قسمت سیزدهم
دکتر سید حسن عارفی
حجه الاسلام هاشمی
روش شیر دادن به نوزاد
اهمیت وضع روحی و روانی مادر و نوزاد در امکان موفقیت تغذیه نوزاد:
موفقیت در تغذیه ی نوزاد به خصوص تغذیه با شیر مادر احتیاج به همکاری صمیانه ی مادر با نوزاد دارد. داشتن تجربه در تغذیه ی نوزاد و اطلاع قبلی از چگونگی هضم و جذب مواد غذائی و آموختن مطالبی راجع به جذب و هضم انواع غذاها در سنین مختلف و به خصوص در دوران اول تولد در موفقیت این مهم رل اساسی را بازی می کند.
رشد و سیر تکاملی دستگاه گوارش نوزاد از نقطه نظر خلقتی به نحوی است که شیر مادر را به نحو احسن هضم و جذب می کند اما به مقدار مشخص و به فواصل معین. از طرف دیگر برقراری ارتباط حسنه بین مادر و فرزند موقعی برقرار و پا برجا خواهد ماند که اصول علمی و نکات عملی که در فوق بیان شد رعایت شود.
مثلا نوزادی که پاهای او را میان چند پارچه و مشمائی در حالتی غیر طبیعی بسته اند و پاهای طفل و پوست میان دو پای او با تحریکات ناشی از ادار و مدفوع او قرمز و حتی مجروح شده است، نباید انتظار داشت چنین طفلی سینه ی مادر را به خوبی به دهان گذاشته و شیر بنوشد.
عدم توجه به نکات عملی و علمی فوق باعث گسستن ارتباط بین مادر و کودک می شود بنابراین نوزاد هم باید از نظر هیجانی و وضع روحی و جسمی مشابه مادر در وضع خوبی باشد ــ همان طور که می دانیم و ذکر شد زمان شیر دادن و تغذیه ی نوزاد باید برای مادر و نوزاد مطبوع و لذت بخش و مورد قبول باشد مثلا مادری بی تجربه که بدون دلیل و بدون مدرک علمی نگران آن است که چند دقیقه تاخیر در ساعت مقرر، شیر دادن به نوزاد سبب ناراحتی و عدم رشد نوزاد می شود، ممکن است همیشه با حالت نگران، هیجان زده و مضطرب به ساعت بنگرد و چنین مادری استراحت و خواب را بر خود حرام دانسته و حتی گاهی نوزاد معصوم را از خواب عمیق بیدار می کند که تا سر ساعت مقرر او را شیر دهد.
در این صورت خواهیم دید که شیر دادن نوزاد نه تنها برای مادر و فرزند مطبوع نیست، بلکه باعث سلب استراحت از نوزاد و مادر می شود.
همان گونه که قبلا گفته شد احساسات مادر در موقع شیر دادن به سادگی به نوزاد منتقل می شود.
مادری که سختگیر، نگران، حساس، تحریک پذیر و زود رنج است و به سادگی کنترل عصبی خود را از دست می دهد و از نظر روحی و روانی غیر ثابت است، بیشتر در تغذیه ی نوزاد دچار اشکال می شود و در شیر دادن نوزاد با مشکلات زیادی روبرو خواهد شد. مهم آنکه چنین مادران را می توان با راهنمائیها و ارشاد و اطمینان دادن و ایجاد اعتماد به نفس به راه راست هدایت نمود و با پند و اندرز و نصیحتهای دوستانه و مادرانه و پدرانه راه صحیح را به آنها نشان داد.
اشتهای نوزاد:
چون اشتهای نوزاد مثل افراد بزرگسال دستخوش تغییر است و با نوع غذا و موقع غذا تفاوت می کند، نکات ذیل را در ارتباط با اشتهای نوزادان (حتی بزرگترها) باید در نظر گرفت.
۱ـ اشتهای موجودات بستگی به سلامت بدن آن موجود دارد.
با حمله ی بیماری در بدن حتی در یک نقطه ی دور ممکن است اشتها از بین برود مثلا ناراحتی قلبی یا مغزی، بیماری عفونی، بیماری کلیوی و غیره، همه و همه می تواند اشتها را کم و یا کاملا از بین ببرند.
۲ـ یکی از عواملی که در اشتها دخالت دارد، سرعت تخلیه ی معده است.
غذائی که ما می خوریم از دهان به داخل مری و سپس به داخل معده رفته و مدت زمانی کم و بیش طولانی که بستگی به نوع غذا و حجم غذا و حالت سلامتی و بیمار بودن شخص دارد در معده می ماند معده با عمل مکانیکی (له کردن، مخلوط کردن، خرد کردن) و عمل شیمیائی (تأثیر موادی به نام آنزیمها و اسید معده) سبب هضم غذای خورده شده به طور نسبی می شوند.
این غذای خورده شده توسط نوزاد بین ۴ــ۱ ساعت و گاهی بیشتر معده را ترک کرده و وارد روده می شود که بقیه عمل هضم توسط مواد شیمیائی که در روده موجود است انجام می گیرد.
بنابراین موجودات و از آن جمله نوزاد انسان بنا بر سرعت تخلیه معدی و مطابق وضع سلامتی روحی و روانی و جسمی در فواصل متفاوت خواهان خوردن و پذیرفتن غذا خواهد بود.
نکته ی بسیار مهم آنکه به هیچ وجه نباید نوزاد را (به همین ترتیب بزرگسالان را) به زور تغذیه کرد. باید صبر کرد نوزاد (مشابه بزرگان) گرسنه بوده و در حالت گرسنگی و با اشتهای خوب تغذیه شود.
در روایتی گفته شده است که پیامبر اکرم ـ(ص)ـ انگشت سبابه را به دهان امام حسین (ع) می گذاشت و از این رهگذر او را سیر می کرد. بعد یکی از دانشمندان معاصر می نویسد مگر پستان مادری پاک همچون فاطمه ی زهرا (س) چه نقصی داشت که فرزند را از طریق معمولی پستان تغذیه نماید، تا اینکه به این نتیجه می رسد، فرزندی که باید سرآمد فرزندان زمان خویش شود باید (تغذیه) او طبق موازین اصولی و صحیح باشد. به همین منظور پیامبر انگشت را در دهان فرزند خود می گذاشت تا از نحوه ی مکیدن انگشت متوجه شود که آیا فرزند گرسنه شده و موقع شیر خوردنش فرا رسیده یا نه که مبادا بی موقع شیر بخورد و از این طریق زیانی بر آن فرزند وارد آید.
با زور شیر دادن به نوزاد و یا تغذیه موجود سبب انباشته شدن این غذا و شیر بر غذا و شیر هضم نشده قبلی شده و ممکن است سبب استفراغ، دل دردها و ناراحتی های گوارشی شود.
بارها مشاهده شده است که افرادی را در حالتی که اشتها نداشته یا بدون دلیل (به علت اینکه مادر نگران آن است که طفل او از بی غذائی تلف شود) با شیر یا غذا به زور تغذیه کرده اند ایجاد استفراغ و ناراحتی گوارشی نموده است و گاهی مواد استفراغ شده و مواد خارج شده از معده وارد مجاری تنفسی و ریه می شود و سبب ناراحتی تنفسی عفونت ریه و حتی مرگ خواهد شد.
بنابراین بهتر است برای سلامتی موجودات و پیشگیری از مهمترین بیماری قرن که یکی دیگر از تحفه های بد تمدن غربی است از پرخوری و به زور خوراندن نسلها بپرهیزیم و سلامتی را با اجرای کلمات گهربار آخرین فرستاده خدا خاتم پیامبران به مرحله عملی برسانیم: تا گرسنه نشویم غذا نخوریم و قبل از سیر شدن از خوردن بپرهیزیم.
۳ـ فواصل شیر خوردن و تغذیه ی توسط موجودات، من جمله نوزاد انسان توسط خود او تنظیم می شود و آن بستگی به سرعت فعالیت سوخت و ساز بدن او و به سرعت تخلیه معدی روده ی او و میزان سلامتی او دارد.
نوزاد انسان در ۹۰ درصد موارد در حدود ماه اول زندگی در فواصل منظم و مناسبی خواستار غذای خود خواهد بود و مطابق برنامه ای که خود نوزاد در آخر ماه تولد ارائه میدهد، باید او را تغذیه کرد. و در ده درصد (۱۰٪) موارد دیگر احتمالات عوامل دیگری مثل حالت سلامتی و بیماری نوزاد و یا مادر و وضع روحی روانی مادر و حتی نوزاد و نکات ذکر شده در صفحات قبل در این موضوع دخالت دارند که باید با دقت بررسی شوند.
۴ـ اغلب نوزادان سالم در اواخر هفته ی اول زندگی در ۲۴ ساعت ۸ــ۶ بار خواهان شیر می باشند و در هر مرحله به مقدار کافی شیر می نوشند و در حدود ۴ ساعت احساس گرسنگی نمی کنند ولی استثناء بر گفته های فوق وجود دارد.
الف ــ نوزادانی که جثه ی کوچکتری دارند چون قدرت مکیدن کمتری دارند و مقدار کمتری شیر می نوشند و از نقطه نظر تناسب رشد و جثه محتاج شیر بیشتری می باشند ممکن است زود به زود احساس گرسنگی کنند که این فواصل نیز توسط خود نوزاد معین خواهد شد.
ب ــ سرعت تخلیه ی معدی روده ای نیز در افراد فرق می کند. بنابراین در صورتی که معده زودتر از معمول از غذا تخلیه شود، نوزاد احساس گرسنگی زودتر از معمول خواهد داشت.
۵ــ اغلب نوزادان سالم بعد از سن ۶ــ۳ هفتگی عمر در نیمه شب از خواب بلند نمی شوند و خوردن شیر در اواخر شب برای تمام طول شب آنها کافی خواهد بود.
۶ــ اغلب نوزادان بعد از سن ۸ــ ۴ ماهگی در آخر شب بدون طلب غذا و شیر استراحت می کنند و بدون گرسنگی شب را به صبح می رسانند.
۷ـ مادر باید به یک نکته علمی توجه کند و آن این است که با ظاهر شدن گرسنگی در نوزاد تقاضای او را هر چه زودتر جوابگو باشد. در غیر این صورت نوزاد ممکن است عادت به گریه کردن و به دنبال گریه، خوردن غذا شود. و این تجربه ی بد به صورت رفلکسی در مغز او جایگزین شود. و برای نوزاد از نقطه نظر روانی چنین رفلکسی برقرار شود که دنبال هر تقاضا باید گریه و فریاد یا ناله و مظلوم نمائی وجود داشته باشد تا تقاضای او برآورده شود.
شاید این نظم در تغذیه ی نوزاد در اوائل تولد درس خوبی برای زندگی آینده او باشد و نحوه ی سلسله مراحل بر آوردن احتیاجات اولیه ی نوزاد، پایه گذار طرز فکر و آینده ی نوازد گردد.
۸ـ نوزاد مشابه هر موجود زنده ی دیگر مطابق اشتهای خود شیر یا غذا میل می کند و دخالت والدین مادر نوزاد و والدین پدر نوزاد و یا اطرافیان نوزاد و اصرار در خوراندن به زور به نوزاد کاملا اشتباه است.
گاهی شنیده و دیده می شود که اطرافیان نوزاد دو نوزاد را با هم مقایسه می کنند و انتظار دارند که نوزاد این خانواده نیز مثل نوزاد خانواده ی دیگر زیاد بخورد و درشت و بزرگتر نیز باشد. باید گفت همان گونه که دو نفر در خلقت صددرصد شبیه یکدیگر نیستند، اشتهای آنها و سرعت رشد آنها و چاق بودن و لاغر بودن آنها نیز مشابه یکدیگر نخواهد بود و از این مقایسه های بی مورد باید پرهیز کنند، زیرا این مقایسه ها در مادری که نوزاد خود را با جان و دل پرورش می دهد و چون پروانه‌ای از خود بی خود پروانه وار بدور شمع وجود نوزاد دلبندش گردش می کند، اثر سوء می گذارد و ممکن است ایجاد نگرانی، یاس و گاهی احساس عدم موفقیت در انجام وظائف مادری گردد.
برای بار چندم تقاضای عاجزانه می شود که مادران شیرده را که از جسم و جان خود لذاب پرورش نوزاد خود کوشا هستند و از شیره ی جان خود که همان شیر، از پستان مادر است تغذیه می کنند توسط یک یک افراد خانواده و دوست و آشنا، همسایه و قوم و خویش از نظر روحی و روانی و از نقطه نظر عاطفی و علمی و عملی حمایت و تقویت شوند.
نکند ــ خدای ناکرده ــ با گفتن یک جمله به مادری علاقمند و خوش بین به شیر دادن از پستان خود به نوزاد سبب محروم کردن نوزاد از خواص شیر مادر شویم.
پزشکان متخصصین زنان و مامائی، پرستاران، همه و همه باید راجع به خواص شیر مادر و کلیه ی نکاتی که در فوق بیان شد آگاه بوده و بکوشند تا نوزاد معصوم را از این نعمت بزرگ خدادادی محروم نکنند.
شروع تغذیه ی نوزاد بعد از تولد:
هر چه زودتر باید شیر دادن از پستان مادر را شروع کرد ولی اکثر محققین معتقدند که ۱۲ــ۶ ساعت بعد از تولد، گذاشتن نوزاد برای شیر نوشیدن روی پستان مادر موقع خوبی است و به فواصل هر ۳ـ دو و یک دوم ساعت، نوزاد را روی پستان باید گذاشت.
احتیاجی نیست که قبل از نوشیدن اولین شیر به نوزاد آب و یا آب قند تجویر نمود.
نکات لازم برای حفظ سلامت پستان و نوک پستان مادر شیرده:
۱ــ به مادران توصیه می شود که، چند ماه قبل از وضع حمل چند بار در روز نوک پستان را به آرامی به خارج بکشند و رها کنند تا بدین طریق نوک پستان آمادگی کافی برای مکیدن توسظ نوزاد را پیدا کند.
۲ــ در صورتی که نوک پستان مادر برجستگی طبیعی به خارج را ندارد و نوک پستان به داخل چربی و بداخل نسج پستان فرو رفتگی دارد، بهتر است از اوائل حاملگی (۳ ماهگی) از شیر دوشهای مخصوصی به نام
Wool Wich Breast Shiel””
استفاده کند.
۳ــ به مادران شیرده توصیه می شود که برای جلوگیری از تغییر شکل پستان و اصابت نوک پستان با لباس مادر و آلودگی نوک پستان و آبسه پستان از سینه بندهای مناسب استفاده کنند. عده ای از متجددین و غرب زده ها از تغییر شکل پستان به علت شیردادن هراس دارند، در حالی که اگر مادر از سینه بند مناسب استفاده کند، این عمل مانع تغییر فاحش سینه ها خواهد شد.
۴ــ قبلا ذکر شد که شیر موجود در پستان مادر در عرض چند دقیقه ی اول و حداکثر ده (۱۰) دقیقه تخلیه می شود. بنابراین اجازه دادن به نوزاد که مدت طولانی و به عنوان گول زدن (پستانک) سینه ی مادر را بمکد، توصیه نمی شود، زیرا مکیدن طولانی نوک پستان مادر سبب دردناک شدن و حتی ناسور شدن و زخمی شدن نوک پستان می شود و عوارض آبسه یا ترک های خونریزی دهنه از نوک پستان شود.
۵ــ گاهی نوک پستان کمی دردناک یا حساس می شود که مادران باید آن را تحمل کنند و دلیل بیماری نیست.
۶ــ نوک پستان را باید روزانه چند بار (هر بار چند دقیقه) در معرض هوای آزاد قرار داد.
۷ــ از شستن نوک پستان با صابون، الکل، تنتور و غیره باید پرهیز کرد زیرا سبب حساس شدن و ترکهای خونریزی دهنه و حتی زخم نوک پستان می شود.
۸ــ توصیه می شود بین نوک پستان و سینه بند دستمال یا پنبه نرمی گذاشت تا نوک پستان از اصابت مستقیم با سینه بند که اکثرا از جنس خشن ساخته شده جلوگیری شود. و ضمنا گذاشتن این دستمال یا پنبه مانع از مرطوب شدن سینه بند (به علت خارج شدن شیر از نوک پستان) خواهد شد. و در صورت مرطوب شدن و آغشته شدن به شیر عوض کردن دستمال و پنبه بسیار کار ساده ای خواهد بود.
دستورات لازم بهداشتی به مادران شیرده
۱ـ مادران شیرده باید از خسته کردن خود پرهیز کنند.
۲ـ روزی یک بار (حداقل) پستانها را بشویند و از مصرف صابونهایی که سبب خشک شدن نوک پستان می شوند پرهیز کنند (ارجح، شستن پستان با آب نیمه گرم است)
۳ـ روزانه مدتی ورزش (نرمش) نموده تا از سلامتی عمومی نیز برخوردار باشند.
۴ـ کوشش شود محیطی نشاط انگیز و خوشحال کننده برای مادر شیرده (بهتر بگوئیم، برای همه) به وجود آید. زیرا مهمترین عاملی که سبب قطع یا کاهش شیر مادر می شود، غم و غصه و زندگی در محیطی که غم انگیز و توام با نگرانی است.
۵ـ در روز چند بار (هر بار چند دقیقه) نوک پستانها را در معرض هوای آزاد قرار دهند.
۶ـ برای جلوگیری از زخم شدن و حساس شدن و ناسور شدن نوک پستان، آنها را با پنبه یا دستمالی نرم پوشانده و در حالی که از سینه بند استفاده می کنند، مانع از آویزان بودن و متحرک بودن نوک پستان و اصابت با اطراف و آلودگی نوک پستان شوند.
۷ـ بستن سینه بند مناسب ضروری است.
ادامه دارد