درآمد:
قال رسول‌الله(ص): «إنّ لِرَبِّکُم فی أیّامِ دَهرِکُم نَفَحاتٍ، فَتَعَرَّضُوا لَهُ لَعَلَّهُ أن یُصِیبَکُم نَفحَهٌ مِنها فلا تَشقَونَ بَعدَها أبدا؛ همانا از سوى پروردگار شما در طول عمرتان نسیم‌هایى مى‌وزد، پس خود را در معرض آنها قرار دهید، باشد که نسیمى از آن نفحات به شما بوزد و زان پس هرگز به شقاوت نیفتید.»(۱).
گفت پیغمبر که نَفحَت‌های حق
اندر این ایام می‌آرد سبق
گوش و هش دارید این اوقات را
در ربایید این چنین نفحات را(۲)
سیر و سفر به‌ویژه سفرهای زیارتی ریشه در اعمال فطرت آدمیان و رهنمود تاریخ پیامبران دارد. سفرها و هجرت‌ها و گرایش‌های فردی و گروهی با انگیزه‌های علمی، تجاری، جهادی و زیارتی و عبادتی پیشینه‌ای دراز و ابعاد گسترده‌ای دارد.
از آن روزی که بشر پا به کره خاکی نهاد، موجودی مهاجر و سیّاح و جهانگرد بود. سفرهای زیارتی و دسته‌جمعی دستاوردهای بسیار فزون‌تر و گرانبهاتر از گردش‌های علمی و تورهای تفریحی و سفرهای تجاری و سیاسی دارد.
سفرهای زیارتی اقدامی عبادی، معنوی و به انگیزه تقرّب به آستان قدس ربوبی و حضور در محضر و مزار انسان‌های نمونه تاریخ است. سفرهای زیارتی آمیزه‌ای از عشق ملکوتی و تکریم و احترام به پاسداران ارزش‌ها و شستشوی غبار غفلت و گناه و پناهندگی انسان به پایگاه‌های امن الهی و مشاهد و مراقد برکت‌آفرین اولیای الهی است.
زیارت یکی از سازنده‌ترین برنامه‌های تربیتی مکتب ما و تقدیر و احترام به پاکی‌ها، فضیلت‌ها، مجاهدت‌ها، الهام گرفتن از اولیای دین، پاک ساختن روح و جان از هرگونه آلودگی‌هاست. نجف، کوثر فیاض ولایت، کربلا، کعبه دل‌ها و جان‌ها، کاظمین، کوی الهام‌بخش صبر و مقاومت، سامّرا مایه سرور و روشنی‌بخش دیده همه چشم‌انتظاران ظهور آخرین ذخیره الهی است.
اکنون که پس از سال‌ها محرومیت و حدود نیم قرن مسدود بودن، راه زیارت شش تن از انوار پاک الهی و پیشوایان معصوم در سرزمین عراق و نیز امکان زیارت و تجدید عهد بارگاه علوی و پایگاه حسینی و سرزمین‌های مقدس کاظمین و سامرا و ده‌ها مرقد و آستان مقدس امامزادگان و عارفان و عالمان بزرگ و مجاهدان تاریخ اسلام فراهم شده و خداوند زمینه زیارت از نزدیک را فراهم ساخته است، شایسته است از این سفرها بهتر و بیشتر بهره ببریم و زیارت را با معرفت و محبت بیشتر قرین سازیم و از راز و رمز جایگاه قدس آنان آگاه شویم.
جایگاه اربعین
اربعین وعده‌گاه عاشقان اباعبدالله الحسین(ع)، امام انسانیت و عشق است که افراد مختلفی را از سراسر جهان در کنار مزار ایشان گرد می‌آورد تا به‌رغم اختلافات نژادی، مذهبی و جغرافیایی، جمعیتی کثیر، با صفا و صمیمیت و دوستی، در جوار آن یک زندگی مسالمت‌آمیز را تجربه کنند.
پس از سقوط حکومت بعثی در عراق، اربعین تبدیل به یک انقلاب بزرگ و حماسه‌ای به یادماندنی و در سال‌های اخیر تبدیل به یک حرکت تکاملی و نهضت بزرگ جهانی و حماسه‌ای بین‌المللی شده است، چنانکه حدود ۹۰ کشور با ترکیبی از شیعیان، اهل‌سنت، مسیحیان، یهودیان، هندوها و حتی لائیک‌ها در حرکتی شگفت‌آور با جمعیتی چند میلیونی مرکب از ملیت‌ها و مذاهب مختلف، حول محور یک امام، یک انسان کامل و با حالتی آمیخته با تحسین و تقدیس به زیارت اباعبدالله(ع) می‌آیند و هیچ عامل و قدرتی نمی‌تواند مانع تجمع این سیل مردمی شود.
از این‌‌رو امروز اربعین حسینی از جهات مختلف مورد بحث و گفتگو است. به تعبیر آیت‌الله معرفت، اربعین یکی از پربحث‌ترین واقعه «طف» است که از جوانب مختلف مورد تحقیق و بررسی پژوهشگران قرار گرفته است. تا کنون آثار و دستاوردهای گرانبهایی در این زمینه ارائه شده‌اند و در طول زمان پژوهش‌های ارزنده‌تر و جامع‌تر و کامل‌تری توسط پژوهشگران سختکوش عرضه خواهند شد.(۳)
هر سال به هنگام فرارسیدن ماه صفر و تجدید خاطره و یاد سیدالشهدا(ع) در روز اربعین، افراد مختلفی از بزرگان در باره روز اربعین به رشته تحریر در می آورند و من هم به خاطر اهمیت این واقعه بر آن شدم تا بحث کوتاهی را در این باره مطرح کنم.
تردیدی نیست که پس از شهادت امام حسین(ع) تأثیرگذاری امام سجاد«ع» و حضرت زینب کبری«س» در تداوم نهضت اربعین، فکر و ذهن پژوهشگران و کاوشگران را به خود مشغول داشته است. باید گفت آغازگر حرکت حماسی اربعین، زینب کبری«س» عقیله بنی‌هاشم است. هنگامی که امام حسین«ع» و همراهان باوفای ایشان در کربلا به شهادت رسیدند و بازماندگان به اسارت گرفته و به دربار سلطان ستم‌پیشۀ بی‌ریشه، یزید آورده شدند، زینب کبری«س» با قدرت و صلابت وی را تحقیر و مژده تاریخی خود را چنین مطرح کرد: «فوالله لا تمحو ذِکرَنا، ولا تُمیت وحیَنا»(۴) یزید! من به تو به چشم حقارت می‌نگرم. به خدا سوگند وحی و نیز یاد ما محو شدنی نیست.» و خطاب به لشکریان یزید می‌فرماید: «شما توانی بیش از نابودی جسم من ندارید. مرا به شهادت هم که برسانید، یاد و نام مرا نمی‌توانید به فراموشی بسپارید.»
اربعین عامل قدرتمندی است که افراد مختلف را برمی‌انگیزد تا ده‌ها و صدها کیلومتر راه را با میل و اصرار خود بپیمایند و حول یک شخصیت مقدس و رهبر الهی و آسمانی گرد هم آیند. حرکت از وطن تا مرقد حسین(ع) و از نجف تا کربلا در اربعین واجد این هنر شگفت‌انگیز است تا میلیون‌ها تن را در یک تجمع بزرگ، سیل‌آسا به هم بپیوندد و شرکت‌کنندگان در آن با روحی واحد و مشترک و انسانی به سوی یک هدف روان گردند. قرآن از این روح مشترک انسانی با واژه فطرت و گاه با نفخه رحمانی و نفخت فیه من روحی(۵)
فطرتی که مادر همه معارف اسلامی است، یاد می‌کند: «فَأَقِم وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ‌اللَّهِ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَکِنَّ أَکثَرَالنَّاسِ لَا یَعلَمُون(۶): توجه خود را پایدار و استوار گردان و به سوی دین در حالی که گرایش به اعتدال و میانه‌روی و حق و حقیقت داری بر تو باد به فطرت الهی، مراقب و ملازم فطرت باش و بکوش که از فطرت خودت جدا نشوی و دور نیفتی.»
به فرموده شهید مطهری: «فطرت صرفاً یک موضوع نظری صرف و به قول امروزی‌ها ذهنی محض نیست، بلکه جهان‌بینی اسلامی و آنچه مربوط به شناخت انسان است بر آن متکی و بلکه بالاتر، اساس مکتب و ایدئولوژی اسلامی است که بدون شناخت فطرت امکان‌پذیر نیست، زیرا فطرت در جزء جزء ایدئولوژی اسلامی نهفته است. از نظر من مادر همه معارف، فطرت است. تا مسئله فطرت روشن نشود معارف اسلامی و فرهنگ خاص دینی درست شناخته نمی‌شود.»(۷)
در عبارات امام حسن عسکری(ع) زیارت امام در اربعین یکی از علامات پنجگانه مؤمن و بلکه یک عهدنامه و پیمان است بین ما و امام حسین(ع) و بین ما و امام زمان(عج) و هر چه اربعین باشکوه‌تر برگزار شود، آمادگی برای ظهور امام زمان(عج) بهتر صورت می‌گیرد.
راه‌پیمایی اربعین یکی از عالی‌ترین جلوه‌های بصیرت در باره دین خدا و اهل‌بیت(ع) است. اربعین مظهر آزادی، اراده و آزادی‌خواهی همه مردم جهان و حماسه‌ای کم‌نظیر و بلکه بی‌نظیر است که ده‌ها و صدها مانع از موانع ظهور امام زمان(عج) را برطرف می‌کند. مردم در زیارت اربعین به مرحله‌ای از کمال می‌رسند که دیگران را بر خود ترجیح می‌دهند و مصداق بارز آیه؛ «وَیُؤثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِم وَلَو کَانَ بِهِم خَصَاصَهٌ»(۸) می‌شوند.
زیارت و راه‌پیمایی اربعین این قدرت را دارد که عطر وفاداری و همدلی را نه تنها در بین شیعیان که در بین مسلمانان و همه مردم جهان بپراکند. راه‌پیمایی اربعین نمایشی کم‌نظیر و واجد همه کمالات است. فضای این راه‌پیمایی آکنده از عشق و فداکاری است و اشک و لبخند، غم و شادی، وحدت و همدلی، صفا و صمیمیت، حماسه و معنویت، امید و طراوت در آن توأمان دیده می‌شود.
فداکاری و عشق و ایثاری که در هنگام اربعین در بین مردم در عراق به چشم می‌خورد، نمادی از اخلاق در دوران حکومت امام زمانی است. در زیارت اربعین خطاب به امام حسین(ع) عرض می‌کنیم: «وَ نُصرَتِی لَکُم مُعَدَّهٌ»(۹) یاری من برای شما اهل‌بیت(ع) آماده است؛ یعنی من برای خدمت در این حرکت حزب‌اللهی هرگونه آمادگی‌ای را دارم و پیمان می‌بندم که در حزب‌الله که همان حزب اهل‌بیت(ع) است ثبت‌نام کنم.
اربعین یک حرکت بزرگ فرهنگی و جهانی علیه فرهنگ غرب و همه مستکبران عالم است.
اربعین حرکتی بزرگ، سترگ و عظیم و کم‌نظیر است که دشمنان بشریت و صلح جهانی را به وحشت انداخته است.
حسین(ع) نماد اربعین
پیامبر(ص) در باره امام حسین(ع) می‌فرماید: «براى شهادت حسین(ع) حرارت و گرمایى در دل‌هاى مؤمنان است که هرگز سرد و خاموش نمى‌شود.»
برای زیارت حسین(ع) در گذشته تاریخ – به‌ویژه در زمان متوکل عباسی – دست و پا و چشم می‌دادند. با آنکه خوف ضرر و احتمال آن، رافع بسیاری از احکام است، ولی در زیارت سیدالشهدا(ع) خصوصیتی است که احتمال ضرر، رافع استحباب زیارت نیست و حتی در برخی از روایات می‌بینیم که در این‌گونه موارد حتی با احتمال ضرر و غلبه ترس بر دل‌ها، مردم را به این کار ترغیب شده‌اند.(۱۰)
امام صادق(ع) فرمود: «من‌خاف لخوفنا اظله‌الله فی‌ظل عرشه، وکان محدثه‌الحسین علیه‌السلام تحت‌عرشه…»؛ هر‌کس به خاطر ما به ترس افتد، خداوند او را در زیر سایه عرش پناه دهد و هم‌سخن با او در زیر عرش حسین(ع) خواهد بود.(۱۱)
و امام باقر(ع) در این‌زمینه فرمود: «میزان ثواب قبر حسین(ع) به اندازه ترس است و هر کس با ترس به زیارت قبر او برود، خداوند ترس او را در روز قیامت خواهد ریخت و در پناه الهی قرار می‌گیرد و آمرزیده خواهد شد.(۱۲)
شواهد تاریخی نشان می‌دهند که شیعیان و دوستداران اهل‌بیت(ع) در راه زیارت سیدالشهدا از خود رشادت و جانبازی بسیار نشان دادند و حتی برای توفیق زیارت، اعضا و جوارح خود را تقدیم کردند.
امام حسین(ع) تجلی و تبلور کامل همه خوبی‌ها و زیبایی‌ها و معشوق اصلی و حقیقی انسان‌هاست. او والاترین و کامل‌ترین مرتبه عشق انسان به خدا را به نمایش‌گذاشت و در فرازهایی از دعای عرفه فرمود: «إِلَهِی وَ رَبِّی مَن‌لِی غَیرُک»: خدایا من غیر از تو کسی را ندارم، وَاِلی غَیرِکَ فَلا تَکِلنی؛ هرگز مباد مرا به غیر خودت واگذاری. «وَ أقِمنِی بِصِدقِ الْعُبُودِیَّهِ بَیْنَ یَدَیک»: مرا در پیشگاه خودت به راستی در نیایش وادار .
و در فرازی بلند فرمود: «خدایا آن که تو را از دست داد و گم کرد چه یافته است و آن که تو را یافت چه‌چیزی را از دست داده است.»(۱۳)
او همه چیز خود را فدای معشوق مشترک انسان‌ها کرد تا راه و رسم عاشقی به‌خدا را به همگان بیاموزد. او الگو و راهبر انسان‌های عالم است: «لکم فِیَّ اسوه».او با شهادت خویش بزرگ‌ترین درس انسانیت یعنی عشق به خالق انسان‌ها را به همگان آموخت.
این همه تأکیدی که امام معصوم(ع) بر مانایی اربعین داشتند، برای حفظ وحدت و قدرت و جاودانی اسلام بود. آنان اربعین را میعادگاه عاشقان صلح و دوستی قرار دادند تا مردم از سراسر جهان در جوار بارگاه امام انسانیت با شور و عشق گرد هم آیند و همراه با حسین(ع) فریاد بلند اربعین یعنی عدالت‌خواهی و صلح‌طلبی را سر دهند.
امام رضا(ع) در سخنی به بلندای ابدیت فرمود: «مَن زارَ قَبْرَالْحُسَیْنِ علیه السلام بِشَطِّ الْفُراتِ کانَ کَمَـن زارَاللّه َ»: هر کس زیارت اباعبدالله الحسین(ع) را در کنار فرات دریابد، همانند کسی است که توفیق زیارت خدا را در عرش یافته است.(۱۴)
و امام صادق(ع) فرمود: «من اتی قبر‌الحسین علیه‌السلام عارفا بحقه‌کتبه‌الله عز و جل فی‌اعلی علییّن؛ (۱۵) کسی که زیارت حسین(ع) را دریابد در حالی که عارف به حق او باشد، در بالاترین و والاترین جایگاه‌ها قرار دارد.»
اینک شاهدیم که شمارش معکوس نابودی ظلم و ستم و فساد جهانی و اتحاد و دوران صلح و آشتی جهانی مردم در پرتو اربعین حسینی و مژده تحقق آیه شریفه آغاز شده است: «هُوَالَّذی أَرسَلَ رَسولَهُ بِالهُدى وَدینِ الحَقِّ لِیُظهِرَهُ عَلَى‌الدّینِ کُلِّهِ وَلَوکَرِهَ المُشرِکونَ؛ اوست خدایی که رسول خود را به هدایت و دین حق فرستاد تا آن را بر همه ادیان عالم تسلط و برتری دهد، هر چند مشرکان ناراضی و مخالف باشند.(۱۶)
اربعین حسینی نماد کوچکی است از حکومت موعود آخرالزمانی و نمایش قدرت الهی و تبلور بهترین خلق و خوی دوران مهدوی و نشانه ظهور موعود همه ادیان و همه انسان‌های روی زمین.
ان‌شاءالله
پی‌نوشت‌ها:
- محجه البیضا، ملامحسن فیض کاشانی
۲٫مولانا
۳٫اربعین حسینی محمدامین پورامینی، مقدمه آیت‌الله معرفت
- بهارالانوار علامه مجلسی ۴۵ / ۳۴
۵٫حجر ۲۹
۶٫سوره مبارکه روم / ۳۰
۷٫فطرت و تربیت شهید مطهری ص. ۱۲ انتشارات صدرا
۸٫حشر/ بخشی از آیه ۸
۹٫زیارت اربعین – مفاتیح‌الجنان شیخ‌عباس قمی
۱۰٫اربعین حسینی، محمد امین پورامینی ص. ۱۶
۱۱٫کامل الزیارات، ابن قولویه، ص. ۱۲۶
۱۲٫همان ص. ۱۲۷
- مفاتیح‌الجنان، شیخ عباس قمی زیارت عرفه امام حسین
۱۴٫مستدرک الوسائل، ج.۱۰، ص.۲۵۰؛ به نقل از کامل
- من لا یحضره الفقیه، ج. ۲، ص .۵۸۱
۱۶٫ توبه / ۳۳