مقدمه: در گام چهاردهم از «گام‌های موفقیت در زندگی مشترک» و در مبحث «بساط سخن» اشاره شد به گفتگوهای قاعده‌مند و بایدها و نبایدهایی در گفتگوهای زوجین، اینک و در ادامه به قوانین گفتگو میپردازیم:
گفتگو، وقتی فایده دارد که علاوه بر در نظر گرفتن موانع و آفات، با قوانین آن نیز آشنا شویم. در این‌جا به صورت خلاصه به بیان این قوانین میپردازیم.
الف) حسّاسیت روی واژه‌ها، جمله‌ها و لحن کلام
تلاش کنیم که برای گفتگو، در انتخاب واژه‌ها و چینش جملات، هنرمند باشیم. به گونه‌ای صحبت کنیم که بوی طعنه، کنایه، تمسخر، تحقیر، سرزنش و… از آن به مشام نرسد. گفتگو، باید کاملاً دوستانه باشد تا نتیجۀ مطلوب را بدهد. علاوه بر محتوا باید به آوا و آهنگ کلام هم توجّه کرد. نرم سخن گفتن، عامل بسیار مهمّی در تأثیر بخشی گفتگوست.(۱) با همسرمان همان‌طوری صحبت کنیم که دوست داریم او با ما صحبت کند.(۲)
خوش‌کلام بودن، علاوه بر این که ما را در هدایت صحیح مسیر گفتگو یاری می‌کند، از نظر معنوی هم ما را در مسیر آفرینش خویش، جلو می‌برد.(۳)
همیشه باید مراقب زبان بود تا کلامی بر آن جاری نشود که موجب کدورت خاطرِ همسر گردد. حفظ زبان، خود عاملی برای حفظ جایگاه و احترام اوست. همۀ ما کسی را که در هنگام گفتگو، مؤدّبانه سخن می‌گوید، شخص محترمی می‌دانیم.(۴)
ب) تعیین زمانی ثابت برای گفتگو
خوب است برای گفتگوی خود با همسرمان، زمان ثابتی را مشخّص کنیم؛ زیرا تجربه نشان داده که اگر این زمان معیّن نشود، معمولاً گفتگو به بهانه‌های مختلف، فراموش شده یا به تأخیر می‌افتد. تعیین زمان ثابت، فایدۀ دیگری هم دارد و آن، این‌که زن و شوهر با توجّه به این که می‌دانند مثلاً دوشنبه‌ها ساعت نُه شب، برنامۀ گفتگو دارند، خود را برای یک گفتگوی سازنده، آماده می‌کنند.
برای تعیین زمان گفتگو، به این نکات توجّه کنید:
الف) بهتر است حدّاقل هفته‌ای یک بار، برنامۀ گفتگو داشته باشید.
ب) زمان گفتگو را به گونه‌ای مشخّص کنید که احتمال تداخل آن با برنامه‌های دیگر، کم باشد. مثلاً اگر زمان گفتگو، روز جمعه، آن هم قبل از ظهر باشد، به احتمال فراوان در هفته‌های متعدّدی با رفت و آمدهای فامیلی تداخل می‌یابد.
ج) ساعتی را برای گفتگو مشخّص کنید که هر دو طرف، از نشاط لازم برای گفتگو، برخوردار باشند.
د) اگر به هر دلیلی نتوانستید در زمان مشخّص شده، گفتگوی خود را انجام دهید، حتماً در زمان دیگری آن را انجام دهید؛ یعنی جا به جایی زمان گفتگو، آری، تعطیلی آن، هرگز!
هـ) گفتگوهای روزمرّه، نیاز به برنامه‌ریزی آن‌چنانی ندارد و همیشه هم باید برقرار باشد.
ج) تحکّم و زورگویی، ممنوع!
اساس و بنیان گفتگو، باید منطق باشد. در گفتگو، سعی نکنیم که با تحکّم و زورگویی، حرف خود را بر همسرمان تحمیل کنیم. این عمل با فلسفۀ گفتگو در تعارض است. ما گفتگو می‌‌کنیم تا به دنبال آن به تفاهم بیشتری دست پیدا کنیم؛ در حالی که تحکّم و زورگویی، زن و شوهر را از هم دور می‌کند.
د) عدالت را رعایت کنیم
گفتگوی عادلانه، گفتگویی است که هر دو طرف، موقعیّت برابری برای صحبت کردن داشته باشند. پس اوّلاً مراقب باشید که گفتگو، یک‌طرفه اداره نشود. ثانیاً اگر همسرتان به هر دلیلی در گفتگو شرکت نمی‌کند، شما زمینۀ صحبت کردن او را با پرسش، فراهم کنید.
هـ) خود را در معرض نقد قرار دهیم
همان‌طور که گفته شد، یکی از موانع ارتباط عاطفی میان زن و شوهر، کدورت‌هایی است که یکی از آنها از دیگری به دل دارد؛ امّا در بسیاری از موارد به دلایل مختلف، فرد به خود اجازه نمی‌دهد نقد مستقیمی به همسرش وارد کند. پس چه خوب است که گاهی گفتگو را با جملاتی این‌چنین آغاز کنید: «آیا از من راضی هستید؟»، «در هفتۀ گذشته چه عملی از من سر زد که موجب ناراحتی شما شد؟» و جملاتی از این قبیل که شما را در معرض نقد همسرتان قرار داده، سوء تفاهمات احتمالی را هم برطرف می‌کند.
و) پرهیز از حسّاسیت‌زایی
یکی از آفات گفتگو، تحریک حسّاسیت‌های طرف مقابل است. پس اگر می‌خواهید برای ادّعای خودتان دلیلی بیاورید، سعی کنید از کسانی که همسرتان نسبت به آنها حسّاس است، استفاده نکنید. مثلاً اگر همسرتان نسبت به پدر شما حسّاس است، برای تأیید گفتۀ خود، سخن پدرتان را شاهد نیاورید.
ز) استفاده از دلایل مورد قبول همسر
در صورتی گفتگو می‌تواند به نتیجۀ مطلوب برسد که دو طرف از دلایلی استفاده کنند که همسرشان، آن را قبول دارد. پس شما هم در مرحلۀ اوّل، تلاش کنید از مقبولات همسرتان مطّلع شوید و در مرحلۀ بعد در گفتگوی خود با او از دلایلی استفاده کنید که مورد پذیرش همسرتان باشد. مثلاً ممکن است همسرتان در مورد روایات، تعبّد داشته باشد و شاید هم در برابر سخنان بزرگان، سرِ تعظیم فرود آورد. البتّه در بسیاری از موارد، برای این که بتوانید از مستنداتی که همسرتان قبول دارد، استفاده کنید، باید پیش از گفتگو، مطالعه کنید. اگر هم مقبولات خاصّی در عقاید همسرتان نبود، می‌توان از دلایل منطقی و عقلی آغاز کرد.
ح) توجّه کامل به صحبت‌های همسر
گفتگوی دو‌طرفه، وقتی مفید خواهد بود که هر دو احساس کنند صحبت‌هایشان برای دیگری مهم و قابل توجّه است. حرف‌ها و حرکاتی که پیام بی‌اهمّیتی سخنان را به طرف مقابل منتقل می‌کند، موجب کم شدن انگیزۀ گفتگو می‌شود. پس وقتی همسرتان صحبت می‌کند، توجّه لازم را به صحبت‌های او داشته باشید. مثلاً در هنگام صحبت کردن همسرتان، از نگاه کردن به تلویزیون یا خوردن، خودداری کنید. خیره شدن شما به چشم همسرتان در هنگام صحبت کردن او، وی را از این که شما به سخن او توجّه دارید، مطمئن می‌کند.
در میان سخنان همسرمان هم حرف نزنیم. سکوت در میان حرف‌های او، نشان دهندۀ اهمّیت قائل شدن برای سخنان اوست. از سوی دیگر، پریدن در بین حرف‌های او نشان از بی‌اهمّیت بودن او و سخنانش دارد؛ حتّی اگر شما نخواهید، رفتار شما چنین پیامی را به او می‌دهد.(۵) اهل‌بیت(علیهم‌السلام) در میان سخنان دشمنانشان هم حرف نمی‌زدند تا چه رسد به دوستان.(۶)
از زاویه‌ای دیگر هم سکوت در میان سخنان، از اهمّیت ویژه‌ای برخوردار است و آن این که گاهی در سخنان همسرمان، حرفی است که ما را ناراحت کرده، وادار به مقابله می‌کند؛ امّا اگر اجازه دهیم که او سخنانش را کامل کند، ممکن است حرفی بزند که سخن قبلی او را کامل کرده، سوء تفاهم پیش آمده را حل کند.
ط) پرهیز از جدال
جدال یا همان جرّ و بحث خودمان، از آفات اصلی گفتگوست که موجب می‌شود به ارتباط عاطفی دو طرف لطمه‌های سنگینی وارد شود.(۷) اگر احساس کردید که گفتگو در حال تبدیل شدن به جدال است، خیلی زود آن را به اتمام برسانید. حتّی اگر حق به جانب شما بود، باز هم جدال نکنید.(۸)
ی) پرهیز از محاکمه
هیچ‌گاه گفتگو را تبدیل به جلسۀ محاکمه نکنید. در بسیاری از موارد، وقتی گفتگو حالت محاکمه به خود می‌گیرد، طرف مقابل را به جای پذیرش حق به دفاع از خود، وا می‌دارد. هر وقت احساس کردید که همسرتان محکوم شده، به گونه‌ای هنرمندانه از او دل‌جویی کنید تا احساس شکست نکند.
ک) حق جویی و حق پذیری
همیشه احتمال نادرست بودن موضع خود را بدهید تا بتوانید با دقّت بیشتری گفتگو را دنبال کنید. البتّه برخی از مسائل هستند که در درستی آنها تردیدی نیست؛ امّا بسیاری از مسائل مورد گفتگوی ما و همسرمان، از این دسته نیست. اگر پیش از گفتگو و در حین آن، این احتمال را بدهیم، با دقّت بیشتری به سخنان همسرمان گوش خواهیم داد. در این صورت، درجۀ رشد دهندگی گفتگو هم بالا خواهد رفت.
وقتی هم به این نتیجه رسیدید که شما اشتباه می‌کنید، خیلی زود، تسلیم شوید. این عمل، علاوه بر آن که همسرتان را بیشتر به پذیرش فرهنگ گفتگو، تشویق می‌کند، در ایجاد رابطۀ صمیمی میان شما، بسیار تأثیرگذار است.
دل‌ها که فقط با قتل و غارت، سنگ نمی‌شود. وقتی حق را فهمیدی و آن را ابراز نکردی، باید منتظر سنگ شدن دلت باشی. انکار حق که فقط انکار خدا نیست. وقتی می‌دانی اشتباه کرده‌ای و آن را نمی‌پذیری، حق را انکار کرده‌ای. کسانی که دلشان رو به سنگ شدن می‌رود و حق را انکار می‌کنند، زمینۀ انکار خدا را هم دارند. باور نداری منتظر باش… نه، عوض شو. احتمالش هم تن انسان را می‌لرزاند.
ل) مقدّمه‌چینی کافی
برای گفتگو در بارۀ هر چیزی، مقدّمه‌چینی خوبی داشته باشید. ممکن است اندوخته‌های ذهنی همسرتان برای پذیرش یک مطلب، به قدری کم باشد که لازم باشد شما تا چند جلسه مقدّمه‌چینی کنید. بدون مقدّمه‌چینی و تأمین اندوخته‌های لازم برای پذیرش یک مطلب، زحمات شما به هدر می‌رود و شاید تا مدّت‌ها نتوانید در بارۀ آن مطلب، حتّی مقدّمه‌چینی کنید.
م) صبر برای نتیجه گرفتن
به هیچ‌وجه توقّع نداشته باشید که در یک گفتگو، به نتیجۀ مطلوب برسید. گاهی چندین جلسه صحبت لازم است تا کسی از موضع خودش عقب‌نشینی کند.
ن) توجّه به حوصلۀ همسر
اگر احساس کردید که گفتگو به درازا کشیده شده و همسرتان، دیگر حوصلۀ ادامۀ آن را ندارد، ادامۀ گفتگو را به فرصتی دیگر موکول کنید.
در پایان، تذکّر این نکته هم ضروری است که در برخی از موارد، امکان دارد گفتگو با چندین جلسه هم به نتیجۀ مطلوب نرسد. در این موارد، از قانونِ مدارا و گذشت، استفاده کنید.
پی‌نوشت‌ها:
۱- «فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخشی؛» و با او سخنى نرم گویید، شاید که پند پذیرد یا بترسد.(سورۀ طه آیۀ ۴۴) این آیه خطاب به موسی و هارون(علیهم‌السلام) است در هنگامی که آن دو، مأمور به دعوت فرعون شدند.
۲- امام باقر(ع) در تفسیر آیۀ: «وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسناً؛»(سورۀ بقره آیۀ۸۳) و با مردم [به زبانِ] خوش سخن بگویید فرمود: «به مردم، بهترین چیزی را که دوست دارید به شما بگویند، بگویید که خداوند، این افراد را دوست ندارد: کسی که بر مؤمنان لعن کند و دشنام دهد و طعنه بزند، و کسی که کار زشت انجام دهد و گدایی‌کند و به اصرار، چیزی را از مردم بخواهد بگیرد. [از آن سو] خدوند، انسان باحیا و حلیم و پاک‌دامن و خویشتندار را دوست دارد» (بحار الأنوار، ج۷۱، ص۱۶۱).
۳-امام رضا(ع) از قول پدرانش از رسول اکرم(ص) نقل کرده که ایشان فرمود: «بهترینِ شما، کسی است که کلامش گوارا بوده، اِطعام کند و در شب، نماز بخواند، در حالی که مردم در خواب‌اند» (همان، ص۳۸۳).
۴-مردی به امام رضا(ع) گفت: سفارشی به من بنما. امام(ع) فرمود: «زبانت را حفظ کن تا عزیز باشی و مردم را بر خویش، مسلّط نکن که خوار می‌شوی» (الکافی، ج۲، ص۱۱۳).
۵-رسول خدا(ص) فرمود: «کسی که در میان سخن گفتن برادر مسلمانش بیاید، به سان آن است که به صورتش چنگ انداخته است» (همان، ص۶۶۰).
۶-دیلم بن عمر می‌گوید: «در شام بودم که اسیران آل محمّد(ص) را آوردند. آنها در کنار در مسجد، جایی که اسیران را نگه می‌داشتند، ایستاندند. در میان آنان، علی بن الحسین(ع) نیز حضور داشت. در این هنگام، یکی از بزرگان اهل شام نزد اسیران آمد و گفت: سپاس، خداوندی که شما را کشت و هلاک کرد و ریشۀ فتنه را قطع نمود. او در شماتت اهل‌بیت(علیهم‌السلام) چیزی را فروگذار نکرد. وقتی سخنش تمام شد، امام سجّاد(ع) به او فرمود: «من به حرف‌هایت گوش کردم تا سخنت تمام شد و هر چه کینه و دشمنی در دل داشتی، ابراز داشتی. پس چنان که من به سخنان تو گوش دادم، تو نیز به سخنان من گوش فرا ده» (الاحتجاج، ج۲، ص۱۲۰).
۷- امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «از جدال و خصومت بپرهیزید که این دو، دل انسان را نسبت به برادرانش مریض می‌کند و نفاق، بر اساس این دو می‌روید» (الکافی، ج۲، ص۳۰۰).
۸- رسول خدا(ص) فرمود: «من ضامن خانهاى در اطراف بهشت و خانهاى در وسط بهشت و خانهاى در بالاى بهشت هستم براى کسى که جدال را ترک کند، اگر چه بر حق باشد و براى کسى که دروغ را ترک کند، اگر چه از روى شوخى باشد و براى کسى که اخلاق خوب داشته باشد» (الخصال، ج۱، ص۱۴۴)