آیت‌الله سید احمد خاتمی
«زیارت جامعه کبیره» دوره متقن و مستند امام‌شناسی است. در این سلسله مقالات به شرح این متن نفیس می‌پردازیم. در فرازی از این زیارت می‌خوانیم: « منتظر لاَمرکُم»؛ منتظر امر شما (ظهور) هستم.
در این فراز سخن از انتظار حاکمیت اهل‌بیت«ع» در سایه ظهور امید انبیا و امامان، حضرت ولی‌عصر»عج» است.
انتظار ظهور
انتظار ظهور از ویژگی‌های معتقدان راستین به حضرت است. در روایتی از حضرت امام صادق«ع» می‌خوانیم: « ألا أُخبرکم بما لا یقبل اللهُ عزّوجلّ من العباد عملاً إلاّ به فقُلتُ بَلی. فقال: شهادهُ أَن لا إلَه إلّا اللهُ و أنّ محمداًو ان محمد عبده و رسوله… و الانتظار لِلقائم»؛(۱) آیا خبر دهم شما را به چیزی که خداوند عمل بندگان را جز با آن نمی‌پذیرد و گفتم آری، امام فرمود: شهادت به خدای یکتا و آنیکه پیامبر گرامی بنده و فرستاده اوست… و انتظار ظهور حضرت قائم.
انتظار زبان قال یا زبان حال
آیا انتظار زبان قال است یا زبان حال یا هر دو؟ به نظر می‌رسد گزینه سوم درست است. منتظر، زبان قال، ابراز عشق و ارادت به حضرت و حکومت ایشان دارد و لذا اظهار اشتیاق به دیدار حضرت، ذکر مناقب و سرودن و خواندن شعر در ذکر فضائل و دعا به ایشان، خواندن دعاها در عصر غیبت، زیارت و سلام کردن به حضرت و… تشویق شده است(۲) که گویای آن است که منتظر حضرت ولی‌عصر«عج» تجاهر قولی به ابراز عشق به حضرت دارد.
ولی مهم‌تر از آن انتظار عملی است. انتظار باوری است باور به عمل، منتظر حضرت ولی عصر«عج»، امام زمان‌پسند زندگی می‌کند. منتظر حضرت ولی‌عصر«عج»، عصر غیبت را عصر تکلیف مضاعف می‌داند، نه آنکه این دوره را دوره بی‌تفاوتی در برابر دین انگارد.
امام سجاد«ع» می‌فرمایند: « اِنَّ اهل زمان غیبته و القائلین باِمامَتِه و المُنتظِرین لظُهُوره… الدُّعَاهُ إلَى دِین اللَّه عزَّ و جلَّ سرّاً و جهراً»(۳): معتقدان به مهدی و منتظران ظهور او در عصر غیبت… در پنهان و آشکار مردمان را به دین خدا فراخوانند.
منتظر حضرت ولی‌عصر«عج» طوری زندگی می‌کند که هر لحظه ظهور اتفاق بیفتد، در این اردوگاه قرار می‌گیرد و این کارِ بسیار سختی است. خودِ جهاد است. بر این اساس، منتظران حضرت همانند فداکاران در رکاب رسول‌الله»ص» معرفی شده‌اند.
امام صادق«ع» می‌فرمایند: «من مات منکم و هو منتظر لهذا الامر کمن هو مع القائم فی فسطاطه قال ثم مکث هنیئه ثم قال لا بل کمن قارع معه بسیفه؛ ثم قال لا والله الا کمن استشهد مع رسول‌الله.(۴): هرکس منتظر ظهور حضرت ولی‌عصر«عج» باشد و در این حال بمیرد، چون کسی است که در خیمه حضرت و یاور ایشان باشد.»
سپس لحظه‌ای درنگ کرد و فرمود: «نه، بلکه بسان کسی است که با آن حضرت شمشیر زند و سپس فرمود نه به خدا به حتم مانند کسی است که در رکاب رسول خدا شهید شده باشد.»
در روایتی دیگر مولی علی«ع» می‌فرمایند: « المُنتظر لأمرنا کالمُتشحط بدمه فی سبیل‌اللّه؛(۵) منتظر امر ما بسان کسی است که در راه خدا به خون خود غلتیده باشد.»
مشکلات عصر غیبت
منتظران حضرت ولی‌عصر«عج» در عصر غیبت بیش از هر زمان دیگری پاسدار دین خویش‌اند، چون عصر غیبت به یک معنی عصر تهاجم به دین در عرصه‌‌های مختلف است.
الف) در عرصه اعتقادی علیه این اعتقاد حق، تهاجم صورت می‌گیرد. امام صادق«ع» می‌فرمایند: «ان لصاحب هذا الامر غیبتین احدهما تطول حتى یقول بعضهم مات ویقول بعضهم قتل ویقول بعضهم ذهب حتى لایبقى على امره من اصحابه الانفر یسیر… (۶)صاحب الزمان «عج» را دو غیبت است: یکى از آن دو به اندازه اى طولانى می‌شود که بعضى می‌گویند آن حضرت از دنیا رفته و برخى می‌گویند کشته شده است. بعضى نیز بر این باورند که جز اندکى از یاران بر امامت وى ماندگار نماندند و کسى هم از مکان و جایگاه زندگى آن حضرت آگاه نیست، نه از فرزندان و نه دیگرى, جز آن کسى که امور وى را پى مى‌گیرد.»
ب) گسترش بی‌مسئولیتی در برابر دین
امام صادق«ع» فرمودند: «و رأیت الناس قد استووا فی ترک الامر بالمعروف و النهی عن المنکر و ترک التدین به؛(۷) مردم را می‌نگری که در کنار نهادن امر به معروف و نهی از منکر همراه می‌شوند و نسبت به آن بی‌اعتقادند.»
ج) اختلاف دینی به هر بهانه‌ای از جمله اختلاف قرائت‌ها
امام باقر«ع» فرمودند: «و اختلَاف شدید بین النَّاس و تشتُّت فی دینهم(۸) اختلاف شدید میان مردم رخ می‌دهد و در دین خود پراکنده شوند.»
د) فضای بی‌دینی و میدانداری اشرار
امام صادق«ع» فرمودند: «و رأیت الناس ینظر بعضهم الی البعض و یقتدون بأهل الشرور و رأیت مسلک الخیر و طریقه خالیا لا یسلکه احد؛(۹) مردمان را می‌نگری که به پیروی از مرام یکدیگر می‌پردازند و به بدکاران اقتدا می‌کنند و راه حق بی‌رهرو است.»
هـ) تحریف دین
در این عصر دین واژگونه معرفی می‌شود. مولی علی«ع» فرمود: « ایّها اَلنَّاس سَیأتی علیکُم زمان یُکَأُ فِیه اَلْإسلامُ کما یکفأُ اَلْإناء بما فیه؛(۱۰) ای مردم! به‌زودی بر شما روزگاری خواهد آمد که اسلام را از حقیقت آن خالی می‌کنند؛ همچون ظرفی که واژگونش کنند و آن را از آنچه در درون دارد تهی سازند.»
در کلام نورانی دیگری فرمودند: «لُبِس الْإسلام لُبس الفرو مَقلوبا؛(۱۱) و اسلام پوستین واژگونه می‌پوشد.»
و) تحقیر دینداران
امام صادق«ع» فرمودند: « و رأَیت أَهل الْبَاطل قد استعلوا عَلَی أهل الحقِ و رأَیْت الشَرَ ظَاهرا لَا یُنهی عَنْهُ وَ یُعذَرُ أَصحَابُه و رأیت الفاسق فیما لا یحب الله قویا محموداً، و رأیت اصحاب الآیات یحقرون و یحتقر من یحبهم؛(۱۲) اهل باطل را می‌نگری که بر اهل حق چیره شده و بدی‌ها آشکار گشته و ; کسی از مکروه نهی نمی‌شود و پیروان آن در امانند… و فاسق را می‌نگری که به کردار ناپسندش توانا و مورد تحسین است و مردان حق و پیروان آنان را می‌نگری که کوچک و ذلیل شمرده می‌شوند.»
اینهاست که دینداری در عصر غیبت را سخت و مسئولیت منتظران را در عرصه پاسداری از دین تشدید می‌کند.
در روایتی پیامبراکرم«ص» دینداری در این شرایط را چنین ترسیم می‌کنند: «لاحدهم اشد بقیه علی دینه من خرط القتاد فی اللیله الظلماء اوکالقابض علی جمر الغضا؛(۱۳) هریک از آنان اعتقاد و دین خویش را به‌سختی نگه می‌دارد، چنان که گویی درخت خار مغیلان رادر شب تاریک با دست پوست می‌کند یا آتش پردوام را در دست نگه می‌دارد.»
و البته دینداری در چنین شرایطی بسیار ارزشمند است و دارای پاداش بسیار زیاد. امام سجاد«ع» فرمودند: « اهل زمان غیبتِه القائلُون بإمامته المنتظرون لظُهوره أفضل أهل کل زمان لِأن اللَّه تعالى ذکره … أَعطَاهم من الْعُقُولِ وَ الْأَفهام و المعرفه ما صارت به الغیبه… عندهُم بمنزلَه الْمشَاهده… أُولئک المخلصون حقاً…(۱۴) به‌درستی که مردمان زمان غیبت مهدی«عج» که امامتش را باور دارند و منتظر ظهور اویند از مردمان همه زمان‌ها برترند، زیرا خدا چنان عقل‌ها و فهم‌ها و شناخت آنان را قدرت بخشیده است که غیبت، نزد آنان همچون دیدن باشد… آنان به‌حق مخلصانند.»
به این ترتیب زائر خود را منتظر به حساب می‌آورد. انتظار با تصویری که در این سطور آمد، برترین عامل سازندگی و انتخاب سبک زندگی دینی در عصر غیبت و عامل نشاط و حرکت است. این انتظار، شیعیان را در طول سال‌های خفقان اموی، عباسی و … شاداب نگه داشته و ذره‌ای یأس افسردگی به خود راه نداده‌اند و نخواهند داد که: « وَ الْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقینَ». در انتظار رؤیت خورشیدیم. (۱۵)
پی‌نوشت‌ها
۱ـ الغیبه نعمانی، ص ۲۰۰.
۲ـ ر.ک، به کتاب مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم«عج».
۳ـ کمال الدین شیخ صدوق، ص ۳۲۰.
۴ـ مکیال المکارم، موسوی اصفهانی، ترجمه سیدمهدی حائری، ج ۲، ص ۲۱.
۵ـ بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۳۵۸.
۶ـ کتاب الغیبه، ص ۱۷۱.
۷ـ بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۲۵۹.
۸ـ کتاب الغیبه، ص ۲۳۵.
۹ـ بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۲۵۶.
۱۰ـ نهج‌البلاغه، ترجمه شهیدی، خطبه ۱۰۳.
۱۱-همان
۱۲ـ کتاب الغیبه، ص ۱۷۱.
۱۳ـ بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۴.
۱۴ـ کمال‌الدین شیخ صدوق، ج ۱، ص ۳۲۰.
۱۵ـ در تدوین این مقاله از مقاله زندگی دینی پیش از ظهور در کتاب چشم به راه مهدی بهره بردم.
سوتیترها:
۱٫
مهم‌تر از انتظار قولی، انتظار عملی است. انتظار باوری است بارور به عمل، منتظر حضرت ولی عصر«عج»، امام زمان‌پسند زندگی می‌کند. منتظر حضرت ولی‌عصر«عج»، عصر غیبت را عصرت تکلیف مضاعف می‌داند، نه آنکه این دوره را دوره بی‌تفاوتی در برابر دین انگارد.
۲٫
. انتظار با تصویری که در این سطور آمد، برترین عامل سازندگی و انتخاب سبک زندگی دینی در عصر غیبت و عامل نشاط و حرکت است. این انتظار، شیعیان را در طول سال‌های خفقان اموی، عباسی و … شاداب نگه داشته و ذره‌ای یأس افسردگی به خود راه نداده‌اند و نخواهند داد