آخرين قسمت مزاياى روزه
روزه پيكارى است درونى براى آماده شدن در پيكارهاى سخت بيرونى، رمضان كلاس درس است، معلمانش پيامبران خدا، كتابش قرآن و درسش آموختن تشنگى تا در محرم از پايمان نيندازند، رمضان يك اردوگاه است، سربازانش عموم مردم و افسرانش بهترين عبادت كنندگان. ماه سخن گفتن با خدا و بيدار شدن و بيدار كردن و مهيا شدن است در اين ايام مبارك خوردن انكار مىشود تا به اصل وصل گرديم. اگر بخواهيم محاسن و فوايد روزه و روزه دارى را بر شماريم و به هر كدام اشارتى كنيم، واقعاً ملاحظه مىگردد اين بركت در ابعاد گوناگونى براى آدم روزهدار ارمغانهاى ارزندهاى به همراه مىآورد. اينك به چند محور مىپردازيم: 1- فرصت مناسب
وقتى از تربيت روح و حالات درونى انسان سخن مىگوييم به ابزارى نياز داريم، فضايى نيز براى تحقق اين امر لازم است. روزه اين امكان را فراهم مىسازد كه خودسازى را تمرين كند و ويژگى بارز انسانيت را در خود احياء و شكوفا سازد. در اين ايام كشتى متلاطم روح انسانى به ساحل آرامش مىرسد و فرصت ارزندهاى است كه آدمى در اين كرانه معنوى قلب خويش را به ملكوت پيوند زند. در ماه رمضان ما مىتوانيم اين ماده خام را كه در وجودمان داريم به محصولات مولّد و مفيدترى تبديل كنيم، همچنين يك نوع مراقبت افزونترى بر چنين ساخت و سازى داريم. 2- زمينهاى براى اخلاق نيكو و فضايل آسمانى
روزه همچون محلولى از املاح نقره است كه شيشه عكاسى دل را به آن آغشته مىسازند تا تصاوير زيبايى از محاسن ملكوتى روى آن نقش بندد، چون روزه تاريكىهاى روح و ظلمتهاى دل را زايل مىسازد، قلب آدمى نور حقيقت را جلب مىكند، در واقع روزه چون ذرهبينى است كه موجب تمركز و توجه نور راستى و درستى مىگردد البته نور معنويت محدوديتى ندارد و همه جا هست امّا در جاهايى تابش افزونترى دارد كه يك زمينه مساعد و شرايط كافى به وجود آيد. روزه به اين اكتفا نمىكند كه صرفاً آن نور را به سوى قلب رهنمون سازد بلكه دقت مىنمايد كه اولاً مبادا اين نور كم رنگ گردد و ثانياً اجازه نمىدهد ظلمت هايى كه شياطين انسى و جنى توليد مىكنند اين پرتو افشانى را تحت الشعاع قرار دهند به همين دليل رسول اكرم(ص) روزه را به يك سپر تشبيه كردهاند. به بركت اين ويژگى روزه دار مراقب است از راه حق منحرف نگردد و از كژىهاى زبانى، رفتارى و كردارى پرهيز مىكند و با زبان حال خويش مىگويد اين نفس اماره مىخواهد چنين پاسبان قوى را كه وجودم را تحت نظارت گرفته و اين نگهبان مفيد و مهربان را كه قواى رذيلت و نكوهش شده را به زندان افكند از بين ببرد امّا دستش كوتاه است و به بركت معنويت روزه قادر نيست مرا از صراط حق منحرف كند، راستى مهار نمودن اين نفس سركش بسيار مشكل است و از اين روى است كه پيامبر اكرم(ص) جهاد با نفس را جهاد اكبر و جهاد با دشمن را جهاد اصغر دانستهاند. روزه يك توفيق بزرگى است كه چنين عمل مشقت زايى را براى ما آسان و ساده مىنمايد و بوستانى از خوبىها را در اختيارمان مىگذارد دل، قلب، روح و جان آدمى كانونى شريف و حساس است و آفريدگار هستى عرش خويش را دل مؤمنان قرار داده است. ولى گاهى اين گوهر وجود آدمى دچار هيجانهاى منفى و تشويشها و اضطرابهاى بيهوده مىگردد، از جمله داروهاى شفابخش اين تلاطمهاى روحى روزه است كه تمايلات را كنترل و تعديل مىنمايد. 3- صيقل قلب، صفاى روح
منظره ى بوستانى با صفا كه روح را طراوت و جان را لذت مىبخشد، هر چند زيبا و روح نواز باشد، آن كسى كه عينك تيره بر ديده نهاده، نمىتواند درست درك كند و هر چه از اين شكوفايى و شكوهمندى برايش بيان گردد، نمىتواند آن همه خوبى را در ذهن خود مجسّم نمايد. مردم ظاهربين كه غرق در لذات و شهوات دنيوى هستند قادر نمىباشند آن جلوههاى جذاب روحى و معنوى را بفهمند. امكاناتى لازم است كه عينك سياه برداشته شود يعنى از تمايلات ميرا و فانى و لذت تن بكاهد تا آن نور زيبا كه از نظرها مخفى است با سيمايى تابناك جلوه گر شود روزه مىتواند اين كار را به خوبى انجام دهد.
از نتايج و فوائد بزرگ روزه همين صفاى باطن و پاكيزگى روح است وقتى از امور مادى و نفسانى اعراض گرديد، گرايشهاى پرهيزگارى در آدمى تقويت مىشود و در اين حال انسان براى درك حقايق جهان هستى آمادهتر مىشود. البته براى رسيدن به چنين كمالى صرفاً خوردن و آشاميدن كفايت نمىكند بلكه روزه دار بايد از هر چه موجب آلودگى و ارتكاب گناه است و يا او را به وسوسههاى شيطانى و هوسهاى سركش سوق مىدهد امساك كند. رسول اكرم(ص) فرمودهاند:آسانترين چيزى كه خداوند براى روزه دار واجب كرده، پرهيز از خوردن و آشاميدن است.(1) امّا اين مرحله اول است و بايد تمامى اعضاء بدن در حال روزه باشند چنان كه امام صادق(ع) فرمودهاند: روزه اين نيست كه انسان صرفاً از غذا خوردن و آشاميدنىها خوددارى ورزد وقتى روزه دارى بايد گوش، چشم، زبان، شكم و عورتت نيز بايد صائم باشند، دست خود را از تعدّى به حقوق ديگران و دامنت را از آلودگى حفظ كن و بسيار ساكت باش و جز در امور خير سخن مگوى و با زيردستان و خادمان مدارا كن.(2)
اگر مسلمانى با اين نوع روزه دارى جسم و جان خود را به مدت يك ماه تمرين و پروش دهد قطعاً به مرحله كمال معنوى و روحانى مىرسد و ثواب بزرگى نصيب خود مىسازد. على(ع) از پيامبر خدا نقل كرده است كه آن حضرت مىفرمود: هر كس براى رضاى خدا و اجر اُخروى در ماه رمضان روزه گيرد و گوش، چشم و زبان خويش را از مردم باز دارد، خداوند روزهاش را مىپذيرد و گناهانش را مىبخشد و به او ثوابى معادل اجر صابران عطا مىكند.(3)
تقوا و پرهيزگارى ناشى از اين روزه كامل نقش برجستهاى در تربيت و سازندگى شخصيت انسان مسلمان دارد و شعلههاى سركش غرايز حيوانى و هوسها تا حد چشمگيرى در وجودش خاموش مىگردد و گريبان عقل و دل از چنگال شهوات رها مىشود و براى روزه دار زمينهاى آماده براى تمرين خوب زيستن و نكو بودن فراهم خواهد شد. اين مراقبت و تمرين پياپى در يك ماه نيروى بازدارندهاى در فرد روزه دار بوجود مىآورد كه مىتواند به او كمك كند در بقيه ايام سال هم با دلى پاك و اندرونى پالايش شده به زندگى فردى و اجتماعى ادامه دهد. روزه چراغ معرفت و آگاهى را هم در وجود آدمى برمىافروزد اين بينش و نگرش چنان كمال آفرين است كه حتى شخص روزه دار مىتواند از انديشه و فكر گناه هم دورى گزيند. حضرت على(ع) مىفرمايند: روزه دل از انديشه گناهان، برتر از روزه شكم از خوردن و آشاميدن است.(4)
در واقع امساك راستين و همه جانبه يك انقلاب روحى و تحوّل درونى را پديد مىآورد كه جلو شرارت، تباهى، فساد و خلاف را مىگيرد.
دشوارترين جنبه روزه اين است كه لبه شمشير رياضت را به سوى نفس امّاره بگيريم. در روزه تمايلات سركشانه تدريجاً روبه ضعف مىرود و با انقياد نظاممند اين خواهشها در برابر خواست الهى آرام مىشود. بر اثر اين خويشتن دارى هدفمند و جهتگيرى شده به سوى خداوند، نفس آدمى به اين امر واقف مىگردد كه مىتواند جداى از يك زندگى دنيايى مشابه با چراى حيوانات بزيد و آگاه مىگردد كه اگر چه بدنش در اين سراست اما از كنگره عرش او را فرا مىخوانند كه تو بايد در بزم قدسيان باشى. تو زائرى در اين جهانى و هدفى والاتر از اين موجوديت فيزيكى دارى. آرام آرام قدرى اينپردههاى مادى كنار مىروند و جنبهاى از شفافيت هويدا مىگردد كه او را به سوى لطافتهاى معنوى سوق مىدهد. روزه گرفتن در واقع يك نوع زره اخلاص در برابر لذايذ دنياست، يك فناى از دادههاى زوالپذير است كه حيات طيبه را به ارمغان مىآورد، رسول اكرم(ص) چنان روزه را دوست مىداشت كه اين عنصر بخش اساسى فقر معنوى محمّدى را تشكيل مىداد چيزى كه رسول اكرم(ص) دربارهاش فرمودهاند: «الفقر فخرى».
روزه صحنه شگفت انگيزى براى ارزيابى باورها، اخلاص، صدق و صفاست، روزهاى كه خداوند مىفرمايد من خود عهده دار پاداش آن هستم يك ميدان زيبايى است براى اوجگيرى، رشد و عروج ملكوتى. حضرت زهرا(س) فرمودهاند: خداوند روزه را براى تحكيم و تثبيت اخلاص واجب فرمود، حتى در روزه ماه مبارك رمضان بوئيدن گل و لذت بردن از چنين رايحهاى كراهت دارد، زيرا خداوند مىخواهد روزه دار از تمامى لذتهاى فانى محروم گردد تا وجودش خالصانه به سوى حق معطوف گردد و تار و پود وجودش با اخلاص بافته شود. حسن بن راشد مىگويد: امام صادق(ع) وقتى روزه مىگرفت گل را بو نمىكرد، پرسيدم چرا؟ فرمود: كراهت دارم روزهام را با لذت ديگرى مخلوط كنم.(5) وقتى آدمى با اين امساكهاى همه جانبه متوجه خدا شد و آن فرمانرواى هستى را حاضر و ناظر رفتار و اعمال خود ديد و درك كرد كه در محضر حق مىباشد، همين معرفت او را به سوى افقهاى عالى مىكشاند و ديگر حاضر نيست بدون رضايت خداوند كارى انجام دهد و اين جاست كه بذر فضايل و مكارم در اعماق وجودش شكوفا مىگردد.(6) 4- روزه و مقاومت و تقويت اراده
بدون ترديد صبر و استقامت از كليدهاى مهم اصلاحات درونى و بيرونى است. در قرآن كريم مسلمانان به صبر توصيه شدهاند و در اين كتاب شريف اين ويژگى قرين ايمان، نماز و عبادت معرفى گرديده است. حضرت رسول اكرم(ص) فرمودهاند: ايمان دو نيمه است نيمى صبر و نصف ديگر شكر و هم ايشان فرمودهاند: پيروزى با صبر توأم و گشايش با رنج همراه است:
صبر و ظفر هر دو دوستان قديمند
بر اثر صبر نوبت ظفر آيد
انسانى كه صبر پيشه مىسازد بر مشكلات مادى و معنوى فائق مىگردد، صبر مىتواند آدمى را از اعماق چاه ذلّت به اوج آسمان سعادت برساند، پيشوايان ما تأكيد فرمودهاند: نصف صبر روزه دارى است، روزه راستين مىتواند ملكه صبر را در انسان شكوفا سازد، كسى كه در مكتب روزه پرورش يافته ديگر در مواقع جزيى و عبث گوهر وجود خود را در خرمن غضب نمىسوزاند زمام نفس را در اختيار دارد و هيچ گاه در برابر خواهشهاى شهوانى تسليم نمىگردد، به دنبال مردم آزارى، بى عفتى و خلاف نخواهد بود، در برابر شدائد و سختىهاى روزگار خود را نمىبازد و براى رسيدن به يك مقصود عادى به كارهاى پست و حيوانى دست نمىزند. به راحتى از عادتهاى نكوهش شده دست برمىدارد و خويشتن را از قيود رسمهاى خلاف آزاد مىسازد.
مرغ سعادت و نيك بختى انسان تنها با دوبال اراده و صبر مىتواند بر فراز هدفهاى پاك، بزرگ و مقدس به پرواز درآيد. روزه در تحكيم اين سنگرهاى عظيم اثر چشمگيرى دارد و پايدارى در برابر تمايلات طبيعى كم كم نهال صبر را بارور مىگرداند. امام صادق(ع) فرمودهاند: هرگاه كسى دچار گرفتارى شد روزه بگيرد زيرا خداوند مىفرمايد: در شدايد از صبر يعنى روزه كمك بگيريد.(7) زيرا بدون خصلت صبر پيروزى بر مشكلات ميسّر نمىباشد تحمّل در برابر ناگوارىها و نگرانىها بر نيروى مقاومت و پايدارى آدمى مىافزايد و اراده را توانا مىسازد. رسول اكرم(ص) ماه رمضان را ماه صبر ناميدهاند: «شهر الصبر و انّ الصبر ثوابه الجنه؛(8) رمضان ماه صبر است و پاداش صبر بهشت است.»
روزه يك حركت كاملاً ارادى است و انسان به خواست خود امورى را ترك مىكند كه در اثر اين مقاومت در برابر خواستهها روح را چنان تقويت مىكند كه يك ملكه در وجودش شكل مىگيرد و با اين حالت نفسانى مىتواند دستورات حق تعالى را اجرا كند و پيرامون محرّمات الهى نرود.
كسى كه خود را تسليم موانع ننمايد و ثابت قدم و پايدار بماند در كارهاى بزرگ موفق مىشود و پيروزى را در آغوش مىگيرد:
سكونى بدست آور اى بىثبات
كه بر سنگ كردان نرويد نبات
همه حكما، عرفا و ادبا و حتى اقشار معمولى جامعه بر اين باورند كه اراده و ثبات در رأى كليد پيروزى است اما براى ايجاد اين خلق نيكو يك تمرين و ورزش اخلاقى لازم است. روزه دار اين تمرين را به خوبى انجام مىدهد و امروزه علماى روان شناس اهميت امساك را در تقويت اراده به عنوان يك اصل علمى پذيرفتهاند و به آنان كه محتاج ثبات در كارها هستند توصيه مىكنند از امور عادى و امكاناتى كه در اختيارشان است يك مقدارى پرهيز كنند و در دم به خواهشهاى نفسانى پاسخ مثبت ندهند. اصولاً انسان در مقابل محيط طبيعى ضعيف خلق گرديده و زود تسليم عادات و آداب متداول مىگردد و هر قدر اراده ضعيفتر باشد بشر زودتر تحت تأثير فضاى پيرامون قرار مىگيرد. به تدريج آنقدر در ضعف اراده پيش مىرود كه هر چند حق را با دو چشم خويش ببيند به آن اعتنا نمىكند. عزم و اراده چه در امور مادى و چه در مسايل فرهنگى و روحانى براى يك جامعه چون خون براى حيات انسان ضرورت دارد، در اجتماعى كه آدمهاى فاقد اراده و يا دچار ضعف تصميمهاى مهم برنامه ريز هستند هيچ گونه تحرك، توسعه و تعالى ديده نمىشود روزه مىتواند اين ضايعه مهم را درمان كند و ارادههايى را پرورش دهد كه بتوانند جامعهاى را از زوال و سقوط حتمى برهانند زيرا روزه دار با خواهشهاى خويش در نبرد است، در برابر غرائز مقاومت مىكند و در شدايد و سختىها استقامت مىورزد، اين خصلت جان را از قيد سلطه هوسها و خواهشهاى پليد مىرهاند، حضرت على(ع) فرمودهاند:افضل الناس من جاهد هواه و اقوى الناس من غلب هواه؛(9) بهترين مردم كسى است كه با هواى نفس مىستيزد. و نيرومندترين آنان فردى است كه بر آن غلبه يابد.(10) پس روزه داران هم بهترين مردم و هم نيرومندترين افرادند، بر اثر پژوهش هايى كه در نظام جسمى و روانى روزه داران صورت گرفته اين واقعيت آشكار گشته است بدن آدمى بر اثر يك ماه روزه دارى مقاومت ويژهاى بدست مىآورد و مىتواند در هنگام بيمارىها و عوامل استرسزا پايدارتر باشد. انسانهاى روزه دار درد را بهتر تحمّل مىكنند و دوره بيمارى در آنان كوتاهتر است، زخمهاى روزه داران زودتر التيام مىيابد، ترشح هورمونهاى رشد، كورتيزول، اپى نفرين و گلوكانون در اين اشخاص بهتر صورت مىگيرد و در نتيجه زودتر از ديگران به ساحل آرامش و سلامتى روانى دست مىيابند.(11) 5 – روزه و توجه به سراى جاويد
يكى از حالات انسان كه نمىتوان آن را انكار كرد، غفلت است كه در حد طبيعى از نعمتهاى بزرگى است كه خداوند به انسان داده است، به راستى اگر اين ويژگى در وجود آدمى نبود با دردها، پريشانىهاى بنيان كن چه مىكرد، ولى گاهى اين صفت از حد طبيعى خود خارج شده و طغيان مىنمايد كه هرگونه اثرات بيدارى آفرين را در انسان خنثى مىكند به عنوان نمونه همه افراد بشر يقين دارند كه روزى عمرشان خاتمه مىيابد و به دنياى ديگر منتقل مىگردند اما بسيارى افراد اعمالى انجام مىدهند كه گويى مرگى وجود ندارد يا احتمال آن ضعيف است، اين غفلت بزرگ اثر آن يقين مسلّم را نابود مىكند. يكى از عواملى كه آدمى را از غفلت بيرون مىآورد و بيدار كننده و يادآورنده شايسته است روزه مىباشد.
رسول اكرم(ص) در خطبه معروف خود كه به مناسبت ماه رمضان فرمودند، تأكيد نمودند با گرسنگى و تشنگى خود گرسنگى و تشنگى روز قيامت را به خاطر آوريد، اين تعبير پيامبر حاكى از آن است كه روزه بايد داراى چنين درس آموزندهاى باشد و روزه دار بايد متوجه سراى جاويد گردد به اين ترتيب روزه زمينه تربيت عملى است كه در پرتو آن انسان به موقعيت ويژهاى نايل مىشود كه نقش اساسى در ساختن زندگى كامل انسانى خواهد داشت و با بدست آمدن اين موقعيت انسان نيروى آن را بدست مىآورد تا اعمالى را كه او را از دشوارىهاى رستاخيز حفظ مىكند انجام دهد.(12)
روزه دار حقيقى آتش جهنم را از خود دور مىكند چنان كه پيامبر فرمودهاند روزه سپر آتش جهنم است.(13) شخص روزه دار در هنگام ملاقات پروردگارش شادمان است. امام صادق(ع) فرمودهاند: براى شخص روزه دار دو خوشحالى وجود دارد يكى شادى در هنگام افطار و ديگرى خرّمى در حال ملاقات پروردگارش.(14)
امام باقر(ع) فرمودهاند: اگر شخصى يك روزه را كه در آن روزهدارى واجب نيست روزه بگيرد به نحوى كه اراده و نيتش تنها ثواب و مقام منزلت در نزد خداوند متعال است، پروردگار به دليل همين يك روزه كه او گرفته است، وى را در بهشت وارد مىنمايد(تا چه رسد به ثواب و درجاتى كه براى روزه واجب متصوّر است.)(15)
روزه دارى كه به معناى واقعى روزه گرفته است، از درب سفارشى ويژهاى داخل بهشت مىگردد و اين نكته را رسول اكرم تذكر دادهاند.(16) 6- ترويج عادات پسنديده
يكى از فوايد اخلاقى روزه اين است كه به انسان عادت مىدهد با كمتر از معمول بسازد و به او مىفهماند كه مىتوانى كارهاى بدنى و فكرى را كه قبل از فرا رسيدن ماه رمضان با خوردن سه وعده غذا انجام مىدادى در اين ماه با دو وعده انجام دهى، آدمى اين گونه اگر دچار تنگناهاى اقتصادى و برخى قحطىها بر اثر حوادث طبيعى چون سيل، زلزله و توفان و نيز جنگها و ناامنىها گردد مىتواند با كمبودها بسازد و به خود اجازه نمىدهد بر اثر مضيقههاى فوق به كفر و ناسپاسى روى آورد و نيز براى جبران كاستىهاى غذايى دنبال كارهاى خلاف و تقلب و كلاهبردارى نمىرود و به روزى خود اكتفا مىكند به علاوه چون فهميده است كم شدن خوراك و محدود گرديدن وعدههاى غذايى تأثير در ميزان تحرك و كار و تلاش ندارد، به فعاليتهاى خود ادامه مىدهد اما افراد ناز پرورده و شكم باره در اين موارد خود را مىبازند. اوقات روزه دار در چنين مواقع كه با سختى و مشقت توأم است به پريشان حالى و نگرانى نخواهد گذشت و دچار اندوه، افسردگى و تشويش نمىگردد.(17)
روزه دار به قسمت خود راضى است و اندكها را كه موجب كفايت است بسى بهتر از بسيارها كه زيان بارند دوست مىدارد. نفس يك اشتهاى سيرىناپذير دارد و هرچه به او بدهند باز هم مىخواهد دنبال چيز تازهاى برود و راهى كه مىتواند از اين طغيان نفس جلوگيرى كند روزه است و ارمغان آن قناعت مىباشد. روزه انسان را اين گونه پرورش مىدهد كه كم كردن خواهشهاى نفسانى هيچ گاه اركان زندگى را مختل نمىكند، روزه به آدمى مىآموزد كه خوردن براى زيستن است نه زندگى كردن براى خوردن، اين فريضه مسلمان را از غرق گرديدن در ماديات و حرص و طمع براى لذتهاى زودگذر و مسابقه براى تن پرورى و مصرف زدگى مىرهاند و به او ياد مىدهد به فكر ديگران هم باشد و بر خواهشهاى نفسانى مسلط گردد و به قدر نياز از امكاناتى كه در اختيارش است استفاده كند و از اسراف و تبذير بپرهيزد. فرد قانعى كه روزه تحويل جامعه مىدهد اهل سخاوت هم هست و از دنيا وارسته بوده و زاهد است، دست نياز به سوى ديگران دراز نمىكند و براى بدست آوردن مايحتاج خود تن به ذلت و خوارى نمىدهد، با دورى از مصرف بى رويه بر پاى خويش متكى است و اعتماد به نفس را در خود تقويت مىنمايد. مسلمانان صدر اسلام با همين روحيه از همه چيز خود در راه خدا گذشتند و حتى در ميادين جنگ به چند دانه خرما قناعت كردند و با تكيه بر معنويت، ايمان و پارسايى، پيروزىهاى شكوهمندى آفريدند، در دفاع مقدس و جنگ تحميلى حزب بعث عليه ايران نيز اين خصال آشكارا مشاهده مىگرديد.
ايثار يا مقدم داشتن ديگران برخود يا راحتى خويش را فداى آسودگى اقشار ديگر نمودن از خصال يك روح خود ساخته مىباشد كه معناى واقعى سعادت دنيا و آخرت را درك كرده است. چنين انسان هايى گوى خوشبختى را در ميدان زندگى ابدى از همگنان ربودهاند چرا كه با رنج خود آرامش ديگران را خواستهاند و وصف اين حالت در اين مقال نمىگنجد:
كار پاكان را قياس از خود مگير
گرچه باشد در نوشتن شير شير
يكى از عادات نيكويى كه مىتواند ارمغان ماه رمضان باشد وقتشناسى، نظم و انضباط در امور مىباشد. اميرمؤمنان در اولين فراز وصيت خود به فرزندانش مىفرمايد:
«اوصيكما و جميع ولدى و اهلى و من بلغه كتابى بتقوى اللّه و نظم امركم؛(18) شما و تمام فرزندان و بستگانم و هر كس را كه وصيت من به او برسد به تقوا و نظم در كارها سفارش مىنمايم.»
اصولاً فرائض اسلامى از قبيل نمازهاى پنجگانه و آداب حج حاوى نظم و انضباط است، ماه مبارك رمضان با رؤيت هلال ماه آغاز و با ديدن هلال ماه شوال پايان مىپذيرد و با توجه به اين كه اين ماه، قمرى است طبعاً در فصول چهارگانه سال جارى است، گاه در روزهاى بلند تابستان و در مواقعى در روزهاى كوتاه زمستان قرار مىگيرد، در همه اين شرايط لازم است كه انسان حساب لحظهها و دقيقهها را در شروع سپيده دم و آغاز مغرب در نظر گيرد و روزهدار نمىتواند از اين نظام دقيق سرپيچى كند و اين درس جالب به مسلمان مىآموزد كه در برنامه زندگى خود برنامه ريزى داشته باشد و فرصتها را براى خوبىها از دست ندهد.
امانت صفتى است كه فاعلش هرگز از جاده راست منحرف نشده و وظيفه خويش را فداى طمع و شهوت نمىسازد، امانت آن قدر اهميت دارد كه خداوند وقتى آن چيزى را كه به عنوان امانت به آسمان، كوهها و زمين عرضه كرد، آنها بر خود لرزيدند ولى انسان آن را پذيرفت.(19)
مردم معمولاً لفظ امين را بر كسى اطلاق مىكنند كه وقتى چيزى را نزدش مىسپارند، بدون تخلف، تخريب و فساد به صاحبش مسترد نمايد اما حقيقت امانت از اين مرحله بسيار بالاتر است حاكمى كه امين باشد مردم آن سرزمين در رفاه و راحتى بسر مىبرند، فرمانده امين، كشور را از شر اجانب و دشمنان داخلى حفظ مىكند، مربيان و معلمان امين نسل خوب و شايسته را پرورش مىدهند. كاسب امين جنس درست به مردم عرضه مىكند. بنابراين تمام طبقات جامعه از بالاترين و پايينترين نقطه نياز به اين صفت دارند. روزه امانتى است كه خداوند به مؤمن تحويل مىدهد تا يك ماه آن را حفظ و از لغزش وسوسه نگاهدارى كند و براى پاسبانى هيچ ناظرى جز تقوا و ترس از خداوند و وجدان در برابرش نيست. آن انسان مسلمانى كه پس از تمام شدن ماه رمضان، روزه يك ماهه را كامل و تمام به جاى آورده نه تنها ثابت كرده كه فرد امينى است و خيانت روا نداشته بلكه نشان داده كه در آينده نيز در هر موردى كه محكى پيش آيد امانت دار خواهد بود.
راستى آيا كسى امينتر از روزه دار وجود دارد كه غذاى لذيذ و شربت گوارا در اختيار دارد امّا به آن دست نمىزند، قطره ى آبى نمىنوشد و لقمه نانى نمىخورد و آتش شهوت خود را حتى از راه حلال خاموش نمىكند. چنين شخصى با اين اوصاف در دين خود امين است، خواستههاى خود را ترك مىكند، چنين شخصى امانت و درستكارى را در روح و روان خود پرورش مىدهد. 7- فضيلت گرسنگى
پروردگار متعال مؤمنان و دين باوران را با گرسنگى در روزه مىآزمايد كه آيا پذيراى تحمّل اين سختى در يك فراخوان عبادى هستند يا خير، چه خضوع و خشوعى در روح و جسم و فكر خود نسبت به اين حكم الهى و تكليف شرعى دارند، با اخلاص و از اعماق وجود فرمان حق را پذيرفتهاند يا خير، عبادت مزبور را با شور و شوق و شعور انجام مىدهند يا از اين برنامه اكراه دارند. با گرسنگى حالات عاطفى او تحريك مىگردد و نسبت به گرسنگان جامعه عكس العمل مثبت نشان مىدهد يا خير. در حكمت روزه گفتهاند روزه دار حقيقت گرسنگى را مىچشد آنگاه حرمت نعمتهاى موجود را نگاه مىدارد. رسول اكرم(ص) فرمودهاند: دوست دارم روزى سير باشم تا شكر نعمت بجاى آورم و روزى گرسنه گردم تا قدر نعمت را بدانم.
مرحوم مولى مهدى نراقى در فوايد گرسنگى گفته است: دل را نورانى و روشن مىگرداند و آن را صفا و رقّت مىبخشد، ذهن را پويا مىنمايد و آدمى در اين حالت از مناجات و طاعت لذّت مىبرد و از ذكر و عبادت حالت ابتهاج و سرور مىيابد. نسبت به بينوايان دل سوزى و رحم مىآورد و گرسنگى روز قيامت را به ياد مىآورد. در وجودش شكسته نفسى و انكسار كه مانع سركشى و غفلت است پديد مىآيد، بر طاعات و عبادات مراقبت افزونترى دارد و شهوت معصيت را كم مىكند، خواب زياد كه موجب تباهى عمر و ماندگى طبع و از دست دادن نماز شب و تهجّد مىباشد، دفع مىنمايد، ايثار، صدقه و سخاوت برايش ميسّر مىگردد و بدنش از شر بيمارىها مصون و سالمتر خواهد شد.(20)
حضرت رسول اكرم(ص) فرمودهاند: فرزند آدم هيچ ظرفى را پرنكرد كه بدتر از شكم باشد و آدمى را كافى است كه لقمهاى چند كه او را زنده نگاه دارد بخورد و هم ايشان تأكيد كردهاند: دلهاى خود را به بسيار خوردن و آشاميدن نكشيد زيرا دل چون زمين كشاورزى است كه اگر بسيار به آن آب برسد پژمرده مىگردد و باز مىفرمايند: بهترين شما نزد خدا افرادى هستند كه بيشتر گرسنگى و تفكر مىكنند و بدترين شما آنانىاند كه زياد مىخورند و مىآشامند و هيچ بنده از خوراكى كه دل او به آن رغبت كرده، نمىگذرد مگر اين كه درجهاى در بهشت مىآورد، اسرار ملكوت آسمانها در قلب كسى كه شكمش پرباشد داخل نمىشود. امام صادق(ع) فرمودهاند: ضرر هيچ چيز براى دل آدمى بيش از بسيار خوردن نيست چرا كه پرخوردن موجب دو چيز است: قساوت قلب و ديگرى هيجان شدت و گرسنگى نان خورش مؤمن و غذاى روح و دل و موجب رحمت بدن است. درباره ترغيب به گرسنگى از رسول خدا(ص) روايت شده است با نفسهاى خود توسط گرسنگى و تشنگى جهاد كنيد چرا كه اجر و ثواب آن مانند كسى است كه در راه خدا جهاد مىكند و عملى نزد خداوند محبوبتر از گرسنگى و تشنگى نمىباشد. كم خوردن عبادت است و خداوند به كسى كه خوردن او در دنيا كم باشد مباهات مىكند و به فرشتگان مىفرمايد بنگريد به بنده من كه او را در دنيا مبتلا كردم به غذا و آب و وى آنها را براى جلب رضايت من ترك كرد، شاهد باشيد كه در برابر هر مرتبه كه براى من از خوردن صرف نظر كند درجهاى در بهشت نصيبش مىكنم. نزديكترين مردم در روز قيامت كسى است كه بسيار گرسنگى و تشنگى خورد.(21) 8 – مواسات و مساوات
پيشوايان دين در روايات و ادعيه اسلامى ماه رمضان را ماه مواسات ناميدهاند.(22) از نتايج برجسته روزه برانگيختن حس هم دردى نسبت به مستمندان و هم نوعان تنگدست است، آنان كه زندگى آسودهاى دارند و رنج فقر و طعم گرسنگى و نادارى را نچشيدهاند امكان دارد از حال فقيران غافل بمانند، روزه داروى اين غفلت است از سويى به احسان و اطعام و انفاق به محرومان در ماه رمضان سفارش بسيارى شده است و از طرفى خود روزه موجب درك بهتر رنج فقيران مىگردد و بدين ترتيب ثروتمند به بينوا نزديك مىشود، احساسات رقّت مىيابد و احسان وجود فزونى مىگيرد. مواسات يعنى سهيم ساختن افراد هم نوع در رزق و روزى و مسلمانان با تمرين اين فضيلت و تأكيد بر چنين خصلت ارزندهاى جامعه را از شكافها، حقدها و كينهها نجات مىدهند و دركنار هم از نعمتهاى الهى بهره مىگيرند. از امام حسن عسكرى(ع) پرسيدند: چرا روزه واجب شده است فرمودند: تا ثروتمند درد گرسنگى را دريابد و به فقير توجه كند.(23) هشام بن حكم از امام صادق(ع) علت روزه را پرسيد، امام فرمود: خداوند روزه را واجب كرد تا غنى و فقير با هم مساوى باشند و بدان جهت كه غنى رنج گرسنگى را لمس نكرده تا به فقير رحم كند و هر وقت چيزى خواسته قدرت بدست آوردن آن را داشته است، خدا خواسته است كه ميان بندگانش يك نواختى بوجود آورد و مايل بوده ثروتمند طعم گرسنگى را بچشد و اگرجز اين بود، غنى بر مستمند و گرسنه ترحّم نمىكرد.(24) شهيد سيد محمد باقر صدر مىگويد: روشن است كه احساس شخص ثروتمند به لزوم كمك به فقير و احساس محرومين به اين كه بايد امداد گردند تا بين او و مرفهان فاصله طبقاتى زيادى نباشد و سپس احساس تمامى فرزندان آدم به اين كه بايد شكافهاى طبقاتى برداشته شود و اين احساس عامل كارهاى خير در ماه رمضان خواهد بود به اين ترتيب مىبينيم روزه يكى از عوامل مؤثر در گسترش روح انسانى و برقرارى اخلاق و عواطف اسلامى در ميان تمام اقشار جامعه است.(25)
از نظر روانشناسى انسان يك غريزه خود دوستى دارد و وجود خويش را بر ديگران ترجيح مىدهد اگر اين ويژگى با اعتدال توأم باشد خوب است اما افراط در آن جزو مفاسد اخلاقى خواهد بود، اما يك اصل مهم در اسلام وجود دارد كه ما بايد طبق آن خوبى ديگران را هم بخواهيم روزه به ما اجازه مىدهد اين ويژگى را احيا كنيم زيرا با امساك از خوراكىها و آشاميدنىها متوجه مىشويم غير از ما، افرادى در جامعه وجود دارند كه از برخى نعمتها و امكانات محرومند، همسايهاى داريم كه براى تأمين معاش خود مشكل دارد وقتى اين حس در جامعه عمومى شد يك اتحاد اخلاقى و انسجام استوارى در ميان اقشار گوناگون برقرار مىشود و اصل تعاون و هم بستگى رعايت مىگردد و در نتيجه در اين اجتماع كمتر كسى وجود دارد كه با فقر و بينوايى روبرو باشد بدين طريق روزه يك مساوات برقرار مىسازد، ثروتمند درد گرسنه را مىفهمد و فقير متوجه مىشود افراد غنى بر اثر روزهدارى سختىهاى او را لمس كردهاند، اين يك حركت اقتصادى صرف نيست بلكه از چنين رهگذرى مهربانى، عطوفت و شفقت در جامعه احيا مىگردد و روابط افراد با يك مودّت و نوع دوستى توأم مىگردد.
در اين جامعه فساد و تجاوز به حقوق ديگران كمتر مشاهده مىشود و به دليل توسعه و پيشرفت استقلال به سوى سلامتى و امنيت روانى و اخلاقى گام برمىدارد. 9- روزه و سلامتى اندامهاى انسان
امروزه پزشكان عقيده دارند عامل بسيارى از بيمارىها زياده روى در خوردن غذاهاى گوناگون است چون مواد اضافى جذب بدن نمىگردند و به صورت چربىهاى مزاحم يا مواد رسوب كننده در اعضاى انسان يا خون باقى مىمانند و بهترين راه دفع اين مواد زايد امساك و روزه دارى است دكتر الكسى سوفرين گفته است روزه دارى مىتواند بيمارى هايى چون التهاب رودهها، دملها، روماتيسم، نقرس، بيمارىهاى پوستى، عوارض كليوى و كبدى را بر طرف كند.
در ماه مبارك رمضان فضولات و مواد مزاحمى كه اطراف بافتهاى بدن را اشغال كردهاند پاكسازى و تصفيه مىشوند يكى از خطرناكترين اينها انباشته شدن چربى در اطراف كبد و جدار رگهاست اين چربىها مىتواند جانشين سلولهاى كبد شوند و باعث تورّم اين عضو حياتى گردند، استمرار اين وضع تشمّع كبدى را بوجود مىآورد كه بر اثر آن اين بزرگترين غده بدن چروكيده و جمع مىشود كه يك فاجعه است و منجر به بيمارى كشنده سيروز كبدى مىگردد.(26)
اين چربىها بر اثر رسوب در رگها باعث سختى جدار آنها شده و موجب تنگ شدن آن مىگردد و بيمارى تصلب شرايين يا آرتواسكلروز
پديد مىآورد و اين وضع اگر در رگهاى تغذيه كننده قلب روى دهد موجب سكته قلبى مىشود، در روزه دارى سطح كلسترول بد خون پايين آمده و تا حد زيادى از تخريب عروق جلوگيرى مىشود. علاوه بر آن روزه بافتهاى بدن را جوان و با طراوت كرده و قدرت انسان را در برابر بيمارىها تقويت مىكند.(27)
در روزهدارى به دليل كم شدن فعاليتهاى بدن و امساك از خوردن و آشاميدن مواد زايد و سمى كه در اثر متابوليسم (سوخت و ساز) ايجاد شدهاند، از بدن دفع مىگردند، البته آنان كه مىكوشند در سحر غذاى بيشترى بخورند و جبران غذاى ظهر را بكنند با اين عمل باعث افزايش و زن خود شده و اجازه نمىدهند اندامهايشان استراحت لازم را بكند، در افطار هم بايد غذاى مختصرى خورد و خوراك اصلى يعنى شام را يك ساعت بعد از آن تناول كرد، اين عمل سبب مىگردد به معده فشارى وارد نيايد و از اختلالهاى گوارشى مىكاهد.
روزه در تقويت حافظه دخالت دارد و اين فايده علتى فيزيولوژيك دارد زيرا سلولهاى مغزى بعد از چند ساعت بى غذايى، خوراكى سالم دريافت مىدارند و اكسيژن و قند مورد نياز را از رگهاى پاكترى مىگيرند.
ماه رمضان با برنامه منظمى كه براى ساعت غذا خوردن فرد پيش بينى مىشود، فرصت خوبى براى دستگاه گوارش است تا با اين نظم جديد بتواند دوران استراحت و بازسازى را پشت سر بگذارد و چنان چه روزه داران در ميان افطار و سحرى در خوردن افراط نكنند در پايان ماه رمضان بخشى از وزن اضافى خود را از دست مىدهند و بدن در ماههاى آينده با نشاط افزونترى به زندگى ادامه مىدهد و معمولاً بيمارى هاى كمى مانع روزه گرفتن مىشود. مصرف انواع شيرينى چون زولبيا و باميه در ايام ماه رمضان براى سلامتى مضر است و روزه داران بايد براى تأمين مواد قندى و انرژى از خرما استفاده كنند. مصرف غذاهاى چرب و شيرين موجب مىشود كه آدمى نتواند از مزاياى بسيار اين ماه بهره كافى ببرند.(28) برخى افراد تصور مىكنند چون در طول روز به دليل روزه دارى مدتى معده را خالى نگاه داشتهاند، در وعده افطار مىبايستى پرخورى كرده و جبران اين گرسنگى را بنمايند در نتيجه آن چنان پرخورى مىكنند كه دچار اضافه وزن و چاقى و عوارض ناشى از آن مىشوند.
دكتر الكسيس كال مىنويسد: در روزه دارى ابتدا گرسنگى و گاهى نوعى تحريك عصبى و بعد ضعفى احساس مىگردد ولى كيفيتهاى پوشيدهاى كه مفيدند و اهميت زيادى دارند به فعاليت مىافتند.قند كبد در خون مىريزد و چربىهايى در زير پوست ذخيره شدهاند و پروتئينهاى عضلات و غدد و سلولهاى كبدى آزاد مىشوند و به مصرف تغذيه بافتها مىرسند و سرانجام تمام اعضاء مواد خاص خود را براى نگهدارى تعادل محيط داخلى و قلب قربانى مىكنند و به اين ترتيب روزه تمام بافتهاى بدن را مىشويد و آنها را عوض مىكند. دكتر مارتين آلمانى گفته است سموم حاصل از سوخت و ساز مواد غذايى كه از مغز مىگذرند ناراحتىهاى بدنى و روانى به بار مىآورند و دكتر گوئل فرانسوى اكثريت بيمارىها را بر اثر تخمير غذاها در رودهها دانسته است كه اين عوارض با امساك از خوردن و آشاميدن جبران مىشوند. دكترژان فرموزان روزه را شستشو دهنده احشاى بدن ناميده است و به همين دليل در اواخر ماه رمضان، روزه دار يك احساس سبكى و آرامش مىكند.(29) پاورقي ها:پىنوشتها: – 1. وسايل الشيعه، كتاب الصوم، ج 70، ص 118. 2. همان. 3. همان. 4. غررالحكم و درر الكلم، ص 203. 5. وسايل الشيعه، ج 70، كتاب الصوم. 6. تذكرة الصوم، مهدى بن محمد باقر الطهرانى، ص 12. 7. اشاره به آيه 45 از سوره بقره نك: كافى، كلينى، ج 4، ص 66. 8. كافى، ج 4، ص 63. 9. غررالحكم، ص 90. 10. همان، ص 91. 11. پژوهش درباره مقاومت روزه داران، كيهان، 4 آذر 1380، ش 17244. 12. اين است نقش عبادات، شهيد آيت اللّه سيد محمد باقر صدر، بازنويس آيت اللّه محمد على تسخيرى، ترجمه محمد محمدى اشتهاردى، ص 41 – 39. 13. وسايل الشيعه، ج 7، ص 289. 14. همان، ص290. 15. همان، ص 291. 16. همان، ص 295. 17. روزه از نظر دين و طب، نشريه انجمن تبليغات اسلامى، ص 96 – 95. 18. نهج البلاغه، نامه 47. 19. سوره احزاب، آيه 71. 20. جامع السعادات، ج 2، ص 14 – 13. 21. معراج السعادة، ملااحمد نراقى، ص 235 – 234. 22. كافى، ج 4، ص 64، وسايل الشيعه، ج 7، ص 3. 23. وافى، ج 2، كتاب الصيام، ص 6. 24. همان، ص 8. 25. اين است نقش عبادت، ص 37. 26. عملكرد اعضاى بدن، جى. دى. راتكليف، ترجمه و تأليف سياوش سرتپى و افشين شيبانى 3،ص 11. 27. روشنگرى در پزشكى كهنه و نو، دكتر عباس اديب، فصل دهم و چهاردم. 28. اظهارات دكتر ايرج فاضل و دكتر سيد على كشاورز، روزنامه اطلاعات، ش 22623. 29. اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، شهيد دكتر سيدرضا پاك نژاد، ج سوم، ص 100 – 98.
