آیت‌الله سیداحمد خاتمی
در آستان امامان «مجموعه مقالاتی پیرامون شناخت امامان از چشمه زلال زیارت جامعه کبیره که از حضرت امام هادی«ع» روایت شده است. در این مقاله نیز به شرح فرازهایی از این زیارت بلند می‌پردازیم:
پناهندگی به امامان معصوم«ع»
«مُحْتَجِبٌ بِذِمَّتِکُمْ»
پناه گرفتن در جایی و در امان بودن را «احتجاب» می‌گویند. «محتجب» یعنی پناه آورنده و مفاهیمی چون امان، ضمان، حرمت و حق را در بر دارد، بنابراین معنای جمله فوق این است که پناهنده به دامان شما یاران جهان هستی هستم.
در واژه پناهندگی «خطر و رهایی از آن» گنجانده شده است، خطر چیست و چرا پناهنده می‌شویم؟ خطرناک‌ترین خطر، گم کردن خویش است و خسران و باختن سرمایه. گم‌کردنی که تباهی دنیا و آخرت را در پی دارد. این خطر، از لغزشگاه فراموشی خدا دامنگیر انسان می‌شود: « وَلَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ(۱) : مانند آنان نباشید که خدا را فراموش کردند و خداوند هم خویش را از یاد آنان برد.» خدا را چگونه باید شناخت؟ این امامان معصوم‌اند که خدا را به ما می‌شناسانند و این باور استوار را به ما معرفی می‌کنند که: « کَلِمَهُ لا إلهَ إلّا اللّهُ حِصنی فَمَن دَخَلَ حِصنی اَمِنَ مِن عَذابی:(۲) کلمه توحید دژ محکم من است و آن کس که در این دژ وارد شود از عذابم در امان می‌ماند.»
این عبارت صرفاً لقلقله زبان نیست، بلکه یک باور و نه یک گفتار، که یک عمل و نه یک قول. بی شناخت که دژ استوار است. بدین سان توحید و ولایت بر مسند می‌نشینند و جمله‌ای که در مورد توحید رسیده، در مورد ولایت هم آمده است که: «وِلایَه علیِ بن اَبی‌طالِب حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی »(۳) ولایت حضرت امام علی بن ابی‌طالب دژ محکم من است و هر کس که در این دژ پناه بگیرد، از عذابم در امان می‌ماند. ولایت امام علی«ع» ولایت همه امامان«س» است.
زائر با جمله «مُحْتَجِبٌ بِذِمَّتِکُمْ» به این باور اقرار می‌کند که بدون پناهندگی به دامان شما خوبان در خطرم و با این پناهندگی است که از خطر می‌رهم. این بخشی از معنای جمله فوق است و نه تمام آن، زیرا این جمله این معنا را هم در خود مستتر دارد که من با پناهندگی به شما حضرات معصومین«ع» از خطرات دنیا هم مصون می‌مانم و همه برکات از رهگذر این انوار تابناک است که به بشر می‌رسد.
بر این اساس می‌توان گفت که از بزرگ‌ترین خدمات فرهنگی به بشریت، معرفی راستین امامان است. همچنان که در روایات فراوان رسیده است. تبیین سیره و منش امامان در تمامی ابعاد، راه رهایی از مرگ جاهلی و ضرورتی حتمی برای جامعه امروز ما به‌ویژه جوانان عزیز است.
ولایت‌پذیری آگاهانه
« مُعْتَرِفٌ بِکُمْ : معترف به شماییم.»
واژه اعتراف، واژه مبهمی نیست تا به تبیین آن بپردازیم. آنچه مهم است بار مفهومی این واژه است. ابراز ارادت‌ها گوناگون‌اند:
۱ـ برخی ابراز محبت‌ها سطحی هستند و عمق ندارند. این گونه ابراز محبت‌ها دائماً دستخوش تزلزل‌اند، با یک شبهه فرو می‌ریزند و مُحب از محبوب فاصله می‌گیرد. آن چنان که اعتقاد به ذات مقدس ربوبی چنین است: « {وَمِنَ النَّاسِ مَن یَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ …»(۴) برخی بر لبه دین می‌نشینند و وارد حوزه عمیق دین و معرفت نمی‌گردند، سطحی می‌آیند و سطحی می‌روند.
۲ـ برخی ابراز محبت‌ها سودجویانه و سوداگرانه‌اند. افراد می‌خواهند با این نام‌های مقدس نان بخورند. اراداتشان عمق ندارد، ولی نان دارد. این نوع ارادت مورد نکوهش عترت است. حمزه بن حمران می‌گوید از امام صادق«ع» شنیدم که فرمودند: « مَنِ استأکَلَ بِعِلمِه افتَقَر: هر کس از راه عملش نان بخورد فقیر خواهد شد». راوی از این جمله این را فهمید که کسی که با ذکر فضائل و مناقب اهل‌بیت«ع» نان بخورد، لذا پرسید که هدایایی که مردم به برخی از شیعیان ذاکر مناقب شما می‌دهند چگونه است؟ امام فرمود مقصود از نان به علم خوردن آن است که با علم دین سودا کند و نادانسته به نفع دنیای این و آن سخن گوید.(۵)
آری محبت‌های سوداگرانه محبت نیستند. باید یکی از ریشه‌های انحراف «غلو» در مورد امامان را همین محبت‌های سوداگرانه دید. به‌خصوص از دوره امام رضا«ع» به بعد شیفتگی فوق‌العاده مردم به اهل‌بیت عصمت و طهارت«ع» انگیزه‌ای برای کاسبکاران شد تا با غلو در شأن امامان به حطام دنیایی بیشتری برسند.
۳ـ ابراز محبت عمیق و ریشه‌دار: محبتی که ریشه در عمق شناخت زائر نسبت به این انوار تابناک دارد ارزشمند، کیمیا و ماندگار است و تا قیامت تداوم دارد که: « الْمَرْءُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ »: انسان با کسی که دوست است خواهد بود (محشور خواهد شد)(۶) و هر که را که دوست داشته باشد، در قیامت با او محشور خواهد شد. این نوع محبت معرفت می‌خواهد که از طریق مطالعه و درک زیارت‌های حضرات معصومین«ع» میسر می‌گردد. زیارت جامعه کبیره، زیارت حضرت امام هادی«ع» در روز غدیر یک دوره کامل علی‌شناسی با استناد به قرآن است. زیارت عاشورا متن ارزشمند حسین‌شناسی است. زیارت اربعین تبیین اهداف، آرمان‌های سیدالشهدا، دوستان و دشمنان حضرت است و نیز دیگر زیارات.
زائر در این فراز از زیارت « مُعْتَرِفٌ بِکُمْ» می‌گوید که این ابراز ارادت من سطحی و سوداگرانه نیست، بلکه ریشه در عمق معرفت به مقام والای شما دارد.
اعتقاد حق رجعت
« مُؤْمِنٌ بِإِیَابِکُمْ، مُصَدِّقٌ بِرَجْعَتِکُمْ : من به بازگشت شما ایمان دارم و زنده شدن دوباره شما را گواهی می‌کنم»
«ایاب» بازگشت است، بازگشتی آگاهانه و آزادانه به پایان مقصد. «رجعت» واژه مرادف با بازگشت است
در این فراز، زائر به یک باور قطعی شیعی اعتراف می‌کند و آن باور «رجعت» است. مرحوم علامه مجلسی باور رجعت را چنین تبیین می‌کند: «رجعت به معنای بازگشت جماعتی از مؤمنان به دنیا قبل از قیامت در زمان حضرت ولی‌عصر«عج» یا قبل و یا بعد آن و دیدن حاکمیت حق است و خرسند گشتن و از دشمنان آنها و جماعتی از کافران و منافقان انتقام گرفتن.(۷)
این باور از مسلمات اعتقادات شیعی است که بزرگان شیعه به آن تصریح کرده‌اند. از نگاه امام خمینی«ره» اصل مسئله رجعت از ضروریات مذهب است و آیات و روایات بسیاری بر آن دلالت دارند، هر چند در برخی از ویژگی‌های آن اختلافی هست که بی‌گمان به تحقق اصل آن آسیب نمی‌رساند.(۸)
فقیه و متکلم بزرگ شیعه مرحوم شیخ مفید می‌گوید: «خداوند گروهی از امت محمد«ص» را قبل از قیامت و بعد از مرگشان زنده می‌کند. این مطلب اختصاص به آل محمد«ص» دارد و قرآن نیز به آن شهادت می‌دهد.(۹)
نیز دیگر فقیه و متکلم بزرگ شیعه جناب سید مرتضی می‌گوید بدان که اعتقاد شیعه امامیه این است که خداوند به هنگام ظهور امام زمان حضرت مهدی«عج»گروهی از آنان را که مرده‌اند بازمی‌گرداند تا افتخار نصرت و یاری آن جناب و مشاهده دولت حضرت را بیابند و کسانی از دشمنان حضرت را باز می‌گرداند تا از آنان انتقام گرفته شود و از این رهگذر لذت پیروزی حق و اهل حق را بچشند.(۱۰)
مرحوم علامه مجلسی می‌گوید چگونه مؤمنی که حقانیت امامان را می‌پذیرد، در اعتقادی که نزدیک به دویست حدیث پشتوانه آن است و سی و اندی راویان مورد اطمینانی چون کلینی، شیخ صدوق و… در ۵۰ کتاب آورده‌اند شک به خود راه می‌دهد؟.(۱۱)
اگر چنین موضوعی متواتر قلمداد نشود، در چه مسئله‌ای می‌توان ادعای تواتر کرد. روشنی رجعت میان پیروان عترت نبوی به گونه‌ای است که بیش از چهل تن از علمای بزرگ شیعه نزدیک به دویست روایت در این زمینه را متواتراً از اهل‌بیت«ع» گزارش کرده‌اند. بی‌گمان کسی که در باره رجعت و مانند آن شک داشته باشد، در حقانیت امامان معصوم«ع» تردید دارد.(۱۲)
نیز در سخنی دیگر می‌گوید: «رجعت از آموزه‌های اختصاصی شیعه است که چندین آیه و روایت بر راستی و درستی آن گواهی می‌دهد و اندیشمندان شیعی نیز از آغاز تا کنون درباره اصل آن دیدگاهی یکسان داشته‌اند. اختلاف روایات در برخی از جزئیات آن مانند زمان وقوع نیز مایه انکار اصل رجعت نمی‌شود چنان که در باره جزئیات برخی از اصول قطعی دین مانند معاد هم روایات گوناگونی هست.»(۱۳)
رجعت در زیارت‌های معصومین«ع»
این باور در زیارت‌های معصومین نیز جایگاه ویژه‌ای دارد و امامان معصوم«ع» برآنند تا در متون زیارتی که زائر در اوج عشق قرار دارد، این باور را تحکیم کنند. در زیارت حضرت رسول اکرم«ص» و امامان معصوم«ع» آمده است که: «اِنّی لِمَنِ القائِلینَ بِفَضلِکُم مُقِّرٌ بِرِجعَتِکُم: من از معتقدان به برتری شما و اقرارکنندگان به رجعت شمایم.»
در زیارت امام حسین«ع» آمده است: « وَ أَشْهَدُ أَنِّی بِکُمْ مُؤْمِنٌ وَ بِإِیَابِکُمْ مُوقِنٌ…: شما را شاهد می‌گیرم که شما را باور و به رجعت شما یقین دارم.»
در زیارت آل‌یس آمده است: « وَأنَّ رَجعَتَکُم حَقٌّ لا شَکّّ فیها : و آنکه رجعت شما حقی است که شکی در آن نیست. »
و این باور اعتقادی امید، شوق و نشاط ویژه‌ای برای باورمندان مکتب اهل‌بیت عصمت و طهارت«ع» ایجاد و آنان را مصمم بر ادامه این راه مقدس کرده است.
پی‌نوشت‌ها
۱ـ حشر، ۱۹.
۲ـ کشف الغمه، ج دوم، ص ۳۰۸.
۳ـ مناقب آل ابی‌طالب ابن شهر آشوب، ج ۳، ص ۱۰۱.
۴ـ حج، ۱۱.
۵ـ معانی الاخبار، ص ۱۸۱.
۶ـ روایت از پیغمبر اکرم«ص» علل الشرایع، ص ۱۳۹، میزان الحکمه المجید «۴».
۷ـ مراه العقول، ج ۳، صص ۲۰۱ـ۲۰۰.
۸ـ تقریرات فلسفه، ج ۳، ص ۱۹۷.
۹ـ بحارالانوار، ج ۵۳، ص ۱۳۶، به نقل از المسائل السرویه.
۱۰ـ بحارالانوار، ج ۵۳، ص ۱۳۶.
۱۱ـ همان.
۱۲ـ همان، صص ۱۲۳ـ۱۲۲.
۱۳ـ مراه العقول، ج ۳، ص ۲۰۱.
۱۴ـ الایقاظ من الهجقه باب دوم دلیل سوم به نقل از اللهیات، ج ۲، صص ۷۸۹ـ۷۸۸.
سوتیترها:
۱٫
محبت‌های سوداگرانه محبت نیستند. باید یکی از ریشه‌های انحراف «غلو» در مورد امامان را همین محبت‌های سوداگرانه دید. به‌خصوص از دوره امام رضا«ع» به بعد شیفتگی فوق‌العاده مردم به اهل‌بیت عصمت و طهارت«ع» انگیزه‌ای برای کاسبکاران شد تا با غلو در شأن امامان به حطام دنیایی بیشتری برسند.