروس مراسم با روز پرچم آغاز مىشود كه مصادف با هفتم محرم است. هر گروه عزادار چوك مخصوص خود را دارد، چوك فضاى مربع شكلى است كه در طول دوره سه روزه مراسم محل مقدسى به شمار مىآيد.اين چوك در نزديكى كارگاهى است كه در آن تجه ساخته مىشود. در روز پرچم شخصى كه به نام «مجاور» خوانده مىشود براى خواندن دعا به محل اجراى مراسم مىآيد، اين ادعيه معمولاً آياتى از قرآن است و با سوره فاتحه آغاز مىگردد، بعد از مراسم دعا، در اطراف چوك پرچمهاى سرخ به ياد امام حسين(ع) و پرچمهاى سبز به نشانه امام حسن، قرار مىدهند، بعد از آن، دسته راه مىافتد. طبلها به صدا در مىآيند و برچمها كه اكثراً توسط زنان حمل مىگردد از چوك حركت داده مىشود، در طول شب پنج نفر با سينىهاى مخصوص از محل اجراى مراسم خارج شده و به سمت مكانى به عنوان نماد كربلا مىروند، مشتى خاك از آنجا بر مىدارند و در پارچه سفيدى پيچيده و دورش نوار باريكى مىبندند تا شبيه دو جنازه كوچك شود كه مطابق سنت مسلمانان براى دفن حاضر شده است. اين دو بسته را روى سينى مىگذارند و بر روى آن عطر مىپاشند و دعاهايى در همين حال مىخوانند، مرثيه گويى هم رواج دارد، در آخر شب محتواى سينىها را در گودال وسط چوك مىگذارند، روز هشتم محرم مراسم تجه كوچك انجام مىشود تجه كوچك را روى سر مردى مىگذارند و در حالى كه يك نفر با فانوس از جلو حركت مىكند و عدّهاى طبل مىنوازند تجه را هفت بار در جهت خلاف عقربههاى ساعت دور چوك مىگردانند، دختران جوان و زنان در حالى كه پرچمهاى زيادى دارند به تجه مىپيوندند، نيمههاى شب عدّهاى مخفيانه اين تجهها را به داخل آب مىبرند شب تاسوعا مردم براى حركت دادن تجه بزرگ خود را مهيا مىكنند. بعد از ظهر عاشورا يك ديوار متحرك كارگاه(امام باره) برداشته مىشود و پايه و بخش اصلى تجه به داخل حياط برده مىشود و در آنجا تاجگذارى انجام مىشود. سپس تجه را روى چرخ مىگذارند تا بتوان آن را در دسته حركت داد، سرانجام تجه را به چوك مىبرند و آنجا دعا مىخوانند و داخل آن را عطر مىپاشند. در اين موقع شيرينىهايى به نام حلوا و ميلدا پخش مىكنند. تمام كسانى كه در ساختن تجه همكارى داشتهاند براى صرف غذا دعوت مىشوند. حدود ساعت نه شب دوباره تجه را حركت مىدهند كه تعداد شركت كنندگان در اين مراسم بسيار زياد و هيجانانگيز است. اواخر شب يا بامداد روز بعد(عاشورا) مجاور، تربت داخل تجهها را بر مىدارد و محتويات آنها را در نمادى كه براى كربلا ساختهاند دفن مىكنند. سرانجام هنگام غروب آفتاب تجه را روى شانههاى خويش به دريا مىبرند و آنجا رها مىسازند و لحظات غمانگيز و سوگ و ماتم آغاز مىشود.(17)
پىنوشتها: –
1. امام حسين و ايران، كورت فريشطر،ترجمه منصورى، ص 241.
2. سفرنامه اين بطوطه، ترجمه دكتر محمد على موحد، ج دوم، ص 314 و 315.
3. عاشورا در سرزمينها، ج 4، ص 42 – 39 به نقل از دائرة المعارف عقايد و مذاهب، ص 180 – 179.
4. جام جم، شماره 1095، نهم اسفندماه سال 1382.
5. مجموعه مقالات دومين كنگره، ج 2، ص 118؛ سرزمين اسلام، ص 441.
6. سرزمين اسلام، ص 402؛ عاشورا در سرزمينها (قاره آفريقا)، ص 29 – 27.
7. عاشورا در سرزمينها، ص 45 – 44.
8. نامه فرهنگ، سال هفتم، شماره مسلسل 25، بهار 1376، ص 184.
9. روزنامه جمهورى اسلامى، دوشنبه، 26 فروردين 1381، شماره 6605، ص 7.
10. سرزمين اسلام، ص 523؛آلبانى تنها كشور اروپايى كه بالاترين درصد مسلمانان را دارد، مقاله نگارنده، مجله مكتب اسلام، سال 33، شماره اول، ص 71، كيهان فرهنگى، سال هشتم، شهريور 1368، مقاله محيط طباطبايى در خصوص آلبانى و نيز همان مجله، سال نهم، مرداد 1371، ص 57 – 56.
11. مجله زمزم، دى و بهمن 1381 و نيز ماهنامه مبلّغان، شماره 63، ص 134.
12. درسى از مكتب حسين، سيد محمد شيرازى، ترجمه احمد صادق اردستانى، ص 26 – 25، مردان علم در ميدان علم، ج 2، ص 96.
13. جام جم شماره 270، مبلغان، ش 63، ص 136.
14. گلبانگ مسجد، ش 32، ص 6.
15. مجله پيام حوزه، شماره 19، ص 78.
16. عاشورا در سرزمين، ج 3، ص 30 – 29.
17. تاريخ عزادارى، ص 389، مجله چشم انداز، شماره، اول، آبان 1373، ص 92 – 89؛ گلستان قرآن، دوره جديد، ش 59، ص 8 – 6.
