خسرو هدایت
سورههای مکّی و مدنی
یکی از مسائل علوم قرآنی، شناخت سورههای مکّی و مدنی است. سورههای قرآن کریم، به دو بخش مکّی و مدنی تقسیم شده‌اند.
شناخت سورههای مکّی و مدنی، علاوه بر روشن ساختن تاریخ نزول قرآن و سیر دعوت پیامبر، در فهم آیات قرآن در استدلال‌های فقهی و کلامی، نقش اساسی دارد. مانند تشخیص عام و خاص و ناسخ و منسوخ.
معیار تشخیص سورههای مکّی و مدنی
در تشخیص سورههای مکّی و مدنی، سه معیار وجود دارد: زمانی؛ مکانی؛ خطابی.
- معیار زمانی: در این معیار، هجرت پیامبر(ص) از مکّه به مدینه ملاک است. هر سوره‌ای که پیش از هجرت و ورود به مدینه، نازل شده است، مکّی به شمار می‌رود و هر سوره‌ای که پس از هجرت، نازل شده است، مدنی به حساب می‌آید، هر چند در مکّه نازل شده باشد، مانند سفر حج و عمره یا حادثه فتح مکّه. بیشتر مفسّران، این معیار را انتخاب کرده‌اند.
- معیار مکانی: در این ملاک، شهر مکّه و مدینه، معیار است؛ یعنی آنچه در شهر مکّه و پیرامون آن، نازل شده است، مکّی است و آنچه در مدینه و اطراف آن نازل گشته است، مدنی است؛ خواه پیش از هجرت نازل گردیده است یا پس از هجرت. بنا بر این، هرچه در غیر این دو منطقه، نازل شده باشند، نه مکّی‌اند و نه مدنی.
- معیار خطابی: طبق این معیار، هر سوره‌ای که در آن، خطاب به مردم مکّه و مشرکان است، مکّی، و هر سوره‌ای که خطاب آن به مردم مکّه و مؤمنان است، مدنی است. بر این اساس گفته شده است که در هر سوره‌ای که خطاب « یا أیّها الناس» به کار رفته، مکّی است و هر سوره‌ای که خطاب «یا أیّها الذین آمنوا» در آن به کار برده شده است، مدنی ؛ زیرا در مدینه، غلبه با مؤمنان بوده و در مکّه، با مشرکان.
ویژگی‌های سورههای مکّی و مدنی
برای سورههای مکّی و مدنی، ویژگی‌های خاصّی ذکر کرده‌اند که غالباً در این دو، وجود دارد.
ویژگی‌های غالبی سورههای مکّی
- کوتاهی سوره و کوتاهی آیات درون یک سوره.
- بحث در باره اصول معارف و اصل ایمان به خدا و روز قیامت.
- دعوت به اخلاق و استقامت در عقیده و ترک لجاج و عناد.
- فراوانی قسم به خدا، روز قیامت، قرآن و … .
- فراوانی خطاب «یا أیّها الناس» و لحن تند و شدید با مشرکان مکّه.
- داستان آدم و ابلیس و انبیا و امّت‌های پیشین.
- آغاز با حروف مقطّعه، بجز سورههای بقره و آل‌عمران.
ویژگی‌های غالبی سورههای مدنی
- طولانی بودن سوره و آیات.
- بیان شریعت و تفصیل احکام.
- برخورد با اهل کتاب و مبارزه با منافقان و ذکر صفات آنان.
- فراوانی اشاره به جهاد و احکام آن.
- فراوانی خطاب «یاأیّها الّذین آمنوا» و لحن ملایم و خفیف با مؤمنان.
البته این ویژگی‌ها ، کلیّت ندارد برخی از مفسّران معتقدند که ملاک اصلی، نص و خبر (روایات) است و بعد، اجتماع چندین ویژگی اگر نص معارضی در میان نباشد؛۱ ولی بعضی از مفسّران، این روایات را قابل اعتماد نمی‌دانند و تنها راه تشخیص را تدبّر در مضامین سوره‌ها و تطبیق آن با اوضاع و احوال پیش از هجرت و پس از آن می‌دانند.۲
همچنین در مکّی یا مدنی بودن بعضی سوره‌ها، اختلاف است و نیز در باره برخی از سور مکّی و مدنی که گفته شده است اگر سوره مکّی است، برخی آیات آن، مدنی است و بالعکس.
در این باره، آیه الله معرفت، معتقد است که بر اساس تتبعی که انجام شده است، هر سوره‌ای که مکّی است، تمام آیات آن، مکّی است و هر سوره‌ای که مدنی است، تمام آیات آن، مدنی است.۳
بر اساس دو روایت ابن عباس و جابر بن زید، جدول سورههای مکّی و مدنی و نیز ترتیب نزول سورههای قرآن، در کتب علوم قرآنی آمده است. طبق این روایات، ۸۶ سوره از قرآن، مکّی و ۲۸ سوره آن، مدنی است که همراه قرآن به خط عثمان طه، چاپ شده است.
پی‌نوشت‌ها
- برای مطالعه بیشتر و دیدن نمونه‌ها ، ر.ک: تاریخ قرآن، محمّد هادی معرفت، تهران: سمت، ص ۵۸ ـ ۶۳٫
- قرآن در اسلام، ص ۱۸۶ و ۱۸۷٫
- برای مطالعه بیشتر و دیدن نمونه‌ها ، ر.ک: تاریخ قرآن، ص ۵۸ ـ ۶۳٫