شرحی بر زیارت جامعه کبیره
آیت‌الله سیداحمدخاتمی
«زیارت جامعه کبیره» جامع‌ترین متن امام‌شناسی شیعه است. در این مقاله به شرح فرازی دیگر از این زیارت می‌پردازیم.
« مُنتَظِرٌ لاَِمرِکُمْ» منتظر امر شما هستم
واژه منتظر و امر
واژه منتظر واژه ناشناخته‌ای نیست. انتظار حالتی است که شخص چشم به راه چیزی یا روی دادن اتفاقی است و به انجام گرفتن کاری امید دارد.(۱)
«امر» به دو معنی است یکی کار و دیگر فرمان و دستور. جمع آن اوامر و مشتقات آن نوعاً به معنای حکومت است.
« فَلَمَّا نَهَضْتُ بِالْأَمْرِ. هنگامی که قیام به امر (یعنی حکومت کردم)(۲) «امره» به معنای ولایت و امارت است « وَ اللَّهِ لَهِیَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ إِمْرَتِکُمْ إِلَّا أَنْ أُقِیمَ حَقّاً أَوْ أَدْفَعَ بَاطِلًا؛(۳) به خدا سوگند؛ این کفش کهنه پیش من محبوب‌تر از حکومت بر شماست، مگر آنکه در این حکومت حقی را اقامه کنم یا باطلی را دفع نمایم.»
«امارت» به معنای حکومت است «ان هولاء قد تمالئوا علی سخطه امارتی؛(۴) همانا اینان را ناخوش داشتن حکومتم به اتفاق رسانده است.»
مُنْتَظِرٌ لاَِمْرِکُمْ
در جمله «« مُنْتَظِرٌ لاَِمْرِکُم» دو احتمال هست: ۱ـ آنکه مراد از امر ظهور امامان باشد یعنی منتظر ظهور شما هستم ۲ـ یعنی منتظر حکومت شما هستم.
به نظر می‌رسد با توجه به آنکه در جمله بعدی «مرتقب لدولتکم» منتظر دولت شما هستم آمده امر در اینجا به معنای ظهور امامان«ع» است که در پی آن حکومت امامان شکل می‌گیرد.
متعلق انتظار
«انتظار» چشم انتظاری است، لکن متعلق آنگاه معنای عام است به معنای دمیدن روح امید است و معنای آن این است که: «در نومیدی بسی امید است/ پایان شب سیه سفید است». این معنای عام آن است که سختی‌ها ابدی نیست آن چنان که آسانی‌ها ماندگار نیستند که: « إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا : به‌درستی که با دشواری آسانی است.»(۵) نه بعد از دشواری! یعنی در متن «عسر» یُسر است و بالعکس. این فرهنگ پیوسته چراغ امید را در جان روشن نگه می‌دارد. شاید بتوان گفت در دو روایت ذیل «انتظار فرج» به همین معنای عام است که البته معنای خاص انتظار فرج حضرت ولی‌عصر ارواحنا فداه را شامل است: ۱ـ عن رسول‌الله«ص» انْتِظَارُ الْفَرَجِ بِالصَّبِرِ عِبَادَهٌ؛ پیامبر اکرم«ص» فرمود: انتظار فرج با شکیبایی عبادت است.(۶)
۲ـ نیز حضرت فرمود: « اَفْضَلُ الْعِبادَهِ اِنْتِظارُ الْفَرَجِ؛ برترین عبادت انتظار فرج است.(۷)
و گاه انتظار فرج در روایت اشاره به انتظار فرج حضرت ولی‌عصر ارواحنا فداه دارد. روایات ذیل به این مفهوم اشاره دارد:
۱ـ جناب عبدالعظیم حسنی گوید بر سرورم امام جواد وارد شدم و می‌خواستم از ایشان بپرسم آیا قائم همان مهدی است یا فرد دیگری است؟ پیش از آنکه بپرسم به من فرمود: «اَفضَلُ اعمالِ شیعتنا انتظارُ الفَرَج: برترین عمل شیعیان ما انتظار فرج است.»(۸)
۲ـ حضرت امام صادق«ع» فرمود: «من مات منتظراً لهذا الامر کان کمن کان مع القائم فی فسطاطه لا بل کان کالضارب بین یدی رسول الله«ص» بالسیف؛(۹) هر کس در حال انتظار این امر «ظهور حضرت مهدی «عج»» بمیرد مانند کسی است همراه قائم و در خیمه اوست، بلکه مانند شمشیر زدن در کنار رسول خداست.»
۳ـ راوی (اسماعیل صیفی) می‌گوید مردی بر امام باقر«ع» وارد شد که دفتری همراه داشت، امام به او فرمود این دفتر گفت‌‌وگوکننده‌ای است که به پرسش از دینی برآمده که عمل با آن پذیرفته می‌شود، مرد گفت خدا رحمتت کند این همان است که می‌خواهم، آنگاه امام ارکان دین را بیان فرمود که از جمله آنها «انتظار قائمنا» انتظار کشیدن برای قائم ماست.(۱۰)
۴ـ «ابوخالد کابلی» از حضرت امام سجاد«ع» نقل می‌کند: «… یا أبا خالِدٍ! إنَّ أهْلَ زَمانِ غَیْبَتِهِ، القائِلیِنَ بِإمامَتِهِ، المُنْتَظِرینَ لِظُهُورِهِ، أفْضَلُ مِنْ أهْلِ کُلِّ زَمانٍ؛ ای ابوخالد آنان که در روزگار غیبت او اقامتش را باور دارند و ظهورش را منتظرند از مردم هر روزگار دیگری برترند… .»(۱۱)
۵ـ یکی از القاب حضرت ولی عصر«عج» «منتظر» هست. در روایتی از حضرت امام جواد«ع» آمده است امام بعد از من فرزندم علی است… و امام بعد از او فرزندش حسن …، راوی پرسید امام بعد از حسن کیست؟ امام به‌شدت گریست و فرمود پس از حسن فرزندش قائم به حق است که منتظر است… پرسیدم چرا منتظرش می‌نامند؟ فرمود: «زیرا او غیبتی دارد که روزگارش به درازا می‌کشد و مدتش طولانی می‌گردد و مخلصان خروجش را انتظار می‌کشند و شک‌داران آن را انکار می‌کنند و منکران یاد کردن او را مسخره می‌کنند و وقت‌گذران درباره آن دروغ می‌گویند و عجله‌کنندگان در آن هلاک می‌شوند و تسلیم‌شدگان نجات می‌یابند.»(۱۲)
اینها برخی از روایاتی است که انتظار را به معنای ویژه مهدویت که انتظار موعود امم حضرت مهدی«عج» است.
«انتظار» ارزش بزرگ
در روایات، انتظار از ویژگی‌های معتقدان به حضرت در عصر غیبت کبری برشمرده شده و ازآن به عنوان یک ارزش بزرگ یاد شده است. در برخی از روایات، انتظار عبادت(۱۳) در بعضی افضل اعمال(۱۵) و در برخی محبوب‌ترین اعمال،(۱۶) و در بعضی افضل از جهاد شمرده شده است.(۱۷) این تعابیر گویای ارزش والای انتظار در عصر غیبت حضرت ولی عصر«عج» است.
تجلی انتظار
انتظار کفی دارد و سقفی، کف انتظار ابراز ارادت به حضرت ولی‌عصر«عج»، دعا برای تعجیل فرج حضرت و اعلام آمادگی برای فداکاری در رکاب ایشان و دلیلش هم سفارش مؤکد امامان برای تعجیل فرج حضرت است. امام عسکری«ع» فرمود: «والله لیغیبن غیبه لا ینجوا فیها من الهلکه الا من ثبت‌الله عز و جل علی القول بامامته و وفقه فیها للدعاء بتعجیل فرجه؛(۱۸) به خدا سوگند او چنان غایب می‌شود که تنها کسی از هلاک شدن نجات می‌یابد که خدای او را بر اعتقاد به امامتش استوار و در آن روزگار به دعا برای تعجیل در فرجش موفق بدارد.»
و دعاهای فراوانی که از امامان در زمان‌های مقدس از جمله ماه رمضان، روز جمعه، شب نیمه شعبان، روز عرفه، روز عاشورا و…،(۱۹) برای تعجیل در فرج حضرت رسیده است، ولی اینها کف است.
سقف انتظار فرج انتظار عملی و آن فراهم کردن زمینه‌های ظهور حضرت است. انتظار عملی آن است که در تمامی عرصه‌ها زندگی امام زمان‌پسند داشته باشیم. عصر غیبت، عصر کنار نهادن وظایف مسلمانان در امر به معروف و نهی از منکر، مبارزه با ظلم و تلاش در راه گسترش عدالت نیست، بلکه عصر تلاش بیشتر برای دینداری و گسترش دین است و این کار سخت و پررنجی است.
در روایتی در مورد سختی دینداری در عصر غیبت دو تعبیر آمده است: نبی‌اکرم«ص» فرمود: …لاحدهم اشد بقیه علی دینه من خرط القتاد فی اللیله الظلماء او کالقابص علی جمر الغضا؛ …هرکدام از آنها بر دین خدا پایدارتر از کسی است که در شب تاریک شاخه پرتیغ قتاد (مغیلان درختچه‌ای است که شاخه آن تیغ‌های بسیار تیزی دارد) را صاف و تهی از خار کند یا مانند کسی که آتش غضا (درخت گز درختی است که چوب آن محکم و بادوام و آتش آن دیرپا و پرحرارت است) به دست گرفته است.(۲۰)
واژه‌های «خرط القتاد» و «القابض علی جمر الغضی» نشان‌دهنده سختی دینداری در عصر غیبت است.
سختی انتظار مسئولانه
تعابیر ذیل درباره منتظران گویای آن است که انتظار تنها «زبان قال» نیست، بلکه زبان عمل است آن هم در سخت‌ترین شرایط آن:
۱ـ منتظر حضرت ولی‌عصر«عج» مانند رزمنده رکاب رسول‌الله«ص» است …بل کان کالضارب بین یدی رسول‌الله بالسیف …؛ مانند شمشیرزن در کنار پیامبر«ص» است.(۲۱)
هو کم کان مع رسول‌الله، مانند کسی است که همواره همراه پیامبر است.(۲۲)
امام صادق«ع» فرمود: « …بل کمن قارع معه بالسیف… لا والله الا کمن استشهد مع رسول الله(۲۳) مانند شمشیرزن همراه پیامبر«ص»… مانند کسی که در رکاب پیامبر شهید شده است.»
امام صادق«ع» فرمود: «کم شهد مع رسول الله«ص» بدرا؛ مانند کسی است که در جنگ بدر همراه پیامبر بوده است.»(۲۴)
۲ـ حضرت مولی علی«ع» فرمود: «المُنتَظِرُ لأِمرِنا کَالمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فی سَبیلِ اللّه: منتظر امر ما مانند کسی است که در راه خدا در خون غلتیده است.»(۲۵)
۳ـ منتظر حضرت ولی عصر«عج» مانند رزمنده رکاب حضرت است.
حضرت امام صادق«ع» فرمود: «العارف منکم هذا الامر المنتظر له المحتسب فیه الخیر کمن جاهد والله مع قائم آل محمد بسیفه…؛ آن کس از شما که این امر «ولایت و قیام» را بشناسد و منتظر آن باشد و این را خداخواهانه و نیکوکارانه (نه ریاکارانه) دنبال کند به خدا سوگند مانند کسی است که با شمشیرش همراه قائم خاندان آل محمد«ص» جهاد می‌کند.» (۲۶)
این تعابیر و امثال آن گویای آن است که منتظران واقعی در عصر غیبت چه در عرصه جنگ سخت و چه در عرصه جنگ نرم رزمنده‌اند. آمادگی دائم برای ظهور حضرت و رزم در رکاب حضرت دارند، جانشان مملو از محبت خداست، از اولیاء خدایند: أ«ُولئکَ أَوْلِیاءُالله الَّذینَ لاَخَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُون: آنان اولیاء خدایند که نه بیمی بر آنهاست و نه اندوهگین می‌شوند.»(۲۷)
منتظران و فضائل اخلاقی
منتظران حضرت ولی عصر«عج» آراسته به فضائل اخلاقی‌اند. امام صادق«ع» فرمود: « مَنْ سُرَّ أَنْ یَکُونَ مِنْ أَصْحَابِ الْقَائِمِ فَلْیَنْتَظِرْ وَ لْیَعْمَلْ بِالْوَرَعِ وَ مَحَاسِنِ الْأَخْلَاقِ وَ هُوَ مُنتَظَر؛ آن کسی که دوست دارد که از اصحاب حضرت قائم باشد، پس منتظر حضرت باشد، پرهیزکارانه عمل کند و آراسته به فضائل اخلاقی بوده و منتظر باشد.»(۲۸)
انتظار مسئولانه
در این فراز زائر خود را منتظر ظهور و حاکمیت آنان می‌نامد. معنای این سخن این است که:
الف) از وضعیت موجود ناراضی است
ب) امید به گشایش در زمان آینده دارد
ج) مسئولیت‌پذیر است.
این انتظار مسئولانه است «شخص منتظر مسئول، حالتی سازنده، فعال، پویا و تأثیرگذار دارد؛ وضعیت موجود را برنمی‌تابد و تلاش می‌کند تا زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی برای ظهور امام را آماده کند. او نه تنها از منظر ویژگی‌های فردی، خود را شخصی آماده برای عصر ظهور تربیت می‌کند، بلکه از منظر دانش و مهارت‌های اداری، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز آمادگی کامل ورود فرد و جامعه به عصر ظهور و توانایی اداره جامعه مهدوی را دارد. جامعه مهدوی، جامعه‌ای پویا، آماده، گوش به فرمان و شایسته آرمان مهدوی است، از این رو باید به پدید آوردن زمینه‌ها و آمادگی‌های اجتماعی، تشکیلاتی و فرهنگی نیز توجه داشت.
انتظار فرج مسئولانه، به معنای باور اهداف جامعه مهدوی است. منتظر مسئول می‌داند که عدالت فراگیر و جهانی تنها در سایه دولت مهدوی پدید می‌آید و در محدوده قدرت و عمل خویش، آماده‌سازی زمینه‌های ورود به آن دوره را وظیفه خود می‌شمرد. تکامل انسان و جامعه، کوشش در مسیر بازسازی جامعه براساس قسط و عدل و مبارزه با ظلم و بی‌عدالتی از جمله نمودهای انتظار مسئولانه است.
امام صادق«ع» به این انتظار مسئولانه اشاره کرده و فرموده است: «لَیُعِدَّنَّ أحَدُکُم لِخُروجِ القائِمِ وَلَو سَهماً؛ هریک از شما باید خود را برای خروج قائم آماده کند هر چند فراهم آوردن تیری باشد.»(۲۹)
حضرت امام زین‌العابدین«ع» نیز ضمن برشمردن فضائل منتظران به مسئولیت آنها اشاره کرده و فرموده است: «اولئک المخلصون حقا و شیعتنا صدقا و الدعاه الی دین الله سراً و جهراً؛(۳۰) آنان مخلصان حقیقی، شیعیان راستین ما و دعوتگران به دین خدا در پیدا و نهان هستند.(۳۱)
آنگاه زائر در پی ابراز انتظار ظهور، اشتیاق خود را برای دولت مهدوی ابراز می‌دارد
به یاری خداوند در مقاله آینده به ویژگی‌های این دولت کریمه می‌پردازیم.
پی‌نوشت‌ها
۱ـ لغتنامه دهخدا، ۲/۲۹۶۲.
۲ـ نهج‌البلاغه، خطبه ۳.
۳ـ نهج‌البلاغه، خطبه ۳۳.
۴ـ نهج‌البلاغه، خطبه ۱۶۹.
۵ـ انشراح، ۶.
۶ـ بحارالانوار، ۵۲/۱۴۵.
۷ـ کمال‌الدین، ص ۲۸۷، بحارالانوار، ۵۲/۱۲۵.
۸ـ کمال‌الدین، ص ۲۷۷، بحارالانوار ۵۱، ص ۱۵۶.
۹ـ کمال‌الدین، ص ۳۳۸، بحارالانوار، ۵۲/۱۴۶.
۱۰ـ الکافی ۲، ص ۲۲، بحارالانوار، ج ۶۹، ص ۲.
۱۱ـ کمال‌الدین، ص ۳۱۹، بحارالانوار، ۳۶/۳۸۶.
۱۲ـ کمال‌الدین، ص ۳۷۸، بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۳۰.
۱۳ـ امالی شیخ طوسی، ص ۴۰۵، بحار ۵۲، ص ۱۲۲.
۱۴ـ کمال‌الدین، ص ۲۸۷، بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۵.
۱۵ـ کمال‌الدین، ص ۳۷۷، بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۱۵۶.
۱۶ـ من لا یحضره الفقیه، ۴/۳۸۲، بحارالانوار ۷۷/۳۷۶.
۱۷ـ تحف‌العقول، ص ۳۷.
۱۸ـ کمال‌الدین، ص ۳۸۴، بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۲۳.
۱۹ـ ر.ک، دانشنامه امام مهدی بر پایه قرآن و حدیث و تاریخ، جلد ششم.
۲۰ـ بصائر الدرجات، ص ۸۴، بحارالانوار، ۵۲، ص ۱۲۳.
۲۱ـ کمال‌الدین، ص ۳۳۸، بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۴۱.
۲۲ـ المحاسن، ج ۱، ص ۲۷۷، بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۵.
۲۳ـ المحاسن، ج ۱، ص ۲۷۸، بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۶.
۲۴ـ الکافی، ج ۲، ص ۳۷.
۲۵ـ کمال‌الدین، ص ۶۴۵، بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۳.
۲۶ـ بحارالانوار، ج ۶۸، ص ۱۴۱.
۲۷ـ کمال‌الدین، ص ۳۵۷، بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۴۹.
۲۸ـ الغیبه نعمانی، ص ۲۰۰.
۲۹ـ الغیبه نعمانی، ص ۳۲۰، بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۳۶۶.
۳۰ـ کمال‌الدین، ص ۳۰۹، بحارالانوار، ج ۳۶، ص ۳۸۶.
۳۱ـ دانشنامه امام مهدی برپایه قرآن و حدیث و تاریخ، جلد پنجم، صص ۳۱۱ـ۳۱۰ (در تدوین این مقاله از این کتاب بهره فراوانی بردم).
سوتیترها:
۱٫
انتظار» چشم انتظاری است، لکن متعلق آنگاه معنای عام است به معنای دمیدن روح امید است و معنای آن این است که: «در نومیدی بسی امید است/ پایان شب سیه سفید است». این معنای عام آن است که سختی‌ها ابدی نیست آن چنان که آسانی‌ها ماندگار نیستند.
۲٫
شخص منتظر مسئول، حالتی سازنده، فعال، پویا و تأثیرگذار دارد؛ وضعیت موجود را برنمی‌تابد و تلاش می‌کند تا زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی برای ظهور امام را آماده کند. او نه تنها از منظر ویژگی‌های فردی، خود را شخصی آماده برای عصر ظهور تربیت می‌کند، بلکه از منظر دانش و مهارت‌های اداری، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز آمادگی کامل ورود فرد و جامعه به عصر ظهور و توانایی اداره جامعه مهدوی را دارد.