اگر روحانیون نبودند ما الآن از اسلام اطلاعی نداشتیم. امام خمینی
شهید ثانی
هجرت علمی
امامی عالم و علامه ای سترگ، الگوی هر پرهیزکار و سرمشق هر پارسا، آفتابی درخشان که اشعه تابناک دانشهایش سراسر جهان اسلام را روشن ساخته، و پرچمی گلگون که در سایه اهتزازش پژوهشگران دانش و شیفتگان شهادت، راه راست را می جویند و هم بزم دلباختگان الله می گردند. این پیشوای بزرگ آنقدر شکوه و عظمت دارد که هرچه در باره او نویسند کم است: در علم یگانه روزگار بود نه تنها در فقه و اصول و عقائد و درایت حدیث بی همتا، بلکه در فلسفه، شعر، ادبیات، ریاضیات و علوم طبیعی نیز دریا آسا و متبحر بود.
او که نمی توان با چنین ستایش و توصیفی به شخصیتش پی برد، نامش زین الدین بن علی بن احمد جباعی عاملی است و فقیهان شیعه او را شهید ثانی می نامند.
پدر، او را زین الدین نام نهاد و چه اسم با مسمائی که او براستی زینت و زیور دین بود. پدران او تا ۶ پشت از دانشمندان بنام شیعه می باشند. شیخ زین الدین عاملی در سیزدهم شوال ۹۱۱ هجری ، در قریه جباع- که از قدیم اقامتگاه شیعه بوده است، و علمای زیادی از آنجا برخاسته اند و امروز تحت اشغال صهیونیست ها و فالانژها است- دیده به دنیا گشود.
مقدمات علوم و ادبیات و مقدار‌ی از فقه را نزد پدر خود فرا گرفت . هنوز نخستین سال های جوانی را طی‌نکرده بود که دیار پدر را ترک گفته ،هجرت علمی را شروع کرد. اولین جائی که برای تحصیل علم اختیار کرد ،شهری به نام ” میس الجبل ” بود. جوانی که در سیمایش آثار شوکت و جلال نمایان و در چهره اش نشانه هائی از قاطعیت ، فطانت ، فروتنی و هوشی سرشار تجلی می‌کرد ، برای تحصیل ، خدمت استاد بزرگ فقه شیخ علی‌بن عدالعالی کرکی ، ( محقق ثانی ) ” شرایع الاسلام ” و ” ارشاد ” و ” قواعد ” را آموخت . این استاد بقدری در شاگردش شایستگی‌و لیاقت یافت که به او بیش از همه انس گرفت و علاقه پیدا کرد.
زین الدین ، پس از ۸ سال و سه ماه که استفاده شایانی‌از محضر استاده کرده بود ،آن دیار را ترک گفت و رهسپار ، کرک نوح ” شد. در ” کرک ” از درسهای استاد سید حسن سید جعفر عاملی ــ که او را به عنوان معلم شهید ثانی‌معرفی می‌کنند ــ بهره مند شد ،و در محضر ایشان از فقه و ادبیات و اصول و فلسفه و کلام و علومی دیگر مستفیض گردید.
پس از گذشت هفت ماه ،شوق دیدار وطن ،او را به آنجا باز گرداند . دو سال در آن جا اقامت کرد و در تمام این مدت به مطالعه و تحقیق و بحث ،اشتغال داشت. جز اینکه اقبال شدید مردم بر وی و پذیرائی بی سابقه آنان ،محل مطالعه و ادامه تحصیل را به او نمی‌داد ،لذا به ناچار ترک دیار کرد و روانه دمشق شد. یک سال در دمشق نزد محقق فرزانه ،شمس الدین محمدبن مکی فلسفه را آموخت و همچنین نزد ایشان برخی‌از تالیفات وی‌را در طب و هیئت درس گرفت. در همان شهر علم قرائت را نزد شیخ احمدبن جابر شاطبیه آموخت . پس از آن باز دوسالی به وطن بازگشت و از آنجا دگربار به دمشق رفت و از اساتید اهل سنت استفاده شایانی نمود.
وی سپس از دمشق به مصر مسافرت کرد و در آنجا نزد استادان متعددی ،از جمله شیخ شهاب الدین احمد رملی شافعی تحصیل کرد و در سال ۹۴۳ از ایشان اجازه نامه گرفت . همچنین هیئت و هندسه را نزد ملاحسین جرجانی ،و نحو و ادب را نزد ملا محمد استر آبادی و علم معانی و منطق را نزد ملامحمد علی‌گیلانی‌و حدیث را نزد شیخ شهاب الدین حنبلی ،و علم قرائت رانزد شیخ شمس الدین بن ابی النحاس و حساب رانزد محمد بن عبدالقادر شافعی و علوم عقلی و نقلی دیگر رانزد استادان و متخصصان آموخت.
خلاصه هیچ علم و دانشی‌در آن زمان نبود که شیخ نزد متخصصانش با کمال فروتنی و تواضع ،شاگردی نکرده باشد و در آن علم سرآمد دیگران در دوران خود نشده باشد . براستی زندگی شایسته این رادمردانی است که هیچ لحظه و دقیقه ای را به بطالت و بیکاری نمی گذرانند و همواره در پی تحصیل و تقوی‌و دانش و بینش اند، و این همه زرق و برق دنیا ذره ای‌از کوشش و جدیت آنها در فراگیری علوم نمی‌کاهد و هواهای نفسانی و تمایلات شیطانی کوچکتر و حقیرتر از آن است که آنان را به خود وادارد و از خدا دور کند. رفت و آمد دنیا برایشان یکسان ،و تمام همشان خدمت به اسلام و مسلمانان و کسب علم و دانش است که این را هم برای خدمت می خواهند . شهید ثانی از آن چهره های درخشانی است که نه در زمان خود بلکه در تاریخ کم نظیر است .
بارورِی‌اندیشه
شهید ثانی پس از آن همه سفر های علمی ، و فراگیری دانش های گوناگون ، به حجاز مسافرت کرد ، و برای ادای حج و عمره به زیارت خانه خدا مشرف شد. پس از آن به ” اجماع ” ( وطن خویش ) بازگشت . مردم به وی رو آوردند طلاب گرد وجودش جمع شدند و از محضر مبارکش استفاده می نمودند . آن بزرگوار هم که نه تنها در فقه و اصول و علوم قرآنی سر آمد دیگران بود بلکه در علوم و فنون دیگر ــ از قبیل هیئت ، ریاضیات ، منطق و فلسفه نیز همتائی نداشت ، به طور طبیعی برای درس دادن و راهنمائی کردن و رهبری نمودن انتخاب شد و ضمن اینکه به تدریس و تالیف اشتغال داشت ،به امور و مشکلات مردم رسیدگی می‌کرد و مراکز خدماتی عمومی برای مردم نیز بنا می نمود.
از سال ۹۴۸ ( هجری‌قمری ) بود که علما و مجتهدین او را به عنوان شایسته ترین فرد برای مرجعیت و تقلید معرفی کردند ،مرجعیت امت را به او واگذار نمودند . بنابراین ،عمر آن بزرگوار به چهل سال نرسیده بود که مردم در امر تقلید به او رجوع کردند . و البته این نشانه ای از نبوغ فوق العاده و نظر لطف و مرحمت الهی به وی بود که او را در سنین جوانی به این مقام بلند رساند .
آثار علمی وی متجاوز از ۲۰۰ کتاب است که حدود ۷۰ کتاب آن در بین مردم مشهور شده و در تاریخ نقل کرده اند ــ از مهم ترین موضوعاتی که شهید ثانی و دیگر پاسداران بزرگ اسلام برای آن ارزش قائل بوده اند ، همانا فقه و اصول فقه است . شهید ثانی در فقه کتاب های بسیاری دارد ،که برخی از آنها را نام می بریم :
- الروضه البهیه فیشرح اللمعه الدٌمشقیه : معروف به کتاب ” شرح لمعه” که نقد و تفسیر‌ی است بر کتاب ” لمعه ” نوشته شهید اول و تقریبا یکدوره فقه کامل است . تاکنون بیش از ۹۰ حاشیه و شرح بر این کتاب نوشته شده و مورد استفاده عموم طلاب ــ بدون استثنا ــ می باشد.
- ” مسالک الإفهام فی شرح شرائع الاسلام ” : کتاب بزرگی است در فقه و شرح بر ” شرایع ” محقق حلی است که از جمله در ۷ جلد در لبنان به چاپ رسیده است .
- ” روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان ” : در فقه استدلالی پیرامون طهارت و نماز .
- ” شرح الفیٌه شهید اول ” .
- وجوب صلاه الجمعه : با اینکه بسیاری از علما نماز جمعه را در زمان غیبت واجب تعیینی نمی دانند ،ولی همچنانکه از نام این کتاب پیدا است ایشان نماز جمعه را واجت تعیینی دانسته است .
- شرح نفیله شهید اول درنوافل و نمازهای مستحبی .
- جواهر الکلمات فی صیغ العقود والایقاعات .
- رساله فی الاجتهاد .
- حاشیه علی خلافیات الشرایع .
- رساله‌فی الإجماع .
- رساله فی میراث الزوجه .
- رساله فی فتوی‌الخلاف من اللمعه.
- رساله‌فی عدم جواز تقلید المیت.
- رساله فی حکم المتقیمین فی الاسفار .
کتابها و رساله های مختصر دیگر‌ی هم دارد ، که این مختصر گنجایش ذکر آنها را ندارد . برخی دیگر از کتابها‌ی شهید ثانی در علوم مختلفه را نقل می کنیم :
- تمهید القواعد الأ صولیه و العربیه : ۱۰۰ قاعده در اصول و ۱۰۰ قاعده در زبان عربی .
- حقائق الإیمان : بحثی کلی در اصول دین بویژه امامت و ردٌ بعضی ا زشبهه های‌ملحدین .
- الدرایه و شرحها : در علم درایت و حدیث شناسی‌مرحوم آیت الله سید حسن صدر درتاسیس الشیعه می نویسد ، که ایشان اولین دانشمند شیعی است که در این علم کتاب نوشته است .
- ” منیه المرید فی آداب المفید و المستفید ” : این کتاب تحولی عظیم در جهان تربیت و انسان سازی پدید آورد آنچه بر استاد و شاگرد لازم است که دارا باشند ،از قبیل اخلاق پسندیده و احترام متقابل و آداب درس خواندن ، و همچنین آنچه بر قاضی در حال قضاوت لازم است ،و آنچه بر کسی که بر کرسی افتا ء تکیه زده است واجب است ،در این کتاب آمده است . برنامه های تربیتی، انگیزه درس خواندن ، شرائط انتخاب استاد و معلم ،تنظیم اوقات درسی، تنوع مواد آموزشی و درجه بندی درس ها و تنظیم کلاس های درسی ، این برنامه های‌انقلابی نوین در عالم آموزش و پرورش ایجاد کرد ،که این نوع آوری و ابداع را می توان مقدمه یک پیروزی بزرگ دراین میدان دانست .
- التنبیهات العلیه فی وظائف الصلاه القلبیه .
- رساله فی الولایه .
- منارالقاصدین فی اسرار معالم احکام الدین .
- الرجال و النسب .
- العقود فی اسرار معالم الدین .
- رساله فی العداله .
- منظومه فی النحو و شرحها.
- فوائد خلاصه الرجال .
- مسکن الفؤاد.
- اسرار الصلوه .
- رساله الغیبه .
- جواب المسائل الشامیه .
- جواب المسائل الهندیه .
- جواب المسائل النجفیه .
- جواب المسائل الخراسانیه .
- رساله فی البسمله .
- حشیه علی عقود الارشاد .
- رساله فی آداب الجمعه .
- عیبه القاصدین فی اصطلاحات المحدثین .
- شرح حدیث ” الدنیا مزرعه الاخره” .
شهید ثانی‌از طبع شعر زیبائی نیز برخوردار بود که گرچه هیچ گاه وقت خود را صرف سرودن شعر نمی کرد ولی اگر هم شعر‌ی می گفت بسیار جالب و موزون وپر معنی بود . هنگامی که به زیارت حضرت رسول ((ص)) مشرف شد، تا چشمش به حرم پیامبر ((ص)) افتاد بالبداهه قصیده ای زیبا سرود که مطلعش این است :
صلاه و تسلیم علی اشرف الوری ومن فضله ینبو عن الحد و الحصر
و من قد رقی‌السبع الطباق بنعله و عوٌضه الله البراق عن المهر اله
وخاطبه الله العلی‌ٌ بحبه شفاهاً و لم یحصل لعبد و لاحر
عدو لی عن تعداد فضلک لائق بکلٌ لسانی عنه فی النظم و النثر
و ماذا یقول الناس فی مدح من اتت مدائحه الغراء فی محکم الذکر
سعیت الیه عاجلا سعی عاجز بعب ء ذنوب جمه أثقلت ظهری
و لکن ریح الشوق حرٌک همٌتی و روح الرجامع ضعف نفسی و مع فقری
ومن عاده العرب الکرم بوفدهم اعادته بالخیر و الحبر و الوفر
فحقٌ رجائی‌سیدی فی زیارتی بنیل منائی والشفاعه فی الحشر
و اینکه ترجمه این ابیات را نقل می کنیم :
سلام و درود بر برترین انسان که فضائلش افزون تر از حد شمارش است.
آن که پا بر هفت گنبد گردون نهاد .
و خداوند به جای اسب براق به او عطا فرمود.
خدای بزرگ باوی سخن گفت ،که هیچ کسی تاکنون بدان افتخار نائل نیامده است .
از شمردن فضائلت همان به که دست کشم .
زیرا زبانم از بیانش ،چه به شعر و چه به نثر عاجز است .
چه می توان گفت در مدح و ستایش کسی که ستایشش در قرآن مجید آمده است ؟
عاجزانه ولنگ لنگان با بار گران گناه که بر دوشم سنگینی می‌کند به سویش شتابان آمدم .
با وجود ناتوانی‌روحی و بی نوائی ام ، نسیم شوقش .
و روح امید به لطفش اراده ام را به تکاپو در آورد تا روانه̾ کویش شدم .
اعراب میهمان نواز عادتشان چنین است که هر کسی بر آنها فرود آید با نعمت فراوان و خیر بسیار بر میگردد .
سرور من ! اینک که به دیدار و میهمانیت شتافته ام ، مرا به آرزو هایم برسان و در روز رستاخیز شفیعم باش.
ادامه دارد .