زهرا نساجى
معنا و مفهوم زیارت
زیارت در لغت به معناى دیدار از شخص محترم، بازدید کردن، رفتن به مشاهد متبرکه و بقعهها و یا دعائى که به عنوان تشرّف باطنى براى امامان و امامزادهها و اولیاء مىخوانند.۱
طبق این تعریف هرگونه ملاقات و دیدارى را زیارت نمىگویند بلکه اشخاصى که از نظر زیارت کنندگان داراى احترام و برترى خاص بوده و همچنین اماکن مقدّسى چون خانه خدا. بر این اساس شخصیّتهاى مورد توجه در زیارت، پیامبران و پیشوایان دین، علماء و اندیشمندانى هستند که براى هدایت مردم تلاش نموده و مجاهدانى که در راه مبارزه با ستم و دفاع از حق شهید شده‌اند.
زیارت حرکتى است همراه با عشق توأم با ایمان، آمیخته به نیاز و دریافت حاجت از واسطههاى فیض الهى که در آن وفادارى صادقانه مرید به مراد و ابراز علاقه مطیع به مطاع و اعلام ادب و تکریم متعلّم به معلّم و فروتنى نسبت به صاحبان ولایت و شافعان روز جزا موج مىزند.
زیارت در عرف متداول به دو شکل صورت مىپذیرد. یکى باطنى و قلبى از راه دور که شخص با ارتباط درونى و قلبى به طور فردى و جمعى به انجام آن مىپردازد و شور و شوق خود را نسبت به پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) ابراز مىدارد. زیارتهاى امین اللّه، عاشورا و وارث از این نمونهاند.
در نوع دیگر زایر به مشاهد متبرکه و بقاع شریف پیشوایان دین مىرود و با خواندن ادعیه مأثور و متون معتبر آنان را زیارت مىکند.
علاوه بر موارد فوق مصداقهاى دیگرى از زیارت وجود دارد، از جمله عمل عبادى، سیاسى حج که حاجیان طىّ اعمالى خانه خدا را زیارت مىکنند و یا اینکه افرادى براى زیارت اهل قبور خصوصاً مؤمنین و مؤمنات بر سر قبر آنان مىروند. البته در تمامى موارد رعایت آداب و مقدّمات از شروط اصلى زیارت به حساب مىآید و مقصد و مقصود زائر ارکان زیر را شامل مىشود. ابتدا جایگاهى که جسم مزور در آن مدفون شده و به آن قداست بخشیده و یا مکانى چون کعبه که به خواست الهى داراى آثار واقعى و تأثیرگذار گردیده است. و بعد زایرى که با گرایش قلبى همراه با تعظیم و تکریم و احساس نیاز به دریافت خیر و رفع شرّ در مکانى متبرک و مقدّس حضور مىیابد. بدیهى است هرچه ارکان فوق از اساس و بنیان محکمترى برخوردار باشد آثار زیارت عمیقتر و عینىتر مىشود. اگر زایر از ایمان و معرفت والایى بهره داشته باشد و همچنین مَزور شخصیتى الهى و مؤثر در عالم امکان به حساب آید و نیل باطنى صادقانه و خالصانه ظهور نماید جلوه کاملترى از زیارت شکل مىگیرد.
برخى زیارت را نوعى عبادت دانسته که موجب تقرّب به خدا مىشود پس باید با نیّت انجام گیرد. علامه حلّى مىگوید: “در همه زیارات نیّت (قربه الى اللّه) شرط بوده چونکه عبادت است.”۲ بنابراین زیارت یک پندار ذهنى و یا شعارى سطحى، تقلیدى نبوده بلکه واقعیتى اصیل و عملى عبادى است که در آن آثار و برکات فراوانى وجود دارد. نکته قابل توجّه در زیارت دعا کردن است که “الدعا مخ العباده” از آنجا که بیان شد زیارت نوعى عبادت است درمىیابیم که دعا و زیارت رابطه تنگاتنگى با هم داشته و شخص همانگونه که براى حیات جسمش نیاز به غذا دارد براى پرورش روح و روان نیاز به غذا دارد و یکى از موقعیتهاى تغذیه روح، زمان زیارت است که فرد با دعا کردن به درگاه پروردگار این نیاز را پاسخ مىدهد.
پیشینه زیارت
زیارت اماکن مقدّس و قربانى کردن، در بسیارى از اقوام و ملل معمول بوده و از زمانهاى پیشین مردم به عهد و نذر پایبند و به انجام آن همّت مىگماردهاند. در ادیان الهى عبادت‌هایى چون دعا و زیارت و راز و نیاز با پروردگار ویژگى مشترکى است که در طول تاریخ بین امّتهاى مختلف با شدّت و ضعف از استمرار و ثباتى خاص برخوردار مىباشد. امروزه گرایش روز افزون به دعا، زیارت و توسّل به نشانهها و مظاهر دین گرایى و یکتاپرستى اصلى چشمگیر در جوامعى شده که به هر دلیل مدّتها از فطرت و سرشت خدا آشنا دور ماندهاند. آنان دریافتهاند رفع اغلب گرفتارىها، ناهنجارىهاو نابسامانىها در سایه سار دعا و زیارت و توسّل به قبور مقدّس امکانپذیر است. و جود زیارت گاههاى بزرگ و کوچک در کشورهایى نظیر فرانسه، انگلستان و ایتالیا مؤیّد این مطلب است.
زیارت و اهداى نذورات از کهنترین و ماندگارترین رفتارهاى دینى در فرهنگ انسانهاى پاک نیّت و فارغ از آلودگىهاى اخلاقى و مادى است و صرف هزینههاى زیاد به منظور رشد و گسترش آثار هنرى و معمارى برگرفته از ادبیّات مذهبى در معابد و زیارت گاهها نشان از میل فطرى انسانها به این امر دارد.
مورّخان و باستان شناسان خصلت نیک اندیشى، کمک به همنوع و نذرى دادن و حضور در اماکن و معابد مقدّس را جزء وظایف ملى و مذهبى مردم ایران باستان دانستهاند و تشکیل اجتماعات، مراسم و جشنها و زیارت و نیایش در کنار آتشکدهها و احترام به نور و آتش را بیانگر ارضاء میل باطنى آنها به خوبىها ونیکىها بر مىشمارند.۳ با ظهور دین اسلام و رهبرى پیامبر مکرّم(ص) زیارت در سنت و سیره بزرگان دینى معنایى واقعى و حقیقى یافت که پایه گذار این شیوه حضرت رسول اکرم(ص) بودند. در منابع روایى و کتب حدیث معتبر آمده است: پیامبر بر سر قبر مادرش آمنه بنت وهب رفت و گریست و به مرمّت و بازسازى آن پرداخت. همچنین آن حضرت در مزار شهداى احد حاضر مىگردید و این آیه را تلاوت مىفرمود: “سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبى الدار”۴ در سیره حضرت فاطمه آمده است که هر روز به زیارت مرقد پدرش مىرفت و مىگریست و همچنین قبر حمزه سیدالشهداء را زیارت مىکرد و کنار قبور شهداى احد نماز مىخواند، دعا مىکرد و مىگریست.۵ حسین بن على(ع) هنگام غروب هر جمعه، تربت برادرش امام مجتبى(ع) را زیارت مىکرد.۶ اولین زائر قبر امام حسین(ع)، صحابى والامقام پیامبر، جابر بن عبداللّه انصارى بود که همراه عطیّه به زیارت نایل شد.۷ و به نقلى هنگامى که اسیران اهل بیت(ع) از سفر شام به مدینه باز مىگشتند از مأموران خواستند تا آنان را از کربلا عبور دهند در آن زمان و گذر از دشت خونین، اسرا خصوصاً زنها به سوى قبرها شتافتند و اشکها ریختند و سه روز را آنجا گذراندند. در همان موقعیت امام سجاد(ع) با جابر دیدار کرد و با زیارت قبور شهیدان از حوادث تلخى که بر آنان گذشته بود سخنها گفت و سپس رهسپار مدینه گردید.
بهر جهت این سنت نیکو امرى مستحب و مورد تأکید اولیاى الهى و پیشوایان دین به حساب آمده و پیوسته آن بزرگان به زیارت رسول خدا(ص) و دیگر امامان متقدم بر خود مىرفتند و پیروان و دوستدارانشان را بر انجام این عمل دعوت مىنمودند.
حکمت و هدف زیارت
زیارت عملى هدفمند است که علاوه بر تکریم مقام بزرگان و صاحبان کمال موجب بقاء و استمرار حیات علمى، معنوى و رابطه بین نسلها و بهترین عامل اظهار شوق و علاقه به منابع فیض الهى یعنى امامان و سروران دین مىشود. پروردگار عالم از انسانها مىخواهد خواستههایشان را با توسّل به اسماء الحسنى و کسب واسطه از او بخواهند: “وابتغو الیه الوسیله”۸ مطمئناً چهارده نور مقدّس ذوات شریف و معصومان بىبدیل، مصداق واقعى این تعبیر مىباشند. بدون شک انسان نمىتواند بدون یارى گرفتن از امدادهاى الهى و دستگیرى وجودهاى مؤثر در عالم خلقت که واسطه فیض و آیینه تمام نماى حقند ره به جایى برد. یکى از حکمتهاى زیارت تقویت این تفکّر جهت حصول اهدافى چون رسیدن به قرب الهى، گشودن مشکلات و گرفتارىها و دستیابى به اجر و ثواب و در نهایت تغییر اخلاق و رفتار انسانها منطبق بر سیره پیشوایان مذهب است.
در مکتب اسلام و فرهنگ شیعه براى رشد و ترقى و سعادت بشر برنامهها و دستورالعملهاى خاصى پیش بینى شده است. قرآن به عنوان کتاب هدایت سرآمد این برنامهها مىباشد و مجموعه عظیم احادیث و روایات همراه با داعیه گهربار که از لسان معصومین(ع) بیان شده دومین ذخیره معنوى و دستور زندگى براى طالبان حقیقت و رهجویان وادى سعادت به حساب مىآید. عنصر مهم زیارت نیز عملى عبادى است که دل را تسلیم حق و رأى و فکر را پیرو امامى مىکند که زائر به بیعت با او و زیارت مضجع شریفش اقدام نموده تا در مسیر رشد و کمال موفق گردد.
مضامین بلند و عارفانه زیارات، تعلیم و تلقین ارزش‌هایى است که قرآن بیان نموده و معصومین(ع) در سیره و کلام خود بدان تأکید ورزیده و در دعاها، راز و نیازها، زیارت و نیایش از درگاه الهى درخواست شده است.
در زیارت جامعه کبیره مىخوانیم: “السلام على الدعاه الى اللّه” سلام بر شما اى دعوت کنندگان به سوى خدا “والادلاء على مرضاه اللّه” اى کسانى که جامعه انسانیت را به سوى خشنودى خدا رهنمون شدید “والمستقرین فى امر اللّه” اى کسانى که در امر الهى استقرار دارید “والتامین فى محبه اللّه” در محبت خدا کامل بودید “والمظهرین لامر اللّه و نهیه” شما اوامر و نواهى الهى را اظهار کردید. اینها ارزشها و عقاید شیعه است که زائر آنها را پاس مىدارد و با عبادات یک هماهنگى روحى برقرار نموده تا بتواند در برابر آن معتمدین و ذخائر الهى، کتاب وجودش را بنگرد و به نقاط ضعف و فقرش اعتراف نماید. در زیارت امام رضا(ع) بیان مىداریم “یا مولاى اتیتک زائراً وافراً عائذاً جنیت على نفسى و احتطبت على ظهرى” مولاى من، به عنوان زائر به محضرت مهمانم و به تو پناه آوردهام از خلافها و ظلمهایى که بر ضرر خودم کردهام، گناهانى که بر دوش دارم و با آنها بسوى دوزخ مىروم. بیان این کلمات و مفاهیم در عین انکسار به نفس تلقین مىشود و آن را از سرکشى و طغیان به زیر آورده دل را نرم کرده و راه اطاعت خدا را هموار مىسازد.
علاوه بر اینها در زیارت ارزشها و ضد ارزشها نمایان مىگردد و زائر خود را در جرگه دوستداران و حامیان ارزشها و متنفر از ضد ارزشها به حساب مىآورد. چنانچه در زیارت عاشورا مىگوییم. “انى سلم لمن سالکم و حرب لمن حاربکم و ولىّ لمن والاکم و عدوٌ لمن عاداکم.” به عبارت دیگر هدف از زیارت دستیابى به مراتب عالیه قرب پروردگار است آنگونه که عاشق واقعى درخواست مىکند: “اللّهم اجعلنى من زوّارک”۹ بار خدایا مرا از زائران خویش قرار ده و نمونه این نوع زیارت وجود مقدّس حضرت فاطمه(س) مىباشد که فرمود:لذّتى که از خدمت حق مىبرم مرا از هر خواهش بازداشته، حاجتى جز این ندارم که پیوسته ناظر جمال زیبا و دل آرام خدا باشم.۱۰
هر کس ز تو حاجتى مىخواهد
من آمدهام از تو، تو را مىخواهم
بنابراین دستیابى به حقیقت و هم صحبتى با یار عصاره زیارت و کاملترین وجه آن است. که با پشت کردن به تمام بدىها و پلیدىها و روى آوردن به همه فضایل و خوبىها ملموس و عینى مىشود .
معرفت کلید بوستان زیارت
جوهره اصلى زیارت معرفت است و معرفت آگاهى از منزلت و جایگاه شخصیتى است که زائر به قصد قربت و با نیّت خالصانه به زیارتش مىرود. سرّ اینکه توصیه کردهاند زیارت با معرفت قرین باشد آن است که آنچه مایه کمال مىگردد و شناخت موقعیت امام در بارگاه الهى و مقام بى مانندش در محضر ربوبى است معرفت رمز لذّت و بقاء زیارت بوده و بدون سلاح معرفت وارد عرصه زیارت شدن محرومیت از فواید و آثار دنیوى و اخرى را بدنبال دارد.
بزنطى مىگوید: از امام رضا(ع) شنیدم که فرمود: “من زارنى من اولیائى عارفاً بحقى الّا شفعت فیه یوم القیامه”۱۱ هر یک از اولیاء و پیروان مرا با معرفت زیارت کند در روز قیامت او را شفاعت مىکنم.
امام صادق(ع) به بشیر فرمود: “یا بشیر من زار قبرالحسین بن على صلوات اللّه علیه عارفاً بحقه کان کمن زاراللّه فى عرشه”۱۲ هر که قبر حسین بن على علیهما السلام را همراه با معرفت زیارت کند همانند کسى است که خدا را در عرش زیارت کرده باشد. زائر زمانى عارف به حق امام است که به ولایت و حرمت مرتبهاش یقین حاصل کند، او را معصوم و افضل از دیگران بداند و اطاعت از دستوراتش را واجب بداند. باطن زیارت یک سیر جامع، کامل و مقدّس است. اگرچه نقطه شروعش ولى خداست ولى طلب حق در آن نهفته است. البته درک چنین حالتى درجات و مراتبى دارد که هر کس بنابر لیاقت و ظرفیتش از ثمرات آن بهرهمند مىگردد.
علماء و بزرگان جهت حصول یک زیارت عارفانه مقدّماتى را در نظر گرفتهاند که طهارت یکى از آنهاست. شرفیابى به محضرى که به نص آیه تطهیر از قداست ویژه برخوردار است و قدم نهادن به صحن و سرایى که نشان از پاکى خدادادى دارد موجب مىشود انسان بدون تحصیل طهارت یعنى غسل و وضو به حرمش نزدیک نشود بلکه با آراستگى جسم و جان در کسب فواید زیارت بکوشد.
اذن دخول مرحله دیگرى است که در آمادگى ذهنى و تمرکز حواس نقشى مؤثر و سود بخش دارد. و توقف و اذن دخول گرفتن براى درک جایگاهى است که پیکر معصوم را در بر گرفته و محل رفت و آمد فرشتگان و مورد عنایت ویژه پرودگار واقع گردیده است. ادب حضور و اذن ورود به پیشگاه انور خاتم الانبیاء در قرآن مورد تأکید است: “یا ایّها الّذین آمنوا لاتدخلوا بیوت النّبى الّا ان یؤذن لکم”۱۳ اى کسانى که ایمان آوردهاید در خانههاى پیامبر وارد نشوید مگر اینکه اجازه داده شود.
همچنین در اذن دخول حضرات معصومین(ع) مىخوانیم. “باذن اللّه و اذن رسوله و اذن خلفائه ادخل هذاالبیت فکونوا ملائکه اللّه اعوانى و کونوا انصارى…” محل زیارت مصداق بیوت نورانى است که خداوند در خصوص آن فرمود: “فى بیوت اذن اللّه ان ترفع و یذکر فیها اسمه”۱۴ خانه‌هایى که خداوند اجازه داده رفعت یابند و در آنها ذکر او شود.
امام باقر(ع) در گفتگویى با قتاده از شگفتى وى که ناشى از ابهت خاص حضرت بود فرمود: مىدانى کجا نشستهاى در برابر همان خانه‌هایى که خداوند درباره آنها فرموده “فى بیوت اذن اللّه…” و سپس فرمود: تو آن هستى که گفتى(فقیه اهل بصرهاى) و ما این هستیم که قرآن معرفى مىکند، قتاده پاسخ داد:راست گفتى فدایت گردم به خدا سوگند منظور آیه خانههاى سنگى و گلى نمىباشد.۱۵ (بلکه هدف خانههاى وحى و ایمان و هدایت است.)
زایران باید در مکانها و مشاهد شریفه بدانند معصومى را زیارت مىکنند که همچون زمان حیات خویش از حالات و خواستههاى آنهامطلع و بر رفع هر مشکلى به اذن خدا تواناست. باور این اندیشه و یادآورى آن، معرفت به حق امام را بدنبال دارد و علاوه بر اجر و پاداش، گشایش امور و راهیابى به حقیقت را سبب مىگردد. بنابراین اگر مشاهده مىکنیم در فرمایشات معصومین(ع) زیارت ائمه(ع) غالباً با ثواب چندین حج و دیگر مزایا برابرى مىکند، منظور زیارت توأم با بصیرت درون و ارتباط معرفتى و شناخت قلبى است.
امام صادق(ع) فرمود: “امام حسین را زیارت کنید هرچند سالى یکبار باشد زیرا هر کس عارف به حق او باشد و زیارتش کند پاداشى جز بهشت ندارد. از رزق واسعى بهرهمند مىشود و خداوند گشایشى در کار او ایجاد مىکند.”۱۶
معرفت و بصیرت نه تنها شرط کمال زیارت ائمه هدى(ع) مىباشد بلکه در طواف کعبه نیز که جزء زیارات است مهم مىباشد. ابراهیم تیمى مىگوید: در حال طواف کعبه بودم که امام صادق(ع) به من فرمود: اى ابراهیم از فضیلت طوافى که انجام مىدهى آگاهى گفتم: قربانت گردم آرى، فرمود: هر کس به سراغ این خانه بیاید در حالى که عارف به حق آن است و یا هفت شوط طواف کند و سپس دو رکعت نماز در مقام ابراهیم بگذارد خداوند ده هزار حسنه براى او مىنویسد و ده هزار درجه او را بالا مىبرد.۱۷
نقش هدایتى زیارت
زیارت عامل پیوند با صالحان و تقویت رابطه معنوى با وارستگانى است که موجب جلب الطاف الهى و افزایش مودّت و رحمت و کاهش بار گرفتارى و مشکلاتى است که در طول زندگى بر دوش انسان سنگینى مىکند. محیط زیارت جلوهگاه نور حق و فضاى امن و امانى است که به زایر امکان مىدهد. راحت درددل کند. طلب حاجت نماید و به استغفار و انابه برخیزد و با زمزمه زیارتنامه و مضامین بکر و عبارتهاى جاویدان در بوستان ملکوتى حرم از بارقه معنوى آن وجودهاى نازنین و برگزیده حق، به خودسازى، تحوّل فکرى و روحى تغییر در عمل دست یابد و این همه به واسطه توجّه و توسّل به نفوس قدسى و تأثیرگذارى روح زیارت شونده در مکانى مىباشد که فیوضات ربانى از هر سو جارى است، زایر پس خود را سبکبار و سبکبالتر از قبل مىبیند، به طیب خاطر مىرسد. از بدىها بیزار مىشود و دوست دارد محبوب صاحبخانه شود. با خدا میثاق مىبنددو از پوسته غفلت خارج مىگردد. جان را به نسیم فرحزاى کوى دوست گره مىزند و دل رمیده را متذکر مىشود که اینجا کلاس یادآورى، تعلیم، تربیت و آموزش است. و امام مَزور تعلیم ده اوست به شرط آن که پیرو دین و عارف به حق باشد. نقش پرورشى و هدایتى زیارت گاه سبب مىشود زایر ره صدساله را یک شبه بپیماید و به ولایت و اذن امام تحوّلات بنیادى در زندگیش رخ دهد. و بدین وسیله به معجزه‌هادیان امّت و رهروان راستین دین پىببرد، امّا نمونه‌هایى از آثار سازنده زیارت:
ذکر و تقرّب به خدا
یکى از راههاى تقویت ایمان ذکر خداست. و خداوند از انسانها مىخواهد با زنده نگه داشتن این خصلت بر ایمانشان بیفزایند و آن را سرآمد برنامههاى خود قرار دهند. “اذکروا اللّه ذکراً کثیراً”۱۸ ذکر خدا احساس حضور در پیشگاه خالق هستى و دورى از افکار و اعمالى است که انسا نرا در جهت غیر حق مشغول مىسازد. یاد خدا عبودیت او را بدنبال دارد و به قلب آرامش و طمأنینه مىبخشد. “الا بذکراللّه تطمئن القلوب”۱۹ رویگردانى از یاد پروردگار نکوهش شده زیرا تبعات ناثوابى را به همراه دارد. “و من اعرض عن ذکرى فانّ له معیشهً ضنکا.”۲۰ تنگى معیشت زاییده غفلت است و صلاح نیست کسى که دلش از یاد خدا غافل است به مصاحبت و مشاوره انتخاب گردد. “ولاتطع من اغفلنا قلبه عن ذکرنا”۲۱ و هرگز از کسى که ما دلش را از یاد خود غافل کردهایم اطاعت مکن آنچه بستر ذکر پرودگار را فراهم مىسازد مورد توصیه وتوجّه فرهنگ دینى بوده و زیارت از آن جمله است.
حضور بر مزار معصومین، شهداء، علماء و صلحاء و زیارت آنان از آن روست که مصداق کامل ذاکر، عابد و مطیع حق بودهاند و اگر به ایشان تأسّى و تمسّک مىجوئیم رازش در ارتباط عمیق و دائمى و عاشقانه آنها با خداى جهانیان است. زیارت امامى که به تکریم و آستان بوسیش مىشتابیم و او را واسطه فیض الهى و مظهر تمامى صفات عالیه انسانى مىدانیم براى ما، تذکر و تفکر مىآفریند و چنین یادآورى سبب تقرّب به پیشگاه خدا و نزدیکى به مظهر تمام خوبىها مىشود و خواستهاى که در زیارتنامه امام حسین(ع) به زبان مىآوریم: “یا ابا عبداللّه انى اتقرب الى اللّه” و در زیارت جامعه خطاب به معصومین بیان مىکنیم: “متقرب بکم الیه” شماها را وسیله تقرّب به پروردگار قرار مىدهم آن هم نه یک نزدیکى مکانى بلکه نزدیک شدن از طریق کسب فضایل و تحصیل مکارم اخلاق و آراسته شدن به طاعت و اخلاص و بندگى. تقرّب به اولیاى خدا راهى مطمئن بسوى تقرّب پروردگار است زیرا آنها وسیله و راهنما و مشعل هدایتاند. باید تقرّب جست تا به قرب رسید.
ابوعلى سینا مىگوید: درهنگام زیارت اذهان، صفاى زیادترى پیدا کرده و خاطرهها با تمرکز شدیدترى جلوه نموده و باعث نزدیکى به خداوند مىگردد.۲۲ زائر واقعى این احساس را مىفهمد و جلوههاى فیوضات ربانى را درک مىکند، دلش به یاد حق زنده شده با خدا صمیمىتر مىشود و با توبه و توسّل به امام به حوائج و خواستههاى خود دست مىیابد.
مودّت و محبت
از دیگر آثار زیارت محبّت و مودّت آفرینى بین زایر و مزور است. همانگونه که حضور نزد ائمه معصومین(ع) به هنگام حیات آنان سبب عشق و دوستى مىشود. این مراتب هنگام ممات آنان نیز متصوّر است.
“الزیاره تنبت الموده”۲۳ زیارت مودّت و دوستى را پدید مىآورد،زمزمههاى عاشقانه زایر، راه عشق ورزى را هموار کرده و جویبارهاى شور و شوق را از قلب سرازیر مىکند. محبّت و دوستى اهل بیت یکى از دو امانت پیامبر اکرم(ص) نزد امّت و همپاى قرآن به حساب مىآید و به قدرى عظیم و ارزشمند است که اجر رسالت مىباشد.
“قل لااسئلکم علیه اجراً الّا المودّه فى القربى”۲۴ تنها کسانى در مقابل رسول خدا(ص) سرافرازند و به وظیفه خویش عمل کردهاند که با معرفت و مودّت با خاندانش رفتار نمودهاند. آنها اهل سعادت و رستگارند “و من یقترف حسنه نزد له فیها حسناً”۲۵ و هر کس این نیکى یعنى مودّت به اهل بیت را تحصیل کرده باشد به احسان و انعام الهى مىرسد. تردیدى نیست که از بهترین راههاى ایجاد محبت و بدست آوردن معرفت اهل بیت، حضور در مشاهد آنان و قرائت زیارتنامههاى جامع و ارزنده آنان است.
زیارت سفرى مشتاقانه و شورانگیز و دیدارى صمیمانه است که زائر با نزدیک شدن جسم، روح را نیز بدنبال مىبرد و از قرب مادى به قرب معنوى ره مىیابد، چه بسا انسها و الفتها که در سایه حضور و زیارت حاصل مىشود.
امام رضا(ع) فرمود: “براى هر امامى بر گردن شیعیان و هوادارانش پیمانى است و از جمله وفا به این پیمان زیارت قبور آنان است. پس هرکس از روى رغبت و پذیرش آنان را زیارت کند امامان در روز قیامت شفیع آنان خواهند بود.”۲۶ برپایه وفاى به همین عهد و پیمان است که دوستداران امامان هدى(ع) در احیاى نام و زیارتشان زحمات و رنجها را متحمّل گشته بدان افتخار مىکنند.
ابن عامر السابى واعظ اهل حجاز مىگوید: به محضر امام صادق(ع) عرضه داشتم، اى فرزند رسول خدا چه چیز است (از اجر و ثواب) براى کسى که زیارت کند امیرالمؤمنین و معموره کند تربت و خاک آن قبر شریف را، فرمود حدیث کرد مرا پدرم از پدرش او از جدش حسین بن على(ع) از على(ع) که پیغمبر خدا فرمود(به على(ع)): به خدا قسم محققاً تو را مىکشند و کشته مىشوى در زمین عراق و در همان جا دفن مىشوى، عرض کردم: اى رسول خدا چه پاداشى است براى کسى که زیارت کند قبور ما را و معموره کند و بر عهده خود بداند این امور را؟ پیغمبر خدا در پاسخ على(ع) فرمود: اى ابوالحسن خداوند متعال محققاً قبر تو و قبرهاى فرزندان تو را بقعهاى از بقعههاى بهشت و میدانى از میدانهاى بهشت قرار داده و دلهاى نجیبها از مخلوقات خود، برگزیدگان از بندگان را مایل به سوى شما قرار داده است. همین افراد با اذیّت و آزار معموره کردن قبور شما را تحمّل مىکنند و زیاد به زیارت قبور شما مىآیند براى تقرّب به پروردگار و براى محبّت و دوستى که با پیغمبر دارند. شفاعت ما به اینها اختصاص دارد و اینها هستند که وارد بر حوض من مىشوند، اینها زایرین من و همسایگان من هستند و زیارت مىکنند مرا فرداى قیامت در بهشت.۲۷
محبّت، انسان را از یک سو به زیارت وادار مىکند و از سویى دیگر عامل سازنده و تربیت کننده او بر اساس همین عشق و مودّت است. زیرا مىکوشد در جهت رضاى محبوب خویش گام بردارد و محبّتش را در قلب و اندامها تسرى بخشد و در اعمال و رفتار خود را مطابق با امام مزور نماید. و این بنیاد اهل مودّت آفرینى زیارت است.
وادى زیارت پیش از آنکه وادى عقل و محاسبه باشد وادى دل و جذبه درون است و زایر مىتواند در فضاى معنوى دلدادگى با پرتو اثربخش فیض ربوبى که از ساحت امام زیارت شونده تلالؤ مىورزد دلش را روشن و مس وجدش را به کیمیا تبدیل کند.
آرامش روانى، ارمغان زیارت
زیارت تنها یک عمل عبادى، عقیدتى نیست، بلکه گستره و کارکرد آن در وجوه مختلف راهبر و راهگشاست یک زیارت کامل که از عقیده و ایمان سرچشمه مىگیرد قادر است انسان را به آرامش، طمأنینه قلبى و سلامت ذهنى و به قولى به بهداشت روانى نائل آورد و فرد را به اتخاذ رفتار مناسب در جهت تخلیه و پیرایش درون و کسب صفات و حالات پسندیده آراسته گرداند. فراگیرترین و ملموسترین کار زیارت تأثیر مستقیم در روح و جان زایر و صفاى باطنى اوست و این پالایش روحى فرصتى مناسب براى رشد معنوى اخلاقى اوست تا با تمامى نواقص و کمبودها خود را در مقابل وجودى که خلیفه اللّه و مظهر کمال است تنها نبیند و به خود هراس راه ندهد، ناامید و مستأصل نشود و احساساتش را بیان کرده، با اعتماد و اطمینان سرّ دل باز گشاید.
امروزه که ناراحتىها و گرفتارىهاى افراد به دلیل فاصله گرفتن از ارزشهاى دینى چشمگیر و گسترده شده دانشمندان و نظریه پردازان به نقش سازنده مذهب و باورهاى دینى همچون زیارت پى برده و بدان اصرار مىورزند. زیارت اماکن مقدّس به ویژه بارگاه مطهر معصومین عامل پیوند انسان به یک نیروى والاتر و برتر از جهان ماده مىشود که در این راستا مشکلات و تنگناها برطرف شده، دغدغه و اضطراب روحى جایش را به آرامش داده، افسردگى و تنهایى از وجودش رخت بر مىبندد و نهال امید در دلش جوانه مىزند.
از آنجایى که ذهن افسرده غالباً دچار خطا و کسالت مىگردد، زیارت گزینهاى مطلوب جهت تبدیل این عارضه به حالتى نشاطانگیز و حرکتى امیدوار کننده به جانب هدف است. بیان اذکار و ادعیه به زایر فرصت مىدهد تا روح خود را با دعا همساز و به توازن روحى و تعالى اخلاق گرایش پیدا کند و منفى نگرى و یأس جاى خود را به مثبت اندیشى که رمز موفقیّت زندگى است بدهد و این تأثیر اکسیرى و جاودانه زیارت عارفانه و خالصانه بر جسم و جان انسان است. مرحوم نراقى درباره این تحوّل مىنویسد: نفوس نیرومند قدسى به خصوص انبیاء و ائمه پس از آزادى از قفس تن و صعود به عالم تجرد در نهایت احاطه و استیلاء بر امور جهان هستند و قدرت تأثیرگذارى در موارد عالم را دارند و بدان آشکارند. هر کسى به زیارتشان برود بدو آگاهند و از زایران مرقدشان و درخواست و شفاعت طلبیشان اطلاع کامل دارند.
بنابراین نسیم لطف اولیاء الهى بر زایران مىوزد و رشحاتى از فروغشان به آنان مىتابد و در رفع نیازها و گرفتارىها و بخشش گناهان در پیشگاه خدا شفاعت مىکنند و این رمز تأکید بر زیارت پیامبراکرم(ص) و ائمه معصومین است.
علاوه بر آنکه زیارت اجابت دعوت ائمه و پیوند با آنها و خشنودى وجودشان است، تجدید عهد با ولایت آنان بوده اعتلاى سخن و نابودى و ذلّت دشمنان را همراه داشته و داراى اجر و ثواب فراوان است.۲۸
زیارت قبور ائمه معصومین(ع) موجب بیدار شدن ارزشهاى اصیل انسانى و ظهور خود واقعى و ملکوتى و حاکمیت روح، بندگى بر تن خاکى انسان است و امیدى را براى وى به ارمغان مىآورد که لازمه حیات و زندگى سعادتمند اوست و به گفته روانشاسان “امید به آینده مشکلات زندگى را در کامشان گوارا کرده و کوچکترین خللى در عزم و اراده آنها وارد نمىسازد. به دشوارى‌ها لبخند زده و به استقبال مشکلات مىروند و به جاى یأس و نا امیدى با پشتکار به فعالیت مىپردازند.”۲۹
در آداب زیارت آمده است که فرد وقتى به زیارت مىرود با وضو باشد، پاکیزه و معطر باشد و بهترین لباس را به تن کند. چنین شرایطى در روحیه زایر تأثیرگذار بوده و اگر از صدق دل و باطنى خالص دعاها و زیارتنامه مد نظر را بخواند از الطاف غیبى و ولایت معنوى اولیاء برخوردار مىشود.
شیخ شهاب الدین سهروردى مىنویسد: “وقتى اهل سلوک معنوى با خلوص نیّت و نوعى استقامت و بردبارى درب بیوت نورانى را بکوبد.فرشتگان با هدایاى آسمانى از آنان پذیرایى مىکنند و بدیهى است نفوس کاملى که در مراتب معرفتى ترقى کردهاند با انوار و اشراقهاى خود نفسهاى ناقص را به فیض مىرسانند.”۳۰ واضح است بدون توازن و تحوّل روحى افراد موفق به کسب مکارم و فضایل نمىگردند و زیارت از عوامل ایجاد کننده این تغییر است.
غفلت زدایى و بخشش گناهان
زیارت گاهى منشأ تغییر و تحولاتى در زندگى معنوى انسان مىشود که برکاتش از یک عمر مراقبت و مواظبت بیشتر است. توبههاى واقعى و تصمیمهاى جدّى و عزم راسخ در پاک شدن و خوب زیستن مىتواند از دستاوردهاى زیارت باشد. چه بسا سحاب رحمت و باران عفو پروردگار در محل زیارت شامل حال زایرانى شود که با امید به این جایگاه کوچیدهاند و در طلب مغفرت ازناى دل عذر تقصیر سردادهاند.
از عوامل مهم و مؤثر در توبه خروج از غفلت و توجه به معاد است. یاد مرگ و حیات جاوید بعد از این دنیا در بارگاه نورانى و مراقد قدسى معصومین(ع) نافذتر و قابل احساستر از هر مکان و مجلسى بوده باعث مىشود آرزوها کوتاه شود.
پرده غفلت کنار رود و جذبه ولایى آن محیط دل را صفا دهد و توبه مقبول افتد. مسلمانان به هنگام حیات پیامبر(ص) آن حضرت را واسطه قرار مىدادند تا برایشان نزد پروردگار طلب استغفار نماید. قرآن کریم مىفرماید:
“ولوانهم اذظلموا انفسهم جاؤک فاستغفروا اللّه و استغفر لهم الرسول لوجدوا اللّه توّاباً رحیماً”۳۱ هنگامى که به خود ستم مىکردند (اى پیامبر) نزد تو مىآمدند و از خدا طلب آمرزش مىنمودند و پیامبر هم برایشان استغفار مىکرد(پس) خدا را توبهپذیر و مهربان مىیافتند. همان گونه که پیامبر در موقع حیات افراد را در رسیدن به مغفرت الهى مدد مىرساند در هنگام مرگ نیز به دستگیرى گناهکارانى که توبه مىنمایند اقدام مىکند. آن حضرت خطاب به حضرت على(ع) فرمود: “اى على، هر کس مرا یا تو و فرزندانت را در زمان حیات یا پس از مرگ زیارت کند، ضمانت مىکنم که او را از سختىها و شداید روز قیامت نجات دهم، تا آن که او را مانند درجه خودم گردانم”.۳۲
احساسى که فرد گنهکار کنار مرقد بزرگان الهى بدست مىآورد در توبه را به رویش مىگشاید و او را در معرض خنکاى بخشش الهى و تابش انوار الهى قرار مىدهد و این فیض به مدد امامى است که زایر به مرقد و مضجع شریفش توسّل جسته و به زیارتش مبادرت ورزیده است.
علاوه بر زیارت قبور مطهر ائمه معصومین(ع) که از مستحبات مؤکّد مىباشد. زیارت قبور مؤمنین نیز به خاطر آثار تربیتى و معنوى مورد سفارش پیامبر و پیشوایان دینى مىباشد. از امیرالمؤمنین سؤال شد چرا مجاور و همنشین قبرستان شدى؟ فرمود: “اینان بهترین همسایگان هستند که انسان را به یاد آخرت مىاندازند.”۳۳ و رسول خدا(ص) فرمود: “شما را از زیارت قبور نهى کرده بودم از این پس قبرها را زیارت کنید که قلب را نرم و چشم را گریان مىکند و آخرت را به یاد شما مىآورد.”۳۴
عبرت گرفتن و بازسازى اخلاق و رفتار جزء آثار پایدار زیارت اهل قبور به خصوص عالمان دینى مىباشد. فیض کاشانى در اینباره مىگوید: “مقصود از زیارت قبور براى زیارت کنندگان عبرت گرفتن است و براى شخص زیارت شده سود بردن از دعاى زایرین است. پس سزاوار است که زایرین از دعا بر خود و بر میّت غافل نشوند”.۳۵
بزرگان دین معتقدند که هیچ عملى براى دلها بهتر و مفیدتر از زیارت قبور نیست مخصوصاً اگر دلها قساوت و کدورتى داشته باشد باید با حضور در مجالس وعظ و یاد مرگ و مشاهده احوال مردگان معالجه شود به شرط آنکه آداب و سنّتهاى مربوطه به قصد قربت و خودسازى رعایت گردد. فخر رازى درباره ثمرات تربیتى و معنوى زیارت مىگوید: هنگامى که زائر مشغول دعا و تضرّع به درگاه خداست. حجابهاى ظلمانى برطرف شده نور جمال و جلال الهى جلوهگر مىشود و از آنجایى که این وضعیت در نزد قبر میّتى مىباشد، نفس زیارت کننده رابطه محکمى با نفس مزور برقرار کرده و در این صورت انوارى که از عالم قدسى متوجه زایر مىگردد به روح میّت نیز منعکس مىشود. دیگر آنکه وقتى نفس زائر با نفس میّت ارتباط پیدا کرد همانند دو آیینه مقابل یکدیگر که شعاع هر کدام در دیگرى منعکس مىشود و نهایتاً اینکه زیارت سبب ارتباط دو نفس زائر و مزور شده کمالات هر کدام در دیگرى سرایت مىکند.۳۶
بنابراین زیارت قبور اهل بیت عصمت و نیز زیارت قبر مؤمنان و صالحان یکى از شعائر دین مقدّس اسلام است و آیات شریفهاى از قرآن مجید و روایات زیادى بر آن دلالت دارد که مختص شیعه نبوده و از زمان قدیم در این موضوع تفاوتى بین شیعه و سنى نبوده و مسلمانان به زیارت اموات و مخصوصاً قبر سادات و اولاد رسول خدا(ص) مىرفتهاند. چنان که زیارت قبر مطهر رسول خدا(ص) همواره به عنوان شعائر اصلى دین بوده و آرزوى هر مسلمانى در سراسر جهان مىباشد. متأسفانه با پیدایش فرقه وهابیّت و تبلیغات گسترده آنان علیه زیارت قبور مطهر امامان هدى(ع)، مسلمانان و خصوصاً شیعیان در مظلومیت و ستم مضاعف واقع شده‌اند که لازم است با هوشیارى و تبلیغ صحیح در این زمینه انسانها را از منافع و ثمرات گهربار زیارت مطلع سازند و نقشههاى دشمن را نقش بر آب کنند.
پىنوشتها:
- فرهنگ معین، دکتر محمد معین، ج ۲، ص ۱۷۶۷٫
- فلسفه زیارت و آیین آن، مرتضى واعظ جوادى، نشر اسراء، ص ۱۸۱٫
- مجموعه مقالات هم اندیشى زیارت، نشر مشعر، ج ۱، ص ۲۰۱ ۲۰۳٫
- وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملى، ج ۱۰، ص ۲۷۶٫
- همان، ص ۲۷۹ ؛ وفاء الوفاء،ج ۳، ص ۹۳۳٫
- همان، ص ۳۱۷٫
- همان، ص ۳۳۴٫
- سوره مائده، آیه ۳۵٫
- بحارالانوار، علامه مجلسى، ج ۱۸، ص ۳۷۷٫
- نهج الحیاه (فرهنگ سخنان فاطمه) محمد دشتى، مؤسسه تحقیقاتى امیرالمؤمنین، ص ۹۹٫
- بحارالانوار، ج ۹۷، ص ۴۴٫
- همان، ج ۹۸، ص ۷۶٫
- سوره احزاب، آیه ۵۳٫
- سوره نور، آیه ۳۶٫
- تفسیر نورالثقلین، عبدعلى حویزى، ج ۳، ص ۶۰۳٫
- بحارالانوار، ج ۹۸، ص ۳۱۹٫
- همان، ج ۷۱، ص ۳۱۹٫
- سوره احزاب، آیه ۴۱٫
- سوره رعد، آیه ۲۸٫
- سوره طه، آیه ۱۲۴٫
- سوره کهف، آیه ۲۸٫
- اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، سید رضا پاک نژاد، ج ۲، ص ۳۷٫
- بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۳۵۵٫
- سوره شورى، آیه ۲۳٫
- همان.
- وسائل الشیعه، ج ۱۰، ص ۲۵۳٫
- مجموعه مقالات هم اندیشى…ص ۳۱۵، به نقل از تهذیب شیخ طوسى.
- جامع السعادات، مهدى نراقى، ج ۳، ص ۳۹۸٫
- چگونه باید بود، مجید رشیدپور، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان، ص ۸۸٫
- مجموعه مقالات هم اندیشى، ج ۱، ص ۱۳۳ – به نقل از مجموعه مصنفات شیخ اشراق.
- سوره نساء، آیه ۶۴٫
- وسائل الشیعه، ج ۱۴، ص ۳۳۲٫
- مجموعه مقالات، ج ۱، ص ۴۲۹٫
- کنزالعمال، ج ۱۵، ص ۶۴۶٫
- المحجه البیضاء، ج ۸، ص ۲۹۲٫
- مجموعه مقالات، ج ۱، ص ۴۳۳ – ۴۳۴٫