به دستور پیامبر اکرم(ص) روز یازدهم ذی قعده از سال دهم هجرت، در میان قبائل اعلام کردند که حضرت امسال عازم حج و زیارت خانه خدا هستند. مسلمانان ساکن مدینه و اطراف آن با شور و شوقی فراوان، تدارک سفر دیدند تا در رکاب حضرت رسول(ص) و همراه با ایشان عازم خانه خدا شوند.
روز ۲۵ ذیقعده از همان سال، کاروان عظیم زائران خانه خدا به رهبری برترین و والاترین بندگان و پیامبران پروردگار، رسول اکرم(ص) از مدینه حرکت کرده و در مسجد شجره محرم و از آنجا رهسپار مکّه شدند. در بین راه نیز عده زیادی از قبایل به این افتخار نائل شده، با حضرت به سوی مکّه عزیمت نمودند. طبق روایات مختلف، در این زمینه، عدد افراد این کاروان از هشتاد هزار تا ۱۲۰ هزار نقل نموده اند.
پیامبر و دیگر مسلمانان اعمال عمره را به جای آوردند، تا اینکه روز هشتم ذی حجه که آن روز را روز ترویه می نامند. فرا رسید. پیامبر از منی عازم عرفات شدند و تا طلوع آفتاب روز عرفه ـ نهم ذی حجه ـ در منی ماندند. سپس بر شتر خود سوار شده راه عرفات را پیش گرفتند و در نقطه ای به نام «عمره» فرود آمدند. در آن اجتماع با شکوه، پس از تمام شدن نماز ظهر و عصر، در حالی که حضرت روی شتر نشسته بودند، و یکی از اصحاب ایشان، با صدای بلند خود، سخنان حضرت را ـ برای اینکه به گوش تمام حاضرین برسد ـ تکرار می کرد:
خطبه پیامبر در حجه الوداع
حضرت خطبه را با حمد و ثنای پروردگار آغاز و چنین فرمود:
حمد خدای را، او را حمد می کنیم و از او یاری می خواهیم و آمرزش و مغفرت طلبیده به سوی او توبه کنان باز می گردیم و از شر نفس های خود و بدیهای اعمال خود به سوی او پناه می بریم. گواهی می دهم که جز الله، معبودی نیست و شهادت می دهم که محمد بنده و پیغمبر خدا است.
ای بندگان خدا! شما را به تقوای خدا سفارش می کنم و شما را وادار می کنم که در اطاعت از او کوشا باشید. سخن خود را با هر چه بهتر هست آغاز می کنم:
امّا بعد، ای مردم! سخنان مرا بشنوید زیرا من نمی دانم شاید پس از امسال، شما را در این موقف نبینم!
هان ای مردم! همانگونه که امروز حرام است و این شهر حرام است، خون ها و اعراض شما نیز تا روزی که پروردگارتان را ملاقات نمائید بر یکدیگر حرام است. هان! آیا ابلاغ کردم؟ خدایا شاهد باش.
ای مردم! هر کس امانتی پیش او است باید به صاحبش برگرداند.
ای مردم! بدانید ربا در اسلام شدیداً حرام است و کسانی که سرمایه های خود را برای گرفتن ربا، به کار انداخته اند، فقط می توانند سرمایه خود را باز ستانند، نه ستم کنند و نه ستم بکشند و سودی که عباس فرزند عبدالمطلب، قبل از اسلام از بدهکاران خود می خواست اکنون ساقط است و حق مطالبه ندارد.
ای مردم! شیطان از اینکه در سرزمین شما مورد پرستش قرار گیرد، نا امید گشته ولی اگر در امور کوچک از او پیروی کنید از شما خرسند خواهد شد. از پیروی شیطان بپرهیزید.
تغییر و تبدیل در ماه های حرام ناشی از افراط در کفر است «انّما النّسئُ زیادَهُ فی الکفر» و افراد کافری که با ماه های حرام آشنائی ندارند، بر اثر این تبدیل گمراه می شوند و این تغییر باعث می شود. ماه حرام، یکسال، حلال گردد و سال دیگر حرام، خدا را حلال و حلال خدا را حرام می کنند.
«اِنَّ عدّهَ الشهورِ عندالله اثنا عشر شهراً فی کتاب اللهِ یوم خلق السَّموات وَ الارض منها اربعهُ حرم» باید ترتیب ماه های حرام و حلال در سال به سان روزی باشد که خداوند در آن روز، آسمان ها و زمین را آفرید، شماره ماه ها نزد خدا دوازده تا است که چهارماه آنها ماه های حرام اند. این چهار ماه عبارتند از: ذی القعده، ذی الحجه و محرم که پشت سر هم قرار گرفته اند و ماه رجب.
هان ای مردم! زنان شما بر شما حق دارند، شما نیز بر زنانتان حقی دارید. حق شما این است که بدون رضایت شما، کسی را به خانه راه ندهند و مرتکب خلافی نشوند، در غیر این صورت، خدا به شما اجازه داد که بستر آن ها را ترک کنید و آنان را تأدیب نمائید و اگر به راه حق بازگشتند آنان را مورد لطف و محبت خود قرار دهید و وسائل زندگی آنها را به طور مرفه فراهم سازید.
من در این سرزمین به شما سفارش می کنم که به زنان خود نیکی کنید زیرا آنان امانتهای الهی در دست شما هستند و با قوانین الهی بر شما حلال شده اند.
هان ای مردم! در سخنان من دقت کنید و بیندیشید: من در میان شما دو چیز را به یادگار می گذارم که اگر به آنها چنگ بزنید گمراه نمی شوید. آن دو چیز کتاب خدا و عترت من است.
ای مردم! سخنان مرا بشنوید و در آنها دقت کنید هر مسلمانی با مسلمان دیگر برادر است و همه مسلمانان جهان با یکدیگر برادرند و چیزی از اموال مسلمانان برای مسلمانی دیگر حلال نیست مگر اینکه آن را به طیب خاطر به دست آورده باشد.
ای مردم! پروردگار شما یکی است و پدر شما یکی است. همه از آدم هستید و آدم از خاک است و برترین شما نزد خدا با تقواترین شما است. و هیچ فضیلتی برای عربی بر عجمی نیست مگر باتقوی.
ای مردم! از بیگانگان پیروی ننمائید که هر کس زیر پرچم بیگانه برود ملعون است و همچنین اگر کسی خود را به غیر پدران و نیاکان خویشتن انتساب دهد و دیگری را به نا حق، پدر خود معرفی کند ملعون است. و نیز اگر به کارگر خود ظلم کند و اجرت او را به طور کامل نپردازد ملعون است.
ای مردم! حاضران به غائبان برسانند، پس از من پیامبری نیست و پس از شما مسلمانان امتی نیست.
ای مردم! بدانید من امروز اعلام می کنم: کلیه مراسم و عقائد دوران جاهلیّت را زیر پای خود نهاده، بطلان آن را به اطلاع شما می رسانم.
بارالها! پیامهای تو را رساندم! خدایا گواه باش! خدایا گواه باش! خدایا گواه باش!
لازم به تذکر است که این خطبه حضرت رسول(ص) با اختلافهای زیادی در روایات گوناگون آمده است، و در بضعی از روایات، قسمت های دیگری نیز وجود داشت که در اینجا متذکر نشدیم. و تذکر دیگر اینکه این خطبه غیر از خطبه «غدیر» است که در بازگشت حضرت به مدینه در منطقه ای به نام «غدیر» ایراد فرمودند و اما خطبه حجه الوداع را در روز عرفه ایراد فرمودند که قسمت هائی از آن نقل شد.