دکتر عبدالحمید انصاری
یادآوری: در شماره گذشته تعدادی از فیلم‌های نمایش داده شده در سال ۱۳۶۵ با تفکیک ژانرهای دفاع مقدس، پلیسی، اجتماعی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت، در این شماره ضمن تکمیل موارد فوق‌الذکر به دیگر ژانرها (گونه‌ها) نیز پرداخته می‌شود.
الف) ژانر انقلابی، دفاع مقدس
۲۰ـ گره: کارگردان؛ یوسف سیدمهدوی، فیلمنامه؛ مرحوم سیف‌الله داد، بازیگران؛ داود آریا، ملیحه نصیری، حسین نیک‌اخلاق، هوشنگ ملک‌آرا.
داستان فیلم ماجرای توزیع اعلامیه‌های انقلابی در سال ۱۳۵۷ را توسط یک دانشجوی جوان به تصویر می‌کشد که توسط مأموران حکومت نظامی دستگیر می‌شود، اما موفق به فرار می‌گردد. در پروسه جست‌وجوی خانه به خانه مأموران سرانجام او را پیدا می‌کنند اما بحث‌ها و ماجراهای مدت زمان جست‌وجو مأموران را متقاعد کرده که جوان حق دارد و بنابراین تصمیم به آزادی او می‌گیرند.
فیلم ساده‌ای است و قاعدتاً برای شروع به کار سینمایی مرحوم سیف‌الله داد که خود دانشجوی دانشگاه شیراز بوده است، قابل قبول است. فضای فیلم نیز حدیث نفس دانشجویان همکلاسی‌های وی در سال‌های منتهی به انقلاب است، اما همه کسانی که در مبارزات دانشجویی دانشگاه شیراز همراه وی بودند سرانجام یکسانی نداشتند. مرحوم «داد» به سینما پیوست و کارهای قابل قبولی مانند «کانی مانگا» و در رأس آنها «بازمانده» به سینمای ایران تقدیم کرد، هر چند در سیاستگذاری‌های دوران دوم خرداد در مقام معاونت سینمایی دچار خطاهای راهبردی شد. مرحوم شهید صدرالله فنّی به رزمندگان پیوست و در سمت فرماندهی قرارگاه رمضان به شهادت رسید. عطاالله مهاجرانی هم به عنوان نماینده مردم شیراز یک دوره به مجلس راه یافت و بعداً در سمت معاون حقوقی رئیس‌جمهور و وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به بیراهه و ناکجاآباد رفت. او هم‌اکنون در انگلیس در مقام اپوزیسیون نظام با رسانه‌های غربی معاند همکاری دارد. بسیاری دیگر از همراهان مرحوم «داد» نیز در سمت‌های مختلف نظام مشغول خدمت هستند.
۲۱ـ اتاق یک: کارگردان؛ رحیم رحیمی‌پور، بازیگران؛ عبدالرضا اکبری، افراشته سمندرپور، هوشنگ توکلی، احمد نصر.
یک سرهنگ ارتش جمهوری اسلامی ایران به اسارت یکی از گروهک‌های ضدانقلاب درمی‌آید، او پس از اقدام به فرار نافرجام به اعدام محکوم می‌شود، اما طی مدت اسارت با چند تن از دیگر اسراء این گروهک‌ها آشنا و صمیمی می‌شوند و به کمک آنها نقشه جدیدی برای فرار طرح و اجرا می‌کنند. فیلم با توجه به فضای تنش‌آلود گروهکی سال‌های اول پیروزی انقلاب ساخته شده و دارای ساختار معمولی است. فیلم توسط هدایت فیلم به مدیریت مرتضی شایسته ساخته شده که هم‌اکنون جزو سازندگان فعال فیلم‌های سینمایی است.
۲۲ـ هشت و نیم: کارگردان؛ اسماعیل رحیم‌زاده، بازیگران؛ شاپور بخشایی، منوچهر علی‌پور، زهره امیری، الیزا جواهری، آزیتا لاچینی، مرحومه مهری مهرنیا، محصول سیمای جمهوری اسلامی ایران.
قصۀ فیلم؛ به حادثۀ انفجار کامیون در مهرماه ۱۳۶۱ مقابل مسافرخانه‌ای در خیابان ناصرخسرو می‌پردازد. این انفجار با هدف آسیب‌رسانی به ساختمان مخابرات مستقر در میدان امام خمینی(ره)(توپخانه سابق) توسط گروهک‌های مزدور انجام گرفته بود که با تصمیم دولت وقت، بافت فرسوده و قدیمی آن منطقه تخریب و نوسازی گردید.
۲۳ـ جدال: کارگردان؛ محمدعلی سجادی، بازیگران؛ مهدی فخیم‌زاده، محبوبه بیات، فاطمه معتمدآریا، عنایت بخشی، سیامک اطلسی، کاظم افرندنیا، پری اقبال‌پور.
روایت مجروح شدن جوانی در بحبوبۀ پیروزی انقلاب اسلامی سال ۵۷ را به تصویر می‌کشد که به خانواده‌ای داغدار از شهادت سرپرست خود توسط عوامل رژیم پهلوی پناه می‌برد. خانواده به زودی متوجه می‌شوند که جوان در یک درگیری گروهکی مجروح شده و نه درگیری با رژیم پهلوی، بنابراین او را از خانه بیرون می‌کنند. جوان که نادم گردیده، مدتی را در میان اعضای آن گروهک سر می‌کند تا سرانجام مجدداً خود را به آن خانواده نزدیک نماید.
محمدعلی سجادی در سال‌های بعد به ویژه دهه ۸۰ کارهای سینمایی متوسط و ضعیفی ارائه نمود که عمدتاً از ساختار منسجم و قابل قبولی برخوردار نبودند.
۲۴ـ تیرباران: کارگردان؛ علی‌اصغر شادروان، بازیگران؛ مجید مجیدی، فریده نیسیان، جعفر دهقان، رضا چراغی و عطاالله سلیمانیان. محصول حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
این فیلم، زندگی پرماجرا و عجیب روحانی شهید سیدعلی اندرزگو را به روایت کشیده است. داستان در بستری دراماتیک و فوق‌العاده جذاب و پرکنش به تصویر کشیده شده است. فیلم با گذشت نزدیک به ۳۰ سال همچنان جذاب و دیدنی است و با اینکه بارها به مناسبت سالروز شهادت شهید «اندرزگو» از سیمای جمهوری اسلامی پخش شده است، اما هیچ‌گاه تکراری و کهنه به نظر نمی‌رسد. بازیگر اصلی فیلم «مجید مجیدی» است که نقش شهید را به خوبی ایفا نموده است. مجیدی بعدها به کارگردانی روی آورد و هم‌اکنون یکی از کارگردان‌های متعهد، اخلاق‌گرا و بسیار مسلط در نظام جمهوری اسلامی است. از او فیلم‌های خوبی نظیر «رنگ خدا»، «بچه‌های آسمان» و «بید مجنون» به دنیای سینما عرضه شده است که همگی آموزنده و اخلاقی هستند. آخرین ساخته وی فیلم عظیم محمد«ص» است که به زودی اکران خواهد شد.
۲۵ـ دست‌نوشته‌ها: کارگردان؛ مهرزاد مینویی، فیلمنامه؛ بهروز افخمی، بازیگران؛ جلیل فرجاد، بهنام شفیعی، علیرضا شجاع نوری، محصول بنیاد سینمایی فارابی.
قصه مأموریت جوانی از اعضای گروهک‌ها برای ترور یکی از پاسداران کمیته انقلاب اسلامی، نزدیک شدن به وی و ایجاد صمیمت بین آنان و پشیمانی از این مأموریت را به تصویر می‌کشد.
۲۶ـ ملاقات: کارگردان؛ خسرو معصومی، بازیگران؛ جمشید مشایخی، اکبر زنجانپور، پروانه معصومی، سیامک اطلسی، مینا صارمی.
داستان فیلم به فعالیت سیاسی جوان دانشجویی در رژیم پهلوی می‌پردازد که به دلیل دوستی پدرش که یک پزشک است با سرهنگی شاغل در اداره مشترک ضدخرابکاری به آنان اطلاع داده می‌شود.
فیلم دارای فراز و فرود پذیرفتنی و کشش داستانی قابل قبول متناسب با فضای سال‌های اولیه انقلاب است.
۲۷ـ همه با هم: کارگردان؛ محمد نوری‌زاد، محصول سیمای جمهوری اسلامی ایران، بازیگران؛ جهانگیر نکویی، احمد صابر، محسن خسروی، حسین هنرمند.
روایت معلمی بسیجی است که در جبهه دفاع مقدس به همراه رزمندگان از جمله پیرمردی مشغول نبرد هستند. پیرمرد به شهادت می‌رسد، ولی در آخرین لحظات از معلم تقاضا می‌کند که به روستایی برود. معلم وقتی وارد روستا می‌شود، علت درخواست پیرمرد را درمی‌یابد، بدین معنی که او بسیار شبیه یکی از جوانان شهید روستا می‌باشد که شدیداً مورد علاقه اهالی بوده است. هر چند ماندن در روستای غریب برای جوان دشوار است، اما در روستا می‌ماند و در کار و فعالیت‌های اجتماعی مردم مشارکت می‌کند.
محمد نوری‌زاد، نویسنده و کارگردان متوسط ضعیفی بود که ابتدا گرایشات متعهدانه‌ای داشت و مقاله‌نویس کیهان بود. چندین فیلم و سریال هم در کارنامه وی وجود دارد که همه آثار ضعیف و فاقد کیفیت محسوب می‌شوند، از جمله؛ سریال «پروانه‌ها می‌نویسند» که در سال‌های حاکمیت «دوم خردادی‌ها» از شبکه ۲ پخش شد.
۲۸ـ تشکیلات: کارگردان؛ منوچهر مصیّری، بازیگران؛ مجید مظفری، افسانه بایگان، اکبر زنجانپور، فرخ نعمتی.
قصه یک افسر سابق گارد شاهنشاهی را به تصویر می‌کشد که توسط دادسرای مبارزه با مواد مخدر بازداشت گردیده، اما در جریان بازپرسی معلوم می‌شود که علاوه بر قاچاق مواد مخدر، مأموریت براندازی نظام جمهوری اسلامی را هم برعهده دارد. همسر مطلقه بازپرس کنونی و مبارز انقلابی سابق که سابقاً به طور مخفیانه جاسوسی همسرش را می‌کرده از خارج برمی‌گردد و در پوشش دیدار فرزندش، خود را به شوهر سابق خود نزدیک می‌کند، در حالی که پشت پرده مأموریت کسب اطلاعات و نجات افسر گارد سابق بازداشت شده را دارد.
فیلم به سیاق آثار دیگر منوچهر مصیّری دارای تعلیق و کشش داستانی عامیانه می‌باشد، اما دارای ارزش هنری نیست.
۲۹ـ پرواز در شب: کارگردان؛ مرحوم رسول ملاقلی‌پور، بازیگران؛ فرج‌الله سلحشور، جعفر دهقان، تاج‌بخش فنائیان، علی یعقوب‌زاده.
این فیلم یکی از آثار ماندگار و بسیار باارزش دفاع مقدس و مرحوم رسول ملاقلی‌پور محسوب می‌شود که پس از حدود ۳۰ سال همچنان دیدنی، تأثیرگذار و دارای جذابیت‌های رزمی، عاطفی در قالب سینماست. رسول ملاقلی‌پور بعدها فیلم‌های متعددی در حوزه دفاع مقدس ساخت که هرکدام به نوعی وجهی از وجوه الهی سال‌های جنگ تحمیلی و حوادث پس از آن را به تصویر می‌کشد، اما اخلاص، دقت قصه‌پردازی، نمایش جزئیات و حوصله به کار رفته در فیلم «پرواز در شب» نمونه و کم‌نظیر است. گردان کمیل به فرماندهی جوانی به نام مهدی نریمان با هوشیاری و هدف فریب دشمن برای انجام عملیات اصلی با آنان درگیری می‌شوند. از آنجا که دشمن در آمادگی به سر می‌برد، درگیری و نبرد مغلوبه گردیده و گردان کمیل در کانالی گرفتار می‌شوند. کمبود آب و آذوقه و شهادت تعدادی از افراد همرزم و دلاوری‌های آنان برای مشغول کردن دشمن، خمیرمایه پرداختی بسیار دیدنی قطعه‌ای از دفاع مقدس را به تصویر می‌کشد که بارها و بارها می‌توان با لذت آن را تماشا کرد و به روح ملاقلی‌پور درود و صلوات حواله نمود.
فرج‌الله سلحشور بازیگر نقش اول فیلم، هم‌اکنون کارگردان ورزیده و متعهدی است که آثار جاودانه‌ای مانند سریال‌های «مردان آنجلس» و «حضرت یوسف پیامبر» در کارنامه وی به چشم می‌خورد. او هم‌اکنون بیمار است و جا دارد همه برای سلامتی وی دست به دعا برداریم.
۳۰ـ حماسه شیلر: کارگردان؛ احمد حسنی مقدم، بازیگران؛ آتش تقی‌پور، احمد زینال‌زاده، احمد میرعلایی.
داستان فیلم مربوط به مبارزه سپاه پاسداران با گروهک‌های ضدانقلاب و مزدور مستقر در کردستان است که در قالب قصه‌ای پرفراز و فرود روایت می‌شود. از آنجا که این گروهک‌ها بدون تغذیه و کمک رژیم صدام امکان ادامه حیات نداشتند، بخشی از ماجرا نیز در قالب دفاع مقدس پیوند می‌یابد.
ب) ژانر مواد مخدر و اعتیاد
۳۱ـ جدال در تاسوکی: کارگردان؛ فرامرز قریبیان، بازیگران؛ عبدالرضا اکبری، ثریا حکمت، کاظم افرندنیا، مرتضی احمدی.
روایت رفتن معلم جوانی به یک روستا برای آموزش و آموزگاری و عدم استقبال مردم از وی به دلیل ترسی که از قاچاقی معروف مواد مخدر منطقه دارند. معلم به تدریج موفق می‌شود نظر اهالی را جلب و با رفتار انسانی خود به آنان نزدیک شود. تلاش‌های وی به قدری مؤثر می‌شود که حتی قاچاقچی شرور منطقه نیز هنگام دستگیری و رفتن برای محاکمه و مجازات درخواست می‌کند که معلم سرپرستی فرزندش را برعهده بگیرد.
فیلم، شبیه آثار دیگری است که فرامز قریبیان در آنها به عنوان بازیگر و یا کارگردان ایفای نقش نموده است، فیلمی متوسط خوب و مردم‌پسند.
(در تدوین این مقالات از انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و همچنین کتاب «فرهنگ فیلم‌های سینمای ایران» تألیف
سوتیتر:
۱-فیلم تیرباران، زندگی پرماجرا و عجیب روحانی شهید سیدعلی اندرزگو را به روایت کشیده است. داستان در بستری دراماتیک و فوق‌العاده جذاب و پرکشش به تصویر کشیده شده است…و با اینکه بارها به مناسبت سالروز شهادت شهید «اندرزگو» از سیمای جمهوری اسلامی پخش شده است، اما هیچ‌گاه تکراری و کهنه به نظر نمی‌رسد. بازیگر اصلی فیلم «مجید مجیدی»، بعدها به کارگردانی روی آورد و هم‌اکنون یکی از کارگردان‌های متعهد، اخلاق‌گرا و بسیار مسلط در نظام جمهوری اسلامی است.