مهدویت در زلال اندیشه فرزانگان
واحد پژوهش مرکز تخصصی مهدویت
مهدویت به عنوان اندیشه‌ای متعالی و مترقی که برخاسته از متون دینی و اصل آن منطبق با فطرت، آرمان‌ها و اندیشه‌های کلان موعودگرایان و مکاتب مهم انسانی است، شایسته تحقیق بسیار است و امکان بهره‌گیری از این آموزه در ابعاد مختلف فردی و اجتماعی وجود دارد. نگاه بزرگان و علمای فرهیخته نیز در این مورد بسیار قابل توجه است.
در این سلسله مقالات اندیشه بزرگان در موضوع مهدویت را بررسی خواهیم کرد. البته این مقالات صرفاً توصیفی و گزارشی نیستند، بلکه مستندات تکمیلی نیز در قالب مباحث بزرگان در موضوع مهدویت، مباحث انقلاب‌های اسلامی و نظریات مربوط به معادلات جهانی در سال‌های اخیر بررسی و توشه‌های علمی و عملی و کاربردی مناسبی از کلام بزرگان ارائه خواهند شد.
شهید آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر در ۲۵ ذیقعده ۱۳۵۳ هجری قمری در کاظمین دیده به جهان گشود. از پنج سالگی به مدرسه رفت و در یازده سالگی دوره ابتدایی را به اتمام رساند. در این دوران، نبوغ شگفت‌انگیز و استعداد سرشار خدادادی او حیرت آموزگاران و همکلاسی‌هایش را برانگیخت و اولیای مدرسه تصمیم گرفتند او را به مدرسه کودکان تیزهوش بفرستند.
در دوران تحصیل با وجود استعداد و نبوغ فوق‌العاده، روزانه حدود شانزده ساعت به تحصیل، مطالعه، مباحثه و تحقیق می‌پرداخت، تا آنجا که در سن بلوغ، مجتهد شد و از مجتهد دیگری تقلید نکرد.(۱)
کلاس درس این متفکر بزرگ در حوزه علمیه نجف با وجود تدریس علمای طراز اول، کلاسی متفاوت و دارای جذابیت‌های خاصی بوده است. ایشان شاگردان بزرگی را هم پرورش داد. وی با وجود درخواست مدارس ممتاز آمریکا برای تدریس به آن کشور پاسخ منفی داد.
این شهید بزرگوار در عرصه تألیف هم درخشش فراوان داشته است. نکته مهم در کتب ایشان آن است که متناسب با نیاز زمان و شبهات مطرح در جوامع اسلامی نگارش یافته است.
نمونه‌هایی از آثار ایشان:
۱ـ فدک فی التاریخ (فدک در تاریخ).
۲ـ غایه الفکر فی علم الاصول.
۳ـ فلسفتنا (فلسفه ما).
۴ـ اقتصادنا (اقتصاد ما).
۵ـ الاسس المنطقیه للاستقراء.
فعالیت‌های سیاسی اجتماعی
شهید صدر پیوند زیبایی بین مباحث دینی و مسائل سیاسی‌ـ‌‌اجتماعی برقرار کرد که برخی از فعالیت‌های ایشان را بر می‌شماریم:
تشکیل حزب دعوت اسلامی
آیت‌الله صدر اساسنامه‌ای را بر اساس اعتقادات دینی برای حزب دعوت تنظیم کرد. حزب دعوت به فعالیت خود پرداخت آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر، پنج سال بعد از تأسیس حزب، بنا به مصالحی خود را از آن کنار کشید، اما به دیگر اعضای حزب توصیه کرد که به کار خود ادامه دهند و او نیز پشتیبان آنان خواهد بود.
حمایت از امام خمینی
سیدمحمدباقر صدر، نهضت امام خمینی در ایران را روزنه امیدی برای نجات امت اسلامی می‌دانست، بنابراین از آغاز نهضت اسلامی امام در سال ۱۳۴۲ش. آن را تحت نظر داشت و از امام و حرکتش حمایت می‌کرد.
در تاریخ ۹ جمادی‌الثانی قمری ۱۳۸۵، امام خمینی از ترکیه به نجف اشرف منتقل شد. ورود امام به حوزه علمیه نجف، جنب و جوشی در آن ایجاد کرد. علما و روحانیون نجف در باره استقبال از امام نظرات مختلفی داشتند. آیت‌الله صدر با اشتیاق تمام به همراه عده‌ای از علمای دیگر در مراسم استقبال و پیشواز از امام شرکت و شاگردان و همفکرانش را نیز به آن دعوت کرد. در تمام سیزده سال اقامت امام در نجف، سیدمحمدباقر با ایشان ارتباط داشت و به امام عشق می‌ورزید، عشقی که تا آخر عمر در بین او و امام پایدار بود.(۲)
آیت‌الله صدر از حامیان صادق امام خمینی و انقلاب اسلامی بود. امام در پاریس بود که سیدمحمدباقر صدر طی نامه‌ای پیشتیبانی خود را از ایشان و ملت انقلابی ایران اعلام و از مقام شهدای انقلاب تجلیل کرد. همین فعالیت‌ها بود که ملت مسلمان عراق را به سوی حمایت از مردم ایران سوق داد و رژیم آمریکایی صدام حسین را خشمگین کرد.
در شب ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ یعنی شب پیروزی شکوهمند مردم مسلمان و انقلابی ایران به رهبری امام، آیت‌الله صدر در مسجد جواهری نجف اشرف به منبر رفت و برای مردم مسلمان عراق از انقلاب اسلامی ایران و نقش امام خمینی در احیای اندیشه‌های دینی و اصلاح امت اسلام سخن گفت و تکلیف مردم عراق را در برابرحکومت ضد دینی بعثی معین و آنان را به قیام دعوت کرد. فردای آن شب، مردم عراق به دعوت رهبر خود و برای حمایت از انقلاب اسلامی ایران و رهبری امام خمینی در بسیاری از شهرهای عراق راه‌پیمایی کردند.
از دیگر کارهای آیت‌الله صدر در جهت حمایت از انقلاب اسلامی ایران، تألیف سلسله کتاب‌های «الاسلام یقود الحیاه» در شش جلد بود که شامل بحث‌هایی چون قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، منابع قدرت دولت اسلامی، اقتصاد جامعه اسلامی و … می‌شود.
مرجعیت
دوران مرجعیت آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر، پس از وفات آیت‌الله حکیم (۱۳۹۰ق.) آغاز شد و بسیاری از مردم عراق از او تقلید کردند. در سال ۱۳۹۴ ق. رژیم بعث عراق، پنج تن از شاگردان و مریدان صدر، یعنی شیخ عارف بصری، سید عزالدین قبانچی، سید عمادالدین طباطبایی تبریزی، حسین جلوخان و سید نوری طعمه را دستگیر و اعدام کرد. این شهیدان طلایه‌دار شهدای انقلاب اسلامی عراق بودند.
تحریم پیوستن به حزب بعث
بر اساس سیره مستمر علمای شیعه، آنان همواره وارد عرصه مبارزه با استعمار و استبداد می‌شدند. فتوای میرزای شیرازی در مقابل استعمار انگلیس از این نمونه‌هاست. شهید صدر هم با صدور فتوایی مبنی بر تحریم پیوستن به حزب بعث، این حزب را با چالش جدی روبرو کرد.
شهادت
«ابو سعید» رئیس سازمان امنیت نجف با عده‌ای از مزدوران امنیتی، آیت‌الله صدر را دستگیر و به‌سرعت از نجف به بغداد منتقل کرد. آیت‌الله صدر این بار می‌دانست که دیگر برنخواهد گشت، چون وقتی ابوسعید جنایتکار گفت: «آماده باشید به بغداد برویم!» آرام گفت: «من خیلی وقت است که آماده شهادتم.»
فردای آن روز، حکومت جبّار بغداد، اقدام به دستگیری بنت‌الهدی کرد چون بیم داشت که او مردم را به اعتراض و تظاهرات دعوت و رژیم را رسوا کند.
برزان ابراهیم، برادر ناتنی صدام و رئیس سازمان امنیت کشور، در زندان از آیت‌الله صدر خواست که فقط چند کلمه بر ضد امام خمینی و انقلاب اسلامی بنویسد تا آزاد شود، و گر نه کشته خواهد شد.
آیت‌الله صدر این خواسته را رد کرد و گفت: «من آماده شهادتم، هرگز خواسته‌های غیرانسانی و ضددینی شما را قبول نخواهم کرد و راه من همان است که انتخاب کرده‌ام.»
وقتی که مزدوران بعثی از منصرف کردن آیت‌الله صدر و خواهرش مأیوس شدند، آن دو مظلوم را در روز سه شنبه ۲۳ جمادی‌الاول ۱۴۰۰ (۱۹ فروردین ۱۳۵۹) زیر شکنجه به شهادت رساندند. جنازه آن دو شهید در جوار مرقد امام علی«ع» در آرامگاه خانوادگی «شرف‌الدین» به خاک سپرده شد.(۳)
آمنه بنت‌الهدی صدر یکی از زنان دانشمند، شاعر، نویسنده و معلم فقه و اخلاق بود که در مسیر جهاد و مبارزه با برادرش سید محمد باقر همگام و سرانجام سرنوشت هر دو به شهادت و سعادت ابدی ختم شد.
امام خمینی در پیامی به مناسبت شهادت مظلومانه آن دو شهید نوشت:
«مرحوم آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر و همشیره مکرمه مظلومه او به دست رژیم منحط بعث عراق با وضع دلخراشی
به درجه رفیعه شهادت رسیدند.»
نگاهی کلی به آثار آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر در بحث مهدویت:
مباحث اصلی ایشان در موضوع مهدویت در مجموعه‌ای به نام «موسوعه الامام‌المهدی»
در چهار جلد فراهم شده است:
جلد اول: غیبت صغری
جلد دوم: غیبت کبری
جلد سوم: تاریخ ما بعد الظهور
جلد چهارم: یوم الموعود
قبل از فراهم شدن این موسوعه، نوشتاری با نام «بحث حول المهدی» تهیه شده است که آقای احمد علم‌الهدی بر آن مقدمه و شهید صدر بر آن تقریظ نوشته‌اند. این کتاب با نام «انقلاب مهدی و پندارها» ارائه شده است.
محورهای بحث مهدویت (قسمت اول):
ایشان در این بخش ابتدا به طور اعم نگاه موعودگرایانه اسلام را در این زمینه تبیین و تفسیر می‌کند و انحرافات راه یافته در آن را متذکر می‌شود و سپس به‌طور اخص شخصیت حضرت مهدی و کارکردهای ایشان در دوران غیبت را حتی از طریق بیان ماهیت مهدویتِ شیعی بیان می‌کند و کارکردها و فواید مهدویت و امام موجود، ولی پنهان را از آغاز بحث خود مهم می‌داند و این موضوع را به صورت فرعی نمی‌آورد.
فطری خواندن مهدویت
این اعتقاد اختصاصی به اسلام و تشیع ندارد، بلکه نوعی الهام فطری است. حتی گروه‌هایی مانند ماتریالیست‌ها که امور غیبی را انکار می‌کنند، به عنوان تحقق روزی که تناقض‌های جهان مرتفع و ثبات، صلح و امنیت برقرار می‌شود، به این امر فطری معتقدند.(۵)
مهدویت به عنوان یک عقیده زنده، بالنده:
شهید صدر معتقد است که اگر مهدویت را فقط آرمانی مربوط به آینده بدانیم، نادرست است، بلکه باید آن را کارآمد برای زمان حال بدانیم.
ایشان نگاه تسلی‌بخش و احساسیِ صرف به این موضوع را هم نقد می‌کند. همین نگاهی که هنوز هم در مورد کل اهل‌بیت«ع» در بخشی از مردم وجود دارد و کارکرد اصلی و حقیقیِ مکتب اهل‌بیت«ع» را تضعیف می‌کند.
اثر وجودی این ایمان و باور تنها این نیست که در مقابل ناامنی‌ها، پریشانی‌ها و دردها انسان را تسلی بدهد و نگرانی‌های درونی او را آرام کند. اسلام، مهدی را حقیقتی که باید بعد از این در عالم درک شود معرفی نمی‌کند و او را به عنوان یک حقیقت نامعلوم که باید بعد از این در جهان صورت وقوع به خود بگیرد، وعده نمی‌دهد بلکه او را حقیقتی واقعی، موجود، پایدار و زنده معرفی می‌کند که هر آن انتظار انقلابش را داریم.(۶)
ایشان مهدویت را موتور محرکه و انگیزه‌ای قوی برای ایجاد جنبش و برقراری اصلاح در جامعه معرفی می‌کند. از آنجا که عدالت در عالم اصل و ظلم و ناهنجاری خلاف اصل است، مهدویت در واقع مسیر اصلی و حقیقی عالم را که همان عدالت است، نشان می‌دهد. این آموزه در واقع نسخه‌ای پیشین برای آرمان جهانی عدالت و تحقق جامعه ارزشی‌ای است که مکاتب مختلف به دنبال آن هستند و هنگام تحقق آن خواهند دانست که این همان آرزو و هدف عالی آنها‌ست.
مسئله دیگر احساس وجود و حضور امام مهدی«عج» در کنار انسان‌ها و جوامع است. امام خود نیز منتظر این لحظه و در شادی و غم انسان‌ها شریک است. این احساس و واقعیت متعالی باعث می‌شود که این عقیده از حالت خیال و احساس صرف خارج و به یک برنامه مؤثر و سازنده تبدیل شود.
مفهوم غیبت
مفهوم غیبت امام زمان«عج» تفسیرهای مختلفی دارد که نوع برداشت‌های متفاوت از روایات مربوط به غیبت برمی‌گردد. ما در اینجا سه احتمال را بیان می‌کنیم:
اول: پنهان بودن جسم(۷)
دوم: پنهان بودن عنوان(۸)
سوم: پنهان بودن جسم یا عنوان به تناسب شرایط(۹)
شهید صدر غیبت را به معنی حضور امام در بین مردم می‌داند. فقط به گونه‌ای است که امام نمی‌خواهد خود را معرفی کند و به صورت ناشناس زندگی می‌کند، ولی کارکردهای کامل خود را دارد.(۱۰)
انتظار فرج به مثابه بخشی از فرج
ایشان کارکردهایی را برای انتظار توصیف می‌کند، از جمله انتظار را عامل تقویت اندیشه رهبری عدالت جهانی و تحقق نابودی ستم می‌داند. مسلماً یکی از اهداف و برنامه‌های فرج همین است.(۱۱)
شبهه‌شناسی و ریشه‌یابی شبهات
ایشان علاوه بر پاسخ به شبهات رایج در مباحث مختلف مهدویت خاستگاه آنها را هم بررسی می‌کند.
با تحلیل و جمع‌بندی کلمات ایشان می‌توان موارد زیر را به عنوان برخی از خاستگاه‌های شبهات برشمرد:
استبعاد عاملی برای انکار اصل مطلب
برخی با وجود داشتن اعتقادات دینی و اسلامی به دلیل دور از ذهن شمردن وجود فعلی حضرت مهدی و مباحث مربوط به حیات، طول عمر و… به انکار اصل آن می‌پردازند.
این افراد به دلیل بعید شمردن تشکیک در فلسفه و هدف زنده نگهداشتن امام برای اهداف آینده جهان، باز هم منکر اصل موضوع می‌شوند.
همچنین بعید شمردن اینکه با روایات و منابع دینی بتوان این مسئله را اثبات کرد و این گزارش‌ها و روایات تاریخی را دلایل کامل ندانسته‌اند.
مبنا قراردادن و مسلم گرفتن مکاتب و ایسم‌هایی که در دنیای امروز رواج دارند، مانند نظریات مربوط به حرکت تاریخ و مسائل جامعه شناسانه.
شهید صدر معتقد است که به دلیل این نوع نگاه برخی به انکار تحول عظیم با محوریت موعود پرداخته و این تحولات را منافی قوانین و علوم رایج دانسته‌اند.
مرعوب شدن در برابر نظام سلطه و قدرت‌های جهانی و ساختارهای ناعادلانه
این احساس رعب باعث می‌شود که عده‌ای در امکان تغییر در ساختارهای ظالمانه و نظام سلطه و برقراری عدالت جهانی تشکیک کنند.
نکته قابل تأمل و یادآوری این است که این دقت و دغدغه ایشان، همچنان برای زمان ما هم مفید و برای مردم و مسئولان در مباحث مقاومت و جهاد و تعاملات بین‌المللی الگوست، زیرا برای تحقق انتظار حقیقی حضرت مهدی و امید به صدور نهضت اسلامی و انقلاب مهدوی ایران، لازم است این احساس رعب کنار گذاشته شود. مرعوب شدن در برابر توانایی‌های علمی و اقتصادی نظام سلطه باعث می‌شود که فکر تحول، مقاومت و زمینه‌سازی برای جهانی شدن اسلام تضعیف شود.(۱۲)
در این قسمت بخشی از سخنان ایشان را در این موضوع بیان می‌کنیم:
این شبهات، تنها محصول یک پژوهش فکری نیستند، بلکه عامل روانی نیز در آن دخالت دارد و آن هیبت و عظمتی است که از فساد، ظلم و جنایت در نظر اینان جلوه کرده و نومیدی و یأسی که از تغییر و دگرگونی آنان را فراگرفته است.(۱۳)
حرکت عملی و مجاهدانه خود شهید صدر در برابر نظام سلطه و از جمله دیکتاتوری صدام هم در همین راستا قابل فهم است.(۱۴)
ترکیب نگاه فلسفی ـ علمی (تجربی) ـ دینی
ایشان در موارد مختلفی ـ که در موسوعه ایشان هم مشهود است ـ به صورت تطبیقی از نکات و تحلیل‌های منطقی و فلسفی در کنار یافته‌های علمی بهره می‌گیرد. در اینجا به عنوان نمونه اول بحث طول عمر را از دیدگاه ایشان بیان می‌کنیم:
وی برای بررسی و پاسخ شبهات مهدوی از تمام ظرفیت‌های علمی‌ـ‌فلسفی بهره می‌گیرد، بدین معنا که به عنوان نمونه در بحث طول عمر با تحلیل مباحث علت و معلول و امکان عقلی تقویت حیات، نگاهی عقلی و فلسفی را ارائه می‌کند. در عین حال از نتیجه تحقیقات زیستی و تجربی در راستای پاسخ به شبهات بهره می‌گیرد و همزمان از قواعد علم منطق و استقراء و شیوه استنتاج هم استفاده می‌کند.
وی امکان طول عمر و نیز جوان ماندن و تأخیر در پیری سلول‌ها و بدن را از نظر علمی بررسی و این نکته را به عنوان احتمال مطرح می‌کند که حتی ممکن است عوامل درونی پیری را بیابیم و مهار کنیم(۱۵) و نیز عوامل اجتماعی، زیستی و بیرونی هم قابل کنترل هستند. در کنار بیان این نکات علمی ایشان به بحث نوع تأثیر علل و معلول‌ها در طبیعت می‌پردازد و این نکته را دقیقاً بیان می‌کند که حتی بر اساس فلسفه جدید هم، دیرزیستی و تأخیر در پیری قابل اثبات و حتی سازگارتر هم هست، زیرا بر مبنای این فلسفه کنار هم قرار گرفتن عوامل و پدیده‌ها می‌تواند اتفاقی باشد و لزوماً قاعده و قانون معین و تأثیر و تأثری را نتیجه ندهد. مثلاً در کنار هم قرار گرفتن برخی از مواد و شرایط باعث سوختن، آتش گرفتن و تبادل حرارت می‌شود، ولی بر اساس اعجاز گاهی این سوختن محقق نمی‌شود مثل ماجرای آتش و حضرت ابراهیم. همین استدلال می‌تواند طول عمر در مهدویت را بر اساس حکمت الهی توجیه کند که در برخی موارد پیری و نزدیک شدن به مرگ محقق نمی‌شود.(۱۶)
البته نگاه به موارد طول عمر در گیاهان، جانوران و برخی موجودات دیگر و نیز نمونه‌های انسانی مانند حضرت نوح هم مورد توجه ایشان قرار گرفته است که این هم در راستای استقرا و بهره‌گیری از نکات منطقی در تحلیل قوانین علمی است.
نمونه دوم: ایشان در بحث امامت در کودکی هم به بیان استدلال تاریخی می‌پردازد و در این راستا هم از استقرا تاریخی بهره می‌برد. نمونه قبلی از امامت در کودکی در شیعیان وجود داشته است. ایشان از فضای عمومی و خاص دوران کودکی امام زمان هم یاد می‌کند و می‌گوید بزرگان جامعه و حکومت و… نتوانستند به تضعیف شخصیت ایشان بپردازند، در حالی که اگر امکان تخریب ایشان از نظر علمی و توانایی‌های دیگر بود، این کار بسیار راحت‌تر از این بود که با ادعاهای یک شخص بزرگسال برخورد شود. مسلماً اگر دروغ و فریبی در بین بود با توجه به کودکی ایشان، رسوا کردن برای جامعه کار آسان‌تری بود، در حالی که چنین چیزی واقع نشده است و باز هم به دنبال دستگیری و قتل ایشان بوده‌اند.
در بحث دوران غیبت صغری و نایبان چهارگانه هم ایشان از دلایل تاریخی و سندشناسی تاریخی بهره می‌گیرد و می‌گوید نامه‌های صادر شده از سوی امام، همگی خط و انشای واحد دارند و تناقض و تزلزلی در آنها دیده نمی‌شود و اگر چنین بود مسلماً در بین مردم و خصوصاً عالمان و متخصصان فن آشکار می‌شد.(۱۷)
این بحث شهید صدر هم برای وضعیت فعلی ما بسیار کارآمد است، زیرا اخیراً شبکه‌های رسانه‌ای معاند و ملحد یا ضد شیعی با برگزاری بحث‌های به اصطلاح کارشناسانه سعی دارند شخصیت نایبان را زیر سئوال ببرند و این‌گونه القا کنند که این افراد با نوعی تبانی و فریب، وجود امام و ارتباط خود با ایشان را به صورت کذب ادعا کرده‌اند، در حالی که با این روش سندشناسانه و گزارش‌های فراوان تاریخی می‌توان پاسخ به این شبهات را در دسترس عموم قرار داد.
پاسخ‌گویی بر اساس مبانی دیگران
با اینکه شهید صدر خود یک عالم دینی و مجتهد شیعی است، اما در جای خود بحث‌ها را با نگاه کلی‌تر بیان می‌کند. به عنوان نمونه در مقام تقریر طول عمر امام زمان، وقتی در برابر شبهات دیگران قرار می‌گیرد، به دلیل تسلط بر مبانی شبهه‌افکنان، از همان مبانی بهره می‌گیرد.
ایشان چنین بیان می‌کند: «یک مصلح جهانی در همان شرایطی که به دنیا می‌آید، نشو و نما می‌کند و تجربیات علمی و عملی او محدود خواهد بود، ولی اگر عمر طولانی داشته باشد و تولد او نزدیک به زمان پیامبر باشد، هم آشنایی و انس بیشتری با منابع خالص و واقعیِ اسلام دارد و هم در طول مدت عمر خود تجربیات و تحولات او را پخته‌تر و آگاه‌تر می‌کند و هم چون در غیبت است و دخالت مستقیم و آشکاری در جامعه ندارد، رنگ پذیری هم نخواهد داشت.»(۱۸)
شهید صدر در اینجا ماجرای اصحاب کهف را مثال می‌آورد که گذشت زمان بر آنها و دیدن تحولات عظیم در جامعه باعث شد به صورت عینی کوچک بودن نظام‌های ظالمانه و امکان نابودی و شکست آنها را ببینند.
البته نگاه ما به اهل‌بیت«ع» و مقام بلند آنان نیاز به این نوع تحلیل‌ها را مرتفع می‌سازد. این نکته را هم اضافه کنیم که در همان عمر محدودی هم که پیامبر و امامان قبل داشتند، گاهی جریان‌های سیاسی و فکری زیادی پدید می‌آیند و تغییرات عمیقی در رفتار و سبک زندگی مردم مشاهده می‌شود، از جمله تحولات بزرگی که امیرالمؤمنین«ع» در طول زندگی خود در بین مسلمانان دیدند و گاهی در نهج‌البلاغه از این تغییر زمانه و یاران شکوه کرده‌اند.
بدیهی است که به دلیل خودساختگی و شخصیت قدسی اهل‌بیت«ع» این مسائل کوچک‌ترین تغییر منفی و تزلزل و تردیدی در آنها نسبت به آرمان‌ها و اهداف الهی ایشان ایجاد نمی‌کرد.
در شماره بعد این مطلب را پی خواهیم گرفت.
پی‌نوشت‌ها:
۱ـ مباحث الاصول، مقدمه، ص ۵۲.
۲ـ شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد، ص ۳۹.
۳ـ شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد، ص ۱۴۴.
۴ـ صحیفه نور، ج ۱۲، ص ۵۷.
۵ـ بحث حول المهدی، ص ۱۴٫
۶ـ همان، صص ۱۵ـ۱۷٫
۷ـ بر اساس برداشت از روایات «یفقد الناس امامهم یشهد الموسم فیراهم و لایرونه» (امام صادق علیه السلام): الغیبه شیخ طوسی ص ۱۶۱، حدیث ۱۱۹٫
۸ـ برداشت دیگر از روایات موجود در منابع روایی: کمال الدین و تمام انعمه ، ج۱، ص ۱۴۴، باب ۵، حدیث ۳٫
۹ـ آیت‌الله صافی گلپایگانی، پاسخ به ده پرسش، ص ۶۷٫
۱۰ـ همان ، ص ۱۷٫
۱۱ـ بحث حول المهدی ص ۱۶٫
در این روایات، انتظار فرج به عنوان عامل فهم و معرفت افزایی و نیز آمادگی و تحقق بخشی از فرج خوانده شده است.
۱۲ـ فرمایش‌های مقام معظم رهبری در این باره:
آمریکا هیچ غلطی نمی‌‌تواند بکند. سی سال دولت آمریکا علیه نظام جمهوری اسلامی و علیه ملت ایران توطئه کرده، ضربه زده، تدابیر گوناگون اندیشیده، هر کار توانسته کرده، نتیجه این رویارویی، بالندگی هر چه بیشتر ملت ایران، پیشرفت هر چه بیشتر جمهوری اسلامی، قدرت روزافزون این کشور و نظام بوده است. سخنرانی در تاریخ ۱۲/ ۸ / ۸۸٫
باید در این میدان کمر‌ها را محکم ببندید و از دشمن هم نترسید، هیچ ترسی از دشمن نداشته باشید. نترسید از اینها، مرعوب نشوید، اینها کاری نمی‌‌توانند بکنند. سخنرانی در تاریخ ۸/۱۲/۸۴٫
همچنان که امام فرموده بود، مسئولین و ملت باید از قدرت‌ها نترسند؛ از آمریکا نترسند؛ از دشمنی‌ها نترسند و به خدا اتکا کنند. سخنرانی در تاریخ ۲۴/۱۲/۷۱٫
۱۳ـ بحث حول المهدی ص ۲۱٫
۱۴ـ پاسخ شهید صدر به نامه تهدیدآمیز صدام:
وی در پاسخ به نامه تهدیدآمیز صدام تأکید کرد، گمان کردی با مرگ مرا می‌ترسانی مگر نه این است که مرگ یکی از سنت‌های خداست که آیه شریفه می‌فرماید: «کلا علی حیاضه واردون» همه باید به سرای او وارد شوند. مگر نه این است که مرگ به دست ظالم‌ها و ستمکاران افتخاری است… تصور می‌کردم گفتار مرا خواهید فهمید و به آن خواهید اندیشید و به موعظه اینجانب که شفاف و صادقانه بود و آنچه را که صلاح تو بود، به کار خواهی بست.
تو مثل یهودیان و دنباله‌روان شیطان و دشمنان خدای رحمان، جنگ بی‌رحمانه‌ای را به راه انداختی.
وی ادامه می‌دهد: این را بدان با کشتن من سودی نخواهی کرد، چون همچون کوه ایستاده‌ام و هرگز سر تسلیم فرود نخواهم آورد و به کسانی که تو را فرستادند بگو صدر مرگ را ترجیح می‌دهد بر پذیرفتن آنچه تو می‌خواهی و بدان پس از کشتن من، مرگ، ترس، ذلت، خفت و خواری به سراغ تو خواهد آمد به‌طوری که اصلاً فکر آن را نکرده‌ای آن روز نزدیک است و دیر نیست گویی می‌بینم از هر سو عذاب خدا بر تو نازل می‌شود و همچون کسی که در بیابان به دنبال جای امنی می‌گردد سرگردان خواهی شد و تخت و سلطنت تو بر باد خواهد رفت و چیزی جز لعنت و نفرین مردم بدرقه راه تو نخواهد بود و فرمان خدا که مستضعفین بر مستکبرین را پیروز می‌گرداند عملی خواهد شد و صفحه ننگین و سیاهی در تاریخ به جای خواهی گذارد.
http://www.shia-news.com/fa/news/12843
۱۵ـ قابل ذکر است که اخیراً دانشمندان ژنتیک و زیست‌شناسی با بررسی عوامل ژنتیکی این مسئله، راه‌های احتمالی این تأخیر را هم ارائه کرده‌اند که در زمان نگارش کتاب شهید صدر کشف نشده بود:
محققان دانشگاه هاروارد امریکا موفق به کنترل و حذف علائم پیری در کارهای آزمایشگاهی شده‌اند تا امید به جوانی و حیات جاودانه در انسان‌ها تقویت شود.
«دیوید سینکلر»، پرفسور ژنتیک این دانشگاه می‌گوید: موفق به کنترل و شناسایی ژنی شده‌ایم که می‌تواند بدن را در مبارزه با پیری و کهنسالی یاری کند. اگر این ژن‌ها به‌درستی فعال شوند، می‌توانند تأثیر برعکسی داشته باشند و روند پیری را به تعویق بیندازند. محققان امیدوارند با کشف این روند بتوانند به شناسایی و توقف ژن‌های پیری در انسان‌ها دست یابند:
http://www.mehrnews.com/news/2417455
۱۶ـ همان صص ۳۷ـ۳۹٫
۱۷ـ همان صص ۵۰ـ۶۵٫
۱۸ـ بحث حول المهدی، ص ۴۰ـ۴۷٫
سوتیترها:
۱٫
شهید صدر مهدویت را موتور محرکه و انگیزه‌ای قوی برای ایجاد جنبش و برقراری اصلاح در جامعه معرفی می‌کند. از آنجا که عدالت در عالم اصل و ظلم و ناهنجاری خلاف اصل است، مهدویت در واقع مسیر اصلی و حقیقی عالم را که همان عدالت است، نشان می‌دهد.
۲٫
این آموزه در واقع نسخه‌ای پیشین برای آرمان جهانی عدالت و تحقق جامعه ارزشی‌ای است که مکاتب مختلف به دنبال آن هستند و هنگام تحقق آن خواهند دانست که این همان آرزو و هدف عالی آنها‌ست.
۳٫
یک مصلح جهانی در همان شرایطی که به دنیا می‌آید، نشو و نما می‌کند و تجربیات علمی و عملی او محدود خواهد بود، ولی اگر عمر طولانی داشته باشد و تولد او نزدیک به زمان پیامبر باشد، هم آشنایی و انس بیشتری با منابع خالص و واقعیِ اسلام دارد و هم در طول مدت عمر خود تجربیات و تحولات او را پخته‌تر و آگاه‌تر می‌کند و هم چون در غیبت است و دخالت مستقیم و آشکاری در جامعه ندارد، رنگ‌پذیری هم نخواهد داشت.