دکتر محمد رضا حافظ نیا
اشاره:
شرق اروپا که به شبه جزیره بالکان مشهور است، داراى توپوگرافى پیچیدهاى مرکب از رشته کوهها، درهها، بستر رودخانهها، سواحل، خلیجها، جزایر متعدد و جز اینها است که معروفترین ارتفاعات به هم پیوسته را کوههاى پیندوس، آلپ دنیارى و بالکان تشکیل مىدهد. چشم انداز توپوگرافیک پیچیده جنوب شرق اروپا که از گسیختگى برخوردار است بر سازمان فضایى، ترکیب انسانى و گروههاى انسانى منطقه تأثیر گذاشته و موزائیکى از اقوام گوناگون را به نمایش درآورده که موجبات تعارض و کشمکش و نیز الگوهاى رفتار سیاسى را باعث گردیده است. گروههاى قومى عمده این منطقه را یونانىها، بلغارها، آلبانیایىها، صربها، کرواتها، بوسنیائىها و جز اینها تشکیل مىدهند.
از نظر تاریخى منطقه صربستان از سال ۱۳۸۹م جزو تیول امپراطورى ترک و عثمانى به حساب مىآمد، ولى مونته نگرو به صورت دولتى مستقل عمل مىکرد. در سال ۱۸۷۸م و بر اساس قرارداد برلین، صربستان به صورت یک پادشاهى جدید درآمد و پس از جنگ بالکان و در سال ۱۹۱۳م مقدونیه نیز به صربستان منضم گردید. پس از جنگ جهانى اوّل مجموعههاى صربستان، کروواسى، اسلوونى، بوسنى و هرزگوین و مونته نگرو به هم پیوستند و به صورت یک کشور تحت عنوان یوگسلاوى اعلام موجودیت کرد. یوگسلاوى در سال ۱۹۴۱م توسط آلمان نازى اشغال نظامى شد که با مبارزه چریکها و پارتیزانهاى یوگسلاو مواجه گردید. یکى از رهبران چریکها به نام مارشال تیتو که با پشتیبانى روسیه و انگلیس مبارزات خود را ادامه مىداد، پس از خروج آلمان در سال ۱۹۴۵م موقعیت برجستهاى پیدا کرد. در تاریخ ۲۹ نوامبر ۱۹۴۵م جمهورى یوگسلاوى از سوى مجلس مؤسسان اعلام شد و تیتو یکى از رقباى قدرتمند خود به نام میخالویچ را در سال ۱۹۴۶م اعدام کرد و به صورت یک رهبر بلامعارض درآمد. در همین زمان و در تاریخ ۳۱ ژانویه ۱۹۴۶م کشور یوگسلاوى با توجه به ترکیبات قوى سرزمینى به صورت یک دولت فدرال درآمد، و به تدریج به اردوگاه شرق و شوروى گرایش پیدا کرد. اختلاف نظریات بین تیتو و استالین باعث استقلال نسبى تیتو شد به طورى که هم زمان از کمکهاى غرب و امریکا در زمینههاى اقتصادى و سیاسى نیز بهرهبردارى کرد.۱ تیتو به صورت رهبرى قدرتمند و به عنوان مظهر وحدت ملّى، توانست این مجموعه مرکب از حیث سرزمینى و جمعیتى و قومى را به هم پیوند داده و نوعى همزیستى مسالمتآمیز را در میان آنها برقرار نماید. تیتو در ۴ مى۱۹۸۰ فوت کرد و با فوت او علّت بقاى جمهورى فدراتیو یوگسلاوى نیز از بین رفت. پس از او کشور در یک سیستم چرخشى به صورت شوراى ریاست جمهورى تا سال ۱۹۹۰م اداره مىشد. تا این زمان یوگسلاوى در دایره نفوذ و قلمرو ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک شوروى قرار داشت.
فروپاشى شوروى، زمینه را براى استقلال و آزادى کشورهاى پیرامونى، به ویژه یوگسلاوى فراهم کرد. فقدان کمونیسم و ساختار فراگیر جهان شرق از سویى، و نیز فقدان مظهر قدرت و وحدت ملّى در کشور چند پاره قومى یوگسلاوى از سوى دیگر، زمینه را براى واگرایى اقوام تشکیل دهنده ملت یوگسلاوى فراهم کرد و هر گروه قومى برخوردار از قلمرو جغرافیایى ویژه اقدام به جدایى گزینى از دولت مرکزى نمود. عامل فاصله جغرافیایى در فرآیند جداگزینى پارههاى قومى – جغرافیایى ملت یوگسلاوى و استقلال از صربها نقش مهمى داشت؛ یعنى قلمروهاى قومى که دور از دسترس بلگراد و صربها بود و از طرفى داراى تجانس نسبى با قلمروهاى جغرافیایى پیرامون بودند به راحتى از آن جدا شدند و صربها امکان کنترل و برخورد با آن را به دلیل فاصله جغرافیایى زیاد نداشتند.
بر همین اساس، ایالتهاى اسلوونى و کرواسى که در غرب کشور قرار داشت و دور از بلگراد به عنوان قطب و کانون صربها بودند در ۲۵ جون ۱۹۹۱ استقلال خود را اعلام داشتند. در این فرآیند ایالت اسلوونى که دورترین ایالت یوگسلاوى از بلگراد بود، به راحتى جدا شد و کمترین درگیرى را با صربها داشت. پس از آن کرواسى بود که نسبت به اسلوونى به صربها نزدیکتر بود و صربها نیز دسترسى کمى به آن داشتند، لذا جدایى کروواسى به همین اندازه با درگیرى و تنش با صربها و تحمل تلفات انسانى و اقتصادى تحقق یافت.
سومین ایالت که چسبیده به صربستان و قلمروهاى صربنشین بوده و زبانههاى صرب نشین نیز به درون آن رخنه کرده بودند، ایالت بوسنى و هرزگوین بود که خود موجود ترکیبى از کرواتها، صربها و اکثریت نسبى مسلمانان به حساب مىآمد. در فرآیند استقلال بوسنى و هرزگوین (۱۹۹۱م) تراژدى دردآور و خشن برخورد بین اقوام یاد شده تحقّق پیدا کرد، و استراتژى تصفیه نژادى و محدودسازى اقتدار مسلمانان بوسنى به بدترین و خشنترین وجهى به اجرا درآمد که حیرت و نگرانى جهانیان را برانگیخت و از صربها چهره خونخوار و خشنى ترسیم نمود و رنج فراوان را متوجه مسلمانان منطقه کرد.
همزمان با این حوادث مقدونیه نیز در ۸ سپتامبر ۱۹۹۱ به دلیل فاصله زیاد از بلگراد و نیز مساعدتهاى بین المللى استقلال خود را به دست آورد.
بدین ترتیب از کشور یوگسلاوى چهار کشور جدید متولد شد که هر کدام منعکس کننده قلمرو قوم و فرهنگ خاصّى بودند. پنجمین کشور بازمانده، همان یوگسلاوى در قالب صربستان فعلى است که در سال ۱۹۹۲م با مونته نگرو فدراسیون جدیدى را پایه گذارى نمود.۲ که با در برگرفتن صربستان به عنوان قوم اکثریت ثقل سیاسى به سمت آن چرخید و رهبر صربها به نام اسلوبودان میلوسویچ توانست به عنوان رئیس جمهورى این بازمانده یوگسلاوى سابق انتخاب شود. او که تمایلات قومگرایانه شدید صربى دارد با هرگونه اندیشه جدایىطلبى، با خشنترین شکل ممکن برخورد مىنماید که براى نمونه فاجعه بوسنى و هرزگوین در گذشته و فاجعه کوزوو در شرایط کنونى را مىتوان نام برد. کشور یوگسلاوى جدید (مرکب از صربستان و مونته نگرو) در حدود ۱۰/۵ میلیون نفر جمعیت دارد که ۶۳% آنها را صربها، ۱۴% را آلبانیایىها و ۶% را مونته نگروها تشکیل مىدهد.
از حیث مذهبى و دینى نیز ۶۵% آنها ارتودوکس، ۱۹% مسلمان و ۴% کاتولیک رومى مىباشند.۳ ایالت کوزوو در جنوب یوگسلاوى کنونى و در مجاورت کشور آلبانى از اکثریت آلبانیایىتبار و در عین حال مسلمان برخوردار است و بر این اساس میل چندانى به الحاق به صربستان را ندارد و تلاش نموده است خود را از یوگسلاوى جدا نموده و تشکیل دولت مستقلى را بدهد، ولى یوگسلاوى نیز این خواسته را نپذیرفته و بر آن مُهر تأیید نیز نزده است.
ایالت کوزوو، در جنوب کشور یوگسلاوى و در مجاورت آلبانى از اکثریت آلبانیایى تبار تشکیل مىشود که همین امر به تمایز آنها نسبت به صربها و نیز تمایل آنها نسبت به آلبانى کمک مىنماید. ایالت کوزوو داراى ۴۲۰۳ مایل مربع مساحت بوده و در حدود دو میلیون نفر جمعیّت داشته که اکثریت آنها آلبانیایى هستند. این اکثریت، استقلال خود را از یوگسلاوى اعلام داشته است، ولى صربستان آن را به رسمیت نشناخته است.۴ از سویى دیگر تمایلات و تجانسهاى محلّى با کشور آلبانى و مقدونیه و غیره و نیز حمایتهاى بین المللى، به ویژه مغرب زمین اندیشه استقلال را در آنها تقویت نموده است.۵ این فرآیند به بحرانى شدن مسئله و منطقه بالکان کمک نموده و نگرانىهاى زیادى را به وجود آورده است. اینک در این جا به دو نکته اساسى توجه مىگردد:
۱- ماهیت بحران کوزوو؛
۲- چشم انداز نگران کننده تداوم بحران کوزوو.
بحران کوزوو در یک نگاه
الف) ماهیت بحران کوزوو:
بحران کوزوو را باید در چارچوب تغییرات در ساختار قدرت جهانى و ناشى از شکلگیرى رقابتهاى جدید تحلیل نمود.
دولت امریکا با پایان جنگ سرد و فروپاشى شوروى سابق، به عنوان ابرقدرت رقیب آن، خود را در موقعیت ابرقدرتى در جهان یافت، و بر اساس همین تصوّر و تثبیت آن در اذهان جهانیان سعى کرد، از دو بحران منطقهاى یعنى خلیج فارس و بوسنى و هرزگوین در بالکان، بهرهبردارى کند. تجاوز عراق به کویت در سال ۱۹۹۰ فرصت مناسبى براى امریکا بود تا بتواند یک ائتلاف بین المللى را سامان دهد. امریکا در دوره جدید نیاز داشت که براى اقدامات خود در عرصه بین المللى توجیه سیاسى و حقوقى لازم را داشته باشد. بنابراین، آزمایش و تست دو ابزار بینالمللى و منطقهاى؛ یعنى سازمان ملل و ناتو ضرورى بود تا از کارآیى آنها در جهت اهداف خود اطمینان حاصل نماید.
با جنگ خلیج فارس و بیرون راندن عراق از کویت سازمان ملل و کارآیى آن را آزمود و آن را وسیلهاى موفق یافت، لذا سازمان ملل را از حاشیه مسائل بین المللى به متن آورد و اندامهاى آن به ویژه شوراى امنیت را به خوبى در خدمت اهداف خود و حلّ ناقص بحران خلیج فارس به کار گرفت. از سوى دیگر بحران بوسنى، به عنوان یک مسأله اروپایى جلوه داده شد و سعى گردید کارآیى ناتو در حلّ آن مورد بهره بردارى قرار گیرد که در این جا نیز با حلّ ناقص بحران توفیق خوبى نصیب امریکا شد. و على رغم اینکه ناتو مسئولیت و صلاحیت بین المللى براى حلّ بحرانها را نداشت، ولى با اراده قدرت مدارانه امریکا در این بحران به کار گرفته شد. میدان دارى و نقش محورى امریکا در برخورد با دو بحران مزبور موفقیت امریکا را در صحنه بینالمللى تثبیت کرد.
از سویى دیگر وضعیت سیال ژئوپلیتیکى در ساختار قدرت جهانى و ظهور مدعیان جدید قدرت منطقهاى به صورت قدرت جهانى، الگوى تک قدرتى را به سمت الگوى چند قدرتى جهت مىداد. نگاههاى توأم با سوء ظن ولى همراه با هدف ارتقاى موقعیت قدرتهاى جدید مدّعى در نظام بین الملل، پتانسیل تعارضهاى جدیدى را شکل داد. به نحوى که منجر به تجزیه ائتلافهاى بین المللى گذشته به محوریت امریکا گردید. هرچند رفتار توأم با کبر و غرور دولت مردان امریکا در روابط خود با قدرتهاى بزرگ و کوچک منطقهاى و جهانى منزلت آن را نیز کاهش داد.۶
در نتیجه، همگرایى بین المللى در قالب سازمان ملل براى برخورد با بحرانهاى بین المللى و منطقهاى دچار آسیب گردید. به طورى که در برخورد با بحرانهاى عراق در سال ۱۹۹۸م تفاوت و تشتّت آراء بین اعضاء شوراى امنیّت بروز کرد و عدم کارایى سازمان ملل در برخورد با بحرانها در راستاى اهداف امریکا و سیادت آن بر جهان براى این کشور به اثبات رسید.
تحوّلات جدید، ساختار قدرت جهانى را پدید آورد که قدرتهاى نوظهور در جست و جوى موقعیت برتر بودند و روابط قدرت در دو سطح منطقهاى و جهانى شکل گرفت. در شرق آسیا و اقیانوس آرام چین، در جنوب آسیا هند، در اروپا فرانسه و آلمان، در امریکاى جنوبى برزیل و در اوراسیا کشور روسیه و در جنوب غرب آسیا ایران، داعیه قدرت داشته و به تدریج از امریکا فاصله گرفتند. البته ایران از همان ابتداى پیروزى انقلاب اسلامى با امریکا درگیرى شدید داشت که هنوز هم ادامه دارد. از طرفى دیگر جهان اسلام مرکب از ۵۲ کشور نیز سامان جدیدى به خود داده و در عرصه بین المللى فعالتر وارد عمل گردید.
بنابراین، امریکا در مقابل چنین تحولى سعى کرد، اولاً روابط خود را با قدرتهاى درجه دو در مناطق جغرافیایى مزبور بهبود بخشد؛ مثلاً در اروپا با انگلیس، در آسیاى شرقى با ژاپن، در جنوب آسیا با پاکستان، در جنوب غرب آسیا با عربستان سعودى، در امریکاى جنوبى با آرژانتین و در اوراسیا با اوکراین؛ ثانیاً، از بحرانهاى منطقهاى مناسب در جهت تثبیت نقش محورى خود در مسائل بین المللى بهره بردارى نماید. در شرایط جدید بین روسیه و امریکا نیز رقابتها ملموستر شده و دو کشور مسایل بینالمللى را به سوى شکلگیرى الگوى دوره جنگ سرد هدایت مىکردند. بنابراین، بحرانى باید مورد توجّه قرار مىگرفت که نه تنها قدرتهاى آسیایى نظیر هند، چین، روسیه و… در آن آن ادّعاى مداخله نداشته باشند، بلکه بتواند رقیب نوظهور؛ یعنى روسیه را وادار به عقب نشینى و پذیرش نقش محورى امریکا بنماید.
براین اساس، گزینه کوزوو در یوگسلاوى و شبه جزیره بالکان توجّه امریکا را جلب کرد، زیرا این گزینه هم در قلمرو ژئواستراتژیک شوروى سابق و روسیه امروز قرار داشت و پرداختن به آن به معنى پیدا کردن نفوذ و قدرت مانور در قلمرو ژئواستراتژیک و حریم امنیتى رقیب مدعى و نوظهور، یعنى روسیه بود؛ و هم این بحران در قلمرو قاره اروپا قرار داشت و مىتوانست على رغم عدم صلاحیت ناتو، این تشکل نظامى منطقهاى را مورد بهره بردارى قرار دهد، زیرا سازمان ملل براى امریکا در مرحله جدید کارآیى نداشت، لذا نه تنها مورد توجّه قرار نگرفت، بلکه در بحران بالکان که حقیقتاً یک بحران امنیّتى بینالمللى است و تنها سازمان ملل صلاحیت رسیدگى به آن را دارد، امریکا این سازمان بین المللى را بایکوت کرد، و آن را از پرداختن به این بحران برحذر داشت، تا آن جا که دبیر کل سازمان ملل متحد نه تنها خود را عنصرى زاید یافت، بلکه مجبور شد براى طرح پیشنهادى خود جهت حلّ بحران کوزوو به اتحادیه اروپا یعنى قرنیه سیاسى ناتو متوسّل شود!؟۷
امریکا در بحران بالکان تنها اهرم متشکل باقىمانده خود، یعنى ناتو را به میدان آورد و در مقابل حیرت جهانیان و علىرغم مخالفت روسها، چینىها، کنفرانس اسلامى و غیر آنها با قدرت و شدت به سرکوبى یوگسلاوى سابق پرداخت که هرچند تاکنون و على رغم این لشکرکشى گسترده توفیق مورد انتظار را کسب نکرده است، ولى هم چنان سعى بر حفظ و تثبیت موقعیت برتر خود در این بحران جهانى را دارد. حال چنان چه پیروزى ناتو به رهبرى امریکا در بحران بالکان تحقّق پیدا کند، موقعیت ابرقدرتى امریکا مجدداً در جهان بهبود خواهد یافت.
ب) چشم انداز نگران کننده تداوم بحران کوزوو
بحران بالکان روز به روز شدیدتر مىشود و فضاى جغرافیایى بیشترى را متأثر مىکند. از سویى آوارگان بیشترى را به کشورهاى پیرامونى و ماوراى پیرامون انتقال مىدهد. از سویى دیگر بار تخریب تأسیسات بیشترى را در صربستان و یوگسلاوى و کشورهاى همجوار به همراه دارد. از طرفى دیگر احساس مشترک و سمپاتى و ابراز همدردى قومى و فرهنگى را در شرق اروپا و روسیه تشدید مىکند و موجبات نگرانى قوماسلاو و همکیشان ارتدوکس آن را فراهم مىکند که ادامه آن این قلمرو جغرافیایى را وادار به یک واکنش هماهنگ و ضد ناتو مىنماید. از سویى مسلمانان جهان را از هر دو طرف درگیر، دلگیر نموده و آنها را به موضعگیرى واخواهد داشت، زیرا آنکه در میان این بازى و جنگ قدرت نابود مىشود مردم آواره کوزوو هستند که اکثریت آنها را مسلمانان تشکیل مىدهد که نوعى سمپاتى و همدردى اسلامى را در جهان به دنبال دارد.
از سویى دیگر، بحران مزبور نوعى زور آزمایى دو استراتژى و تلاش یکى براى گسترش قلمرو ژئواستراتژیک خود در قلمرو رقیب، و تلاش دیگرى براى بازدارندگى حریف از نفوذ به قلمرو خود تلقى مىشود و امریکا و روسیه که دو طرف این بازى را تشکیل خواهند داد در قالب طرحهاى جدیدى از توازن استراتژیک، متشکل خواهند شد. جلوههاى این توازن را مىتوان در شکلگیرى ائتلافهاى جدید منطقهاى و جهانى، ساماندهى ارتشها و قواى مسلّح و آماده سازى توان موشکى و نظایر آن جستوجو کرد که نشانههاى این رفتارها از هم اکنون بروز نموده است. نظیر فشار دوماى روسیه و نخبگان اسلاوى و ارتدوکسى بر یلتسین و دولت روسیه در جهت حمایت از صربها و ورود به این بازى جنگ قدرت؛۸ لشکرکشى گسترده امریکا و ناتو در قالب نیروى هوایى و زمینى به منطقه بالکان و به دنبال آن استقرار نیرو؛۹ اعزام ناوهاى جنگى و اطلاعاتى روسیه به دریاى سیاه و مدیترانه؛۱۰ تهدیدات ضمنى روسیهدر خصوص نشانه روى موشکهاى اتمى۱۱ به سوى اروپا و احتمال تغییر دکترین نظامى روسیه در صورت دخالت ناتو در یوگسلاوى و محکوم کردن تجاوز ناتو و امریکا به یوگسلاوى توسط یلتسین رئیس جمهور روسیه و انتقال لاشه هواپیماى مدرن ساقط شده امریکایى در یوگسلاوى به مسکو؛۱۲ و دست زدن به آزمایش موشکى در شرق دور سیبرى۱۳ و نظایر اینگونه وقایع؛ همچنین احتمال خطر گسترش جنگ به اطراف از دید روسیه؛ گسترش رایزنىهاى سیاسى و فعالیتهاى دیپلماتیک نظیر شکلگیرى ائتلاف سه جانبه روسیه، روسیه سفید و یوگسلاوى؛۱۴ مخالفت یونان با حمله ناتو به یوگسلاوى و خواستار آتش بس شدن آن،۱۵ پیش بینى چین و مخالفت آن کشور با ادامه جنگ بالکان و در عین حال اعلام آمادگى به ارتش خود براى مقابله با حوادث، پیشنهاد آلمان براى برگزارى اجلاس گروه هشت کشورهاى صنعتى۱۶، تلاشهاى دبیر کل سازمان ملل، اجلاس اتحادیه اروپا در بروکسل، نشست اضطرارى گروه تماس سازمان کنفرانس اسلامى به ریاست جمهورى اسلامى ایران و غیر آن.
مجموعه فعل و انفعالات مزبور حاکى از نگرانى کشورها و دولتهاى جهان است. گسترش جنگ به آلبانى۱۷ و مقدونیه و تداوم بحران مىتواند منجر به رویارویى بین المللى و تشکیل موازنههاى استراتژیک و بروز خطر جنگ فراگیر جهانى شود. به ویژه اینکه تنها سازمان بین المللى مسؤول حفظ صلح بینالمللى؛ یعنى سازمان ملل، به نظر مىرسد کارآیى خود را در حلّ این بحران از دست داده و مىدهد، و مکانیزم کنترل کننده رفتار منازعانه قدرتهاى درگیر لازم است که در غیبت نهاد قدرتمند و صلاحیت دارى چون سازمان ملل بعید است پدیدار شود و در صورت تداوم بحران و گسترش جغرافیایى آن، شوراى امنیّت سازمان ملل فاقد کارآیى خواهد شد زیرا بین اعضاى اصلى و دائمى آن خطر اختلاف وجود دارد.
پى نوشتها:
۱ ) The world Almanac 1997 , New jersi , U.S.A , 1997, P.836.
۲ ) Ibid, P.836.
۳ ) Ibid.
۴ ) Ibid.
۵) رئیس جمهور امریکا، کلینتون، مخالفت خود را با استقلال کوزوو و تشکیل دولت مستقل اعلام داشت و دلیل آن را نداشتن عوامل و پیش نیازهاى لازم و نیز تهدید کشورهاى همسایه آن دانست. (اخبار ساعت ۱۴ سیماو ۹/۳۰ صداى جمهورى اسلامى ایران، جمعه۱۳۷۸ / ۱ / ۲۷).
۶ ) The New Dimension of power, Foreign Affairs, March and April 1999.
۷) سیماى جمهورى اسلامى ایران، سه شنبه ۱۳۷۸/۱/۲۴ برنامه خبر ساعت ۲۱٫
۸) همان، یک شنبه ۱۳۷۸/۱/۲۲ برنامه خبر ساعت ۲۱؛ دو شنبه ۱۳۷۸/۱/۲۴ برنامه خبر ساعت ۷ صبح.
۹) سه شنبه ۱۳۷۸/۱/۲۴ برنامه خبر ساعت ۲۱٫
۱۰) همان، پنج شنبه ۱۳۷۸/۱/۱۹ برنامه خبر ساعت ۲۱٫
۱۱) همان، جمعه ۱۳۷۸/۱/۲۰ برنامه خبر ساعت ۱۴ بعدازظهر.
۱۲) همان، جمعه۱۳۷۸/۱/۲۰ برنامه خبر ساعت ۲۱٫
۱۳) همان جمه ۱۳۷۸/۱/۲۰ برنامه خبر ساعت ۱۴٫
۱۴) روزنامه همشهرى مورّخ ۱۳۷۸ / ۱ / ۲۱ شماره ۱۸۰۰، ص۱۵٫
۱۵) همان.
۱۶) روزنامه همشهرى مورّخ ۱۳۷۸ / ۱ / ۲۲ شماره ۱۸۰۱، ص۱۵٫
۱۷) سیماى جمهورى اسلامى ایران، سهشنبه ۱۳۷۸/۱/۲۴، برنامه خبر ساعت ۲۱٫
××××
یادآورى:
اخبار رادیو و تلویزیون چون در دسترس مکتوب قرار ندارد، چندان سند دقیقى نیست.