حضرت آیه الله حسین نوری
اسراف و آثار و عواقب ان
یکی از مهمترین مباحث اقتصادی اسلام، بحث درباره “اسراف”و پی امدهای ان می باشد، و ما در این مورد مفهوم وسیع اسراف و ایات قرانی و ادله دیگر را ذکر کردیم، اکنون برای تکمیل ان بحث نظری به احادیث می افکنیم :
احادیث پیشوایان بزرگ اسلام همانطور که رفاه زندگی انسانها و فراوانی روزی ها و ثروتها را مولود “اقتصاد” بمعنای تنظیم برنامه تولید و توزیع و مصرف بر اساس اعتدال میداند. پدیده فقر در جوامع بشری، محرومیتها و فقدان برکت در زندگی را معلول اسراف و تبذیر معرفی میکند .
این نکته نیز چنانکه قبلا”تذکر دادیم قابل توجه است”اعتدال”و میانه روی را که مراعات ان مورد تاکید فراوان و همچنین”اسراف” را که احتراز از ان مورد اهتمام قرار گرفته است هرگز نباید در صرف مال و ثروت محدود کنیم بلکه باید استعدادها و شایستگی ها و نیروهای انسانی –اعم از فکری و بدنی- را که اهمیت و موقعیت و کارائی ان از مال و ثروت نیز به مراتب بیشتر است بحساب بیاوریم و در مصرف کردن ان نیز رعایت اعتدال و میانه روی و احتراز از اسراف را یک وظیفه اسلامی و انسانی بدانیم .
ونیز با توجه به وسعت مفاهیم انها هرگز نباید انها را در محدوده زندگی یک فرد یا یک خانواده مورد مطالعه قرار بدهیم، بلکه لازم است انها را شاخص و مقیاس زندگی اقتصادی جامعه اسلامی بدانیم.
بطور کلی احادیثی را که از پیشوایان بزرگ دینی درباره اسراف و اعتدال امده است میتوان به ۳ دسته تقسیم کرد :
دسته اول احادیثی است که میانه روی و رعایت اعتدال در زندگی را یک وظیفه مهم اسلامی معرفی میکند و مسلمانان را به رعایت ان ترغیب مینماید و اسراف و تبذیر را یکی از گناهان بزرگ میداند و افراد را از ارتکاب ان بر حذر میدارد. این احادیث بسیار است، ما در اینجا برای نمونه به ذکر دو حدیث اکتفا میکنیم :
۱-حضرت امیرالمؤمنین(ع) فرمودند : “کن سمحا و لا تکن مبذرا و کن مقدرا و لا تکن مقترا ” یعنی در خرج کردن مال خود سخاوتمند باش، ولی هرگز اسراف و تبذیر مکن، و نیز مال و ثروت خود را بر اساس اندازه گیری صحیح خرج کن، اما هیچوقت سخت گیر مباش و از خرج کردن مال در موارد لازم مضایقه مکن (۱)
۲-و ان حضرت در هنگام وفات به فرزندش وصیت میکند : در معیشت خود هرگز و هیچوقت اعتدال و میانه روی را از دست مده (۲)
دسته دوم روایاتی است که عواقب و آثار زیان بار اسراف و فوائد میانه روی را گوشزد مینماید و اینها مقداری از آنهاست :
الف-حضرت رسول اکرم(ص) فرمودند ۳چیز موجب نجات و رستگاری انسانها است :
۱-سخن از روی عدالت گفتن در حال خشنودی و غضب .
۲-ترس از خداوند در آشکار و نهان .
۳-رعایت اعتدال و میانه روی در حال فقرو توانگری (۳)
ب-و نیز ان حضرت فرمود :”خداوند کسی را که در معیشت خود میانه روی را رعایت کند توانگر میسازد و کسی را که تبذیر و اسراف نماید محروم میگرداند (۴)
ج- و نیز فرمود :”هر کس اقتصاد و میانه روی را رعایت کند هرگز دچار فقر نمی شود (۵)
د- حضرت صادق (ع) فرمود :”هر ساختمانی که در ساختن ان مراعات میانه روی نشده و از روی اسراف بنا گردید موجب مسئولیت شدید و وبال صاحب خود خواهد بود ” (۶)
ه –حضرت باقر (ع) فرمود :”در زندگی کسی که اعتدال و میانه روی وجود ندارد، خیر و برکت نیز وجود نخواهد داشت (۷)
و- حضرت امیرالمؤمنان (ع) فرمودند :”اعتدال در خرج کردن موجب فراوانی مال و ثروت و اسراف باعث سقوط می گردد (۸)
ز- حضرت صادق (ع) فرمود :”اسراف موجب کم شدن برکت است”
دسته سوم روایاتی است که حد و میزان اسراف و میانه روی را بیان میکند و ما برای نمونه مقداری از انها را در اینجا می اوریم :
الف- حضرت صادق (ع) به یکی از محدثین که اسحاق بن عمار نام داشت فرمود :
“کمترین اسراف در این ۳ چیز است :
۱-دور ریختن ان مقدار از اب را که از اشامیدن اضافه امده است .
۲-به دور انداختن هسته خرما پس از خوردن خرما (چون از هسته خرما ماده غذائی مخصوصی برای شتران ساخته میشود ).
۳-لباس شرکت در اجتماعات را با لباس موقع کاریکی قرار دادن (۹)
توضیح این موضوع این است :افرادی که در زندگی خود نظم و برنامه ای دارند معمولا “برای خود دو نوع لباس تهیه می کنند، لباسی برای شرکت در اجتماع که ان را موقعی که از منزل خود به بیرون قدم می گذارند دربر می نمایند و لباس دیگری را در داخل خانه و یا موقع انجام کار می پوشند که در زبان عربی به اولی “ثوب صون”، و به دومی “ثوب بذله” گفته می شود و در بسیاری از احادیث ما این دو تا را یکی قرار دادن نوعی اسراف محسوب گردیده، چنانکه برای هر یک از دو موضوع یاد شده لباس جداگانه قرار دادن نوعی اقتصاد و حفظ مال قلمداد شده است .
ب- سلیمان بن صالح میگوید از حضرت صادق (ص) پرسیدم کمترین حد اسراف چیست ؟ حضرتش فرمودند :”لباس نو را در موقع کار و در داخل خانه پوشیدن” (۱۰)
ج- حضرت امیرالمومنان (ع) فرمودند : اسرافکاران را در ابتداء با این ۳ علامت میتوان شناخت :
۱- نحوه غذا خوردن : که افراد اسرافکار معمولاً”از لحاظ کمیت یا کیفیت برای خود غذائی را که بالاتر از شان و احتیاج انها است تهیه می نمایند .
۲- برای آشامیدن خود، آشامیدنیهای افزونتر و بالاتر از شان و احتیاج خود را فراهم میکنند .
۳- در پوشیدن لباس برای خود لباسی را تهیه میکنند که از نیاز و شان آنها بالاتر است (۱)
د- حضرت صادق (ع) فرمودند :”خداوند اقتصاد و میانه روی را دوست و اسراف را دشمن میدارد، حتی دور انداختن هسته خرما و دور ریختن ابی که از اشامیدن اضافه امده است نوعی اسراف است”
(۱۲)
ه- اسحاق بن عبد العزیز میگوید شخصی از حضرت صادق (ع) پرسید که ما در یک نقطه از راه مکه میخواستیم احرام ببندیم و چون نخاله همراه نداشتیم پس از استعمال داروی نظافت، آرد بریدن خود مالیدیم و من از این موضوع سخت ناراحت شدم .
حضرتش فرمود :ایا ناراحتی تو از این جهت است که فکر میکنی مبادا در این مورد اسراف کرده باشی؟
فرمود :چیزی که بدن را از لحاظ بهداشت اصلاح میکند موجب اسراف نمی گردد . اسراف این است که “مال” در غیر مورد احتیاج و بر خلاف میزان لازم خرج شود (۱۳)
و- حضرت رسول اکرم (ص) از راهی عبور میکرد، مردی را بنام “سعد” دید که در حال وضو گرفتن است و بیش از اندازه لازم اب مصرف میکند، حضرت بوی فرمود :”این اسراف چیست ؟”
او گفت : مگر در وضو گرفتن هم اسراف هست ؟
فرمود :”اری، هر چند در کنار نهر جاری هم وضو گرفته شود”(۱۴)
با توجه به آنچه که درباره “اسراف” ذکر کردیم این نکته روشن گردید که علت عمده پیدایش فقرها و محرومیت ها در اجتماع بشری و یا کمبود و نارسائی در زمینه وسائل رفاه زندگی و تعلیم و تربیت چیزی جز اسراف و تبذیر و عدم رعایت اعتدال در خرج مال و ثروت نیست. این حقیقت برای خوانندگان محترم در صورتی که فقط برای نمونه آمار و ارقام ثروتهای کلانی را که در راه تسلیحات خرج میشود در نظر بگیرند واضح میشود. که این، یکی از ان ارقام است :
مرکز علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) در پاریس در بوتلن شماره ۴۴۷ مورخ۸ آبان ۱۳۴۳ خود اعلام کرده است. هزینه ساختمان یک طیاره بمب افکن از نوع پروتوتیب مطابق با حقوق ۰۰۰/۲۵۰ نفر آموزگار در یک سال تمام است !
همچنین هزینه این بمب افکن مساویست با ساختمان ۳۰ دانشکده علوم که در هر کدام از آنها یکهزار دانشجو به تحصیل مشغول باشند !
همچنین هزینه ساختمان یک بمب افکن معادل است با ساختمان ۷۵ بیمارستان که هر کدام یکصد تختخواب داشته و کاملا “مجهز و آماده باشند !
برای ساختمان یک طیاره شکاری مافوق صوت هزینه ای لازم است که با ان میتوان ۰۰۰/ ۶۰۰ خانه آپارتمان بنا نمود !
امروزه در هر ساعت از هر شبانه روز ۰۰۰/۰۰۰/۱۴ دلار در دنیا خرج تسلیحات میگردد، در حالی که ملت های بسیاری در دنیا فاقد مسکن، بیمارستان، مدرسه، آزمایشگاه، و وسائل کشاورزی و خلاصه وسیله رفاه و ادامه زندگی هستند . به عقیده کارشناسان یونسکو با خرج یک هزار و هشتصد میلیون دلار حداقل ۵۰ درصد از بی سوادان دنیا را میتوان باسواد کرد و با بهای۱۳۰ هواپیما از نوع اف-۱۰۴ میتوان دنیا را باسواد نمود ! ادامه دارد
۱-نهج البلاغه، کلمات قصار ۳۳
۲-بحار الانوار ج ۷۱ ص ۳۴۴
۳-وسائل ج ۱۵ ص ۲۵۸
۴-
۵-بحار الانوار ج ۷۱ ص ۳۴۴
۶-وسائل ج ۳ ص ۲۵۸
۷- شافی ص ۲۱۹
۸- وسائل ج ۱۵ ص ۲۵۸
۹- بحار الانوار ج ۷۱ ص ۳۴۴
۱۰- ۱۱-وسائل ج ۳ص ۳۷۴
۱۲- شافی ص ۲۱۹
۱۳- وسائل ج ۱۵ ص ۲۵۷
۱۴- وسائل ج ۱۵ ص ۲۶۰
۱۵- سنن ابن ماجه ج ۱ حدیث ۴۲۵
