حجهالاسلام عیسى عیسى زاده
آثار منفى و زیانبار اسراف
اسراف در منطق قرآن و اهل بیت(ع) به عنوان یکى از گناهانى شمرده شده است که داراى آثار زیانبار و پیامدهاى خطرناکى مىباشد. یکى از بهترین شیوههاى پیشگیرى از این گناه بزرگ، آگاه نمودن افراد نسبت به آن آثار زیانبار و پیامدهاى خطرناک است با توجه به هشدار مقام معظم رهبرى در سخنان ایام نوروز به وجود آسیبها و مشکلات گوناگون اسراف در ابعاد مختلف اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى.۱ نگارنده، تلاش نموده تا با بهرهگیرى از آیات نورانى قرآن و سخنان گرانمایه اهل بیت(ع) مطالبى را در مورد آثار زیانبار و آسیبهاى اسراف تهیه و به جامعه اسلامى تقدیم بنماید.
به امید آن که همه ما با پرهیز از هر نوع اسراف زمینه حفاظت خویش و جامعه اسلامى را از پیامدهاى زیانبار اسراف فراهم نماییم.
قبل از بیان آثار زیانبار اسراف، ذکر این نکته ضرورت دارد که مراد از اسراف، در آیات قرآن و سخنان اهل بیت (ع) فقط بُعد اقتصادى آن نمىباشد بلکه به معناى وسیع آن که هر نوع تجاوز از حد اعتدال در همه امور چه مسایل اقتصادى و چه اخلاقى و غیر آن را شامل مىشود.
آثار منفى و زیانبار اسراف از دیدگاه قرآن
۱- محرومیت از محبّت خداوند
“… ولا تُسرِفوا اِنَّهُ لایُحِبُّ المُسرِفین”۲ اسراف نکنید که خداوند، اسراف کنندگان را دوست ندارد.
۲- محرومیت از هدایت الهى
“… اِنَّ اللّهَ لا یَهدى مَن هُوَ مُسرِفٌ کَذّاب”۳ همانا خداوند، انسان اسرافکار و دروغگو را هدایت نمىکند.
۳- محرومیت از همراهى پیامبر اکرم صلىالله علیه وآله وسلم “واصبِر نَفسَکَ مَعَ الَّذینَ یَدعونَ رَبَّهُم بِالغَدوهِ والعَشىِّ یُریدونَ وَجهَهُ ولا تَعدُ عَیناکَ عَنهُم تُریدُ زینَهَ الحَیوهِ الدُّنیا ولا تُطِع مَن اَغفَلنا قَلبَهُ عَن ذِکرِنا واتَّبَعَ هَواهُ وکانَ اَمرُهُ فُرُطا”۴
و همیشه خویش را با کمال شکیبائى به محبّت آنان که صبح و شام خدا را مىخوانند و رضاى او را مىطلبند وادار کن و یکلحظه از آن فقیران چشم مپوش که به زینتهاى دنیا مایل شوى و هرگز با آنان که ما دلهاى آنها را از یاد خود غافل کردهایم و تابع هواى نفس خود شدند و به اسراف کارى پرداختند متابعت مکن.
۴- محرومیت از مقام بندگى خداوند
پرهیز از اسراف و میانه روى در قرآن از ویژگىها و صفات بندگان خداوند شمرده شده است، پیام این آیه، آن است که انسانهاى اسرافکار از رسیدن به چنین مقامى (بندگى خدا) محروم هستند. “وعِبادُ الرَّحمنِ الَّذینَ…× والَّذینَ اِذا اَنفَقوا لَم یُسرِفوا ولَم یَقتُروا وکانَ بَینَ ذلِکَ قَواما”۵
۵ – سبب غضب خداوند
سخط و غضب خداوند از آثار اسراف و تجاوز از حدود الهى مىشود. “کُلوا مِن طَیِّباتِ ما رَزَقناکُم ولا تَطغَوا فیهِ فَیَحِلَّ عَلَیکُم غَضَبى…”۶ تناسب بین جمله “کُلوا مِن طَیِّباتِ ما رَزَقناکُم ولا تَطغَوا فیهِ” مىفهماند که منظور از طغیان، اسراف است.
۶- گمراهى
“… کَذلِکَ یُضِلُّ اللّهُ مَن هُوَ مُسرِفٌ مُرتاب”۷ این گونه خداوند، هر اسرافکار تردید کنندهاى را گمراه مىسازد.
۷- نا امیدى
اسراف در گناه و ستم به خویشتن، در قرآن از عوامل و زمینههاى نا امیدى مطرح شده است.
“قُل یا عِبادِىَ الَّذینَ اَسرَفوا عَلى اَنفُسِهِم لا تَقنَطوا مِن رَحمَهِ اللّهِ اِنَّ اللّهَ یَغفِرُ الذُّنوبَ جَمیعًا اِنَّهُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحیم”۸زیرا اگر اسراف، سبب نا امیدى نباشد، نهى از آن معنا ندارد.
۸ – تکذیب انبیا و رهبران الهى
تکذیب پیامبران الهى در قرآن از آثار و پیامدهاى روحیه اسرافگرى مطرح شده است.
“واضرِب لَهُم مَثَلاً اَصحابَ القَریَهِ اِذ جاءَهَا المُرسَلون× اِذ اَرسَلنا اِلَیهِمُ اثنَینِ فَکَذَّ بوهُما…× قالوا طائرکُم مَعَکُم أاِن ذُکِّرتُم بَل اَنتُم قَومٌ مُسرِفون”۹
۹- سبب درماندگى
زیاده روى و اسراف در قرآن یکى از عوامل درماندگى معرفى شده است. “ولا تَجعَل یَدَکَ مَغلولَهً اِلى عُنُقِکَ ولا تَبسُطها کُلَّ البَسطِ فَتَقعُدَ مَلومًا مَحسورا”۱۰
۱۰- فساد در زمین
“ولا تُطیعوا اَمرَ المُسرِفین× اَلَّذینَ یُفسِدونَ فِى الاَرضِ ولا یُصلِحون”۱۱
فرمان مسرفان را اطاعت نکنید، همانها که در زمین فساد مىکنند و اصلاح نمىکنند.
۱۱- حسرت و پشیمانى
“ولا تَجعَل یَدَکَ مَغلولَهً اِلى عُنُقِکَ ولا تَبسُطها کُلَّ البَسطِ فَتَقعُدَ مَلومًا مَحسورا”۱۲
نه هرگز دست خود را در احسان به خلق، محکم بسته دار و نه بسیار باز و گشاده (اسراف) که هر کدام کنى به نکوهش و حسرت خواهى نشست.
۱۲- گناه و فحشا
حضرت لوط علیهالسلام در خطاب به قومش، روحیه اسرافکارى و تجاوز را عامل گناه و فحشاى آنها برشمرده است. “ولوطًا اِذقالَ لِقَومِهِ اَتَأتونَ الفاحِشَهَ ما سَبَقَکُم بِها مِن اَحَدٍ مِنَ العالَمین × اِنَّکُم لَتَأتونَ الرِّجالَ شَهوَهً مِن دونِ النِّساءِ بَل اَنتُم قَومٌ مُسرِفون”۱۳ “اِذ قالَ لَهُم اَخوهُم لوطٌ اَلا تَتَّقون × اَتَأتونَ الذُّکر انَ مِنَ العالَمین × وتَذَرونَ ما خَلَقَ لَکُم رَبُّکُم مِن اَزواجِکُم بَل اَنتُم قَومٌ عادون”۱۴
۱۳- قحطى و گرسنگى
“وضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَریَهً کانَت ءامِنَهً مُطمَئنهً یَأتیها رِزقُها رَغَدًا مِن کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَت بِاَنعُمِ اللّهِ فَاَذاقَهَا اللّهُ لِباسَ الجوعِ والخَوفِ بِما کانوا یَصنَعون”۱۵
خداوند (براى آنها که اهل کفران و اسراف هستند) مثلى زده: منطقه آبادى را که امن و آرام و مطمئن بوده و همواره روزیش بطور فراوان از هر مکانى فرا مىرسید، اما نعمت خدا را کفران کردند و خداوند به سبب اعمالى که انجام مىدادند لباس گرسنگى و ترس را در اندامشان پوشانید.
در روایتى از امام صادق علیهالسلام نقل شد که فرمود: “گروهى از بنى اسرائیل آن قدر زندگى مرفهى داشتند که حتى از مواد غذایى مجسمههاى کوچک مىساختند و گاهى با آن (آلودگى) بدن خود را نیز پاک مىکردند، اما سرانجام کار آنها به جائى رسید که مجبور شدند همان مواد غذائى آلوده را بخورند و این همان است که خداوند در قرآن فرموده “وضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَریَهً…”۱۶
امام باقر علیهالسلام فرمود: … جمعیتى پیش از شما زندگى مىکردند که خداوند به آنها نعمت فراوان داد اما ناشکرى کردند و مواد غذائى را بى جهت از میان بردند و خداوند برکات خود را از آنها گرفت و به قحطى گرفتارشان ساخت.۱۷
۱۴- زندگى سخت
“ومَن اَعرَضَ عَن ذِکرى فَاِنَّ لَهُ مَعیشَهً ضَنکًا ونَحشُرُهُ یَومَ القِیامَهِ اَعمى× قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرتَنى اَعمى وقَد کُنتُ بَصیرا× قالَ کَذلِکَ اَتَتکَ ءایتُنا فَنَسیتَها وکَذلِکَ الیَومَ تُنسى× وکَذلِکَ نَجزى مَن اَسرَفَ ولَم یُؤمِن بآیاتِ رَبِّهِ ولَعَذابُ الآخِرَهِ اَشَدُّ واَبقى”۱۸
هر کس از یاد من روى گردان شود، زندگى (سخت و) تنگى خواهد داشت؛ و روز قیامت، او را نابینا محشور مىکنیم مىگوید: پروردگارا! چرا نابینا محشورم کردى؟ من که بینا بودم! مىفرماید: آن گونه که آیات ما براى تو آمد، و تو آنها را فراموش کردى؛ امروز نیز تو فراموش خواهى شد و این گونه جزا مىدهیم کسى را که اسراف کند، و به آیات پروردگارش ایمان نیاورد و عذاب آخرت، شدیدتر و پایدارتر است.
مرحوم علامه طباطبایى در این مورد، فرمودند: کسى که همه چیزش از آن خداوند است، اگر او را فراموش کند، در حقیقت از مسیر اعتدال و حق خارج شده و چنین فردى اسرافکار و متجاوز است لذاست که خداوند آنان را به عذابشدید و دردناک دنیوى مبتلا مىکند.۱۹
۱۵- زیبا پنداشتن زشتىها
“… کَذلِکَ زُیِّنَ لِلمُسرِفینَ ما کانوا یَعمَلون”۲۰ همین (کفران و غفلت است) که اعمال زشت اسراف کاران را در نظرشان، زیبا نموده است.
۱۶- کورى در قیامت
“ومَن اَعرَضَ عَن ذِکرى… ونَحشُرُهُ یَومَ القِیامَهِ اَعمى… وکَذلِکَ نَجزى مَن اَسرَفَ ولَم یُؤمِن بآیاتِ رَبِّهِ ولَعَذابُ الآخِرَهِ اَشَدُّ واَبقى”۲۱ هر کسى از یاد من روى گردان شود، زندگى (سخت و) تنگى خواهد داشت و روز قیامت او را کور محشور خواهیم کرد،… این گونه جزا مىدهیم کسى را که اسراف کند و به آیات پروردگارش ایمان نیاورد و عذاب آخرت شدیدتر و پایدارتر است.
۱۷- عذاب دنیوى
یکى دیگر از فرجامهاى اسراف که در قرآن به آن اشاره شده، عذابهاى دنیوى است.
خداوند متعال درباره قوم لوط مىفرماید: “اِنَّکُم لَتَأتونَ الرِّجالَ شَهوَهً مِن دونِ النِّساءِ بَل اَنتُم قَومٌ مُسرِفون× واَمطَرنا عَلَیهِم مَطَرًا فانظُر کَیفَ کانَ عاقِبَهُ المُجرِمین”۲۲
آیا شما از روى شهوت به سراغ مردان مىروید، نه زنان؟ شما جمعیت اسراف کارى هستید بارانى بر آنها فرستادیم (بارانى از سنگ که آنها را نابود ساخت) اکنون بنگر سرانجام کار مجرمان به کجا کشید. “لِنُرسِلَ عَلَیهِم حِجارَهً مِن طین× مُسَوَّمَهً عِندَ رَبِّکَ لِلمُسرِفین”۲۳ خداوند فرشتگان عذاب را با سنگهایى ویژه بر سر آنان (قوم لوط) فرو فرستاد و همه مسرفان را نابود کرد.
۱۸- ورود در آتش جهنّم
“واَنَّ المُسرِفینَ هُم اَصحابُ النّار”۲۴ و مسرفان اهل آتشند.
حضرت على علیهالسلام فرمود: “النار غایه المفرطین”۲۵ سرانجام افراد تندرو ،هلاکت و آتش جهنّم است.
پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلم فرمود: “من بنى بنیانا ریاء و سمعه حمله یوم القیامه الى سبع أرضین ثمّ یطّوقه نارا توقد فى عنقه ثم یرمى به فى النار فقلنا: یا رسول الله صلىاللهعلیهوآلهوسلم کیف یبنى ریاء و سمعه؟ فقال: یبنى فضلا على ما یکفیه او یبنى مباهاه”۲۶ هر کسى که ساختمانى را از روى ریا و سمعه (شنواندن به مردم کارهایى را که مایه کسب جاه است) بسازد باید آن را در قیامت تا هفت طبقه زمین حمل کند و بر گردنش آتشى آویزان خواهد شد و به داخل آتش جهنم انداخته مىشود. از حضرت سؤال شد، مراد از ریاء و سمعه چیست؟ فرمود: این که ساختمانى بسازد بیش از نیازش تا بر دیگران فخر کند.
۱۹- هلاکت
“… واَهلَکنَا المُسرِفین”۲۷ سرانجام مسرفان را هلاک گردانیدیم.
منظور آیه از مسرفین، کسانى هستند که در مورد خود و جامعهاى که در آن زندگى مىکردند و نیز در حق خدا و انبیاى الهى، اسراف و تجاوز و ستم مرتکب شدند و آیات الهى و رسالت پیامبران را تکذیب نمودند و نعمت نبوتو یاد حق را انکار کردند و سعادت و آخرت خود را نادیده گرفتند و از این جهت، خداوند آنان را به شدیدترین وجه مجازات کرد و به هلاکت و نابودى رساند.۲۸
حضرت على علیهالسلام فرمود: “لن یهلک من اقتصد”۲۹ هرگز به هلاکت نمىرسد کسى که میانه روى کند. (اسراف نکند).
حضرت على علیهالسلام فرمود: “علیک بالقصد فانه اعون شىء على حسن العیش، و لن یهلک امرؤ حتى یؤثر شهوته على دینه”۳۰ بر تو باد به میانه روى زیرا که آن یارى کننده چیزیست بر نیکوئى زندگى، و هرگز مردى به هلاکت نمىرسد تا آن که خواستههاى نفسانى خود را بر دینش مقّدم کند.
حضرت على علیهالسلام فرمود: “و سیهلک فىّ صنفان: محبٌ مفرط یَذْهبُ به الحُبّ الى غیر الحقّ و مبغضٌ مفرط یَذهَبُ به البغضُ الى غیر الحقّ و خیرُ الناس فىّ حالاً النَّمط الاوسطُ فالزموه…”۳۱ به زودى دو گروه نسبت به من هلاک مىگردند: دوستى که افراط کند و به غیر حق کشانده شود و دشمنى که در کینه توزى با من زیاده روى کرده و به راه باطل در آید. بهترین مردم نسبت به من گروه میانه رو هستند. از آنها جدا نشوید.
۲۰- برادر شیاطین
“وءاتِ ذَا القُربى حَقَّهُ والمِسکینَ وابنَ السَّبیلِ ولا تُبَذِّر تَبذیرا× اِنَّ المُبَذِّرینَ کانوا اِخوانَ الشّیاطینِ وکانَ الشَّیطانُ لِرَبِّهِ کَفورا”۳۲
حقوق خویشاوندان و ارحام خود را ادا کن و نیز فقیران و رهگذران را به حق خودشان برسان و هرگز اسراف مکن که مبذّران (اسراف کنندگان) برادر شیطانند و شیطان است که سخت کفران نعمت پروردگار خود کرد.
آثار منفى و زیانبار اسراف از دیدگاه اهل بیت (ع)
- تنبلى در اطاعت خداوند
پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلم فرمود: “ایاکم و فضول المطعم، فانه… یبطى بالجوارح عن الطاعه…”۳۳
از پرخورى (اسراف در خوردن) بپرهیزید که اعضاى بدن را در اطاعت خداوند تنبل مىسازد.
- نابودى سرمایه
حضرت على علیهالسلام فرمود: “القصد مثراه و السرف مثواه”۳۴ اعتدال و میانه روى در مصرف، سبب فراوانى مال و ثروت و اسراف و زیاده روى، باعث نابودى و تباهى آن است.
- فقر
پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلم فرمود: “من بذّر افقره الله”۳۵ کسى که مالش را بیهوده هدر دهد خدا او را فقیر مىکند.
حضرت على علیهالسلام فرمود: “سبب الفقر، الاسراف”۳۶ سبب فقر، اسراف است.
حضرت على علیهالسلام فرمود: “ما عال امرؤ اقتصد” ۳۷ انسانى که میانه روى کند فقیر و محتاج نشود.
امام صادق علیهالسلام فرمود: “انّ السرف یورث الفقر” ۳۸ اسراف فقر مىآورد.
امام کاظم علیهالسلام فرمود: “من اقتصد وقنع، بقیت علیه النعمه و من بذّر و اسرف زالت عنه النعمه”۳۹ میانه روى و قناعت سبب بقاى نعمت و تبذیر و اسراف سبب زوال نعمت مىشود.
امام صادق علیهالسلام فرمود: “ضمنتُ لمن اقتصد ان لایفتقر”۴۰ من براى کسى که میانه روى کند (اسراف نکند) ضمانت مىکنم که فقیر نشود.
حضرت على علیهالسلام فرمود: “الاقتصاد ینمى القلیل، الاسراف یفنى الجزیل”۴۱ میانه روى مال اندک را رشد و اسراف مال زیاد را نابود مىکند.
- قساوت قلب
پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلم فرمود: “ایاکم و فضول المطعم؛ فانه یسمّ القلب بالقسوه…”۴۲ از پرخورى (اسراف در خوردن) بپرهیزید که قلب را سخت مىکند.
حضرت على علیهالسلام فرمود: “اذا ملىء البطن من المباح عمى القلب عن الصلاح”۴۳ هرگاه شکم از خوردنىهاى مباح پر شود، دل از دیدن خیر و صلاح کور مىشود.
- منشأ دردها
پیامبر صلىاللهعلیهوآلهوسلم فرمود: “از پرخورى بپرهیزید زیرا سبب فساد بدن و منشأ دردهاست.”۴۴
حضرت على علیهالسلام فرمود: “علیکم بالقصد فى المطاعم، فانه ابعد من السرف واصحّ للبدن”۴۵ بر شما باد رعایت میانه روى در مصرف غذاها در جایى که اطعام مىشود، زیرا اقتصاد و میانه روى دور از اسراف و زیاده روى است و براى سلامت بدن بهتر است.
حضرت على علیهالسلام فرمود: “من کثر اکله قلّت صحته و ثقلت على نفسه مؤنته”۴۶ هر که خوراکش زیاد باشد، سلامتى اش کم باشد و بار زندگى بر دوش او سنگین شود.
- محرومیت از تیز هوشى
حضرت على علیهالسلام فرمود: “لاتجتمع القطنه و البطنه” تیز هوشى و پرخورى (اسراف در خوردن) با هم جمع نمىشود.
- مستجاب نشدن دعا
پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلم فرمود: “ان اصنافا من امّتى لایستجاب لهم دعاؤهم… و رجل رزقه الله مالا کثیرا فانفقه، ثم اقیل یدعوا یا رب ارزقینى! فیقول الله عزّ و جلّ: الم ارزقک رزقا واسعا؟ فهلا اقتصدت فیه کما امرتک و لم تسرف، و قد نهیتک عن الاسراف”۴۷ گروههایى از امت من دعایشان مستجاب نمىشود… و مردى که خداوند مال فراوانى روزى او سازد، و او آن مال را خرج (ولخرجى) کند، سپس رو به دعا آورد و بگوید: پروردگارا به من روزى بده! خداوند بزرگ به چنین کسى مىفرماید مگر به تو روزى گسترده ندادم، چرا چنان که به تو امر کرده بودم میانه روى نکردى و به اسراف پرداختى، در صورتى که من تو را از اسراف نیز نهى کرده بودم.
امام صادق علیهالسلام فرمود: “رجل اعطاه الله مالاً فانفقه فى غیر حقه، ثم قال اللهم ارزقینى، فلا یستجاب له…”۴۸ مردى که خدا مالى به او عطا کند، و او آن را در غیر جاى شایسته خود به مصرف رساند، و از خدا طلب روزى کند، دعایش مستجاب نمىشود.
- محرومیت از پند پذیرى
پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلم فرمود: “ایّاکم و فضول المطعم، فانه… یصمّ الصم عن سماع الموعظه”۴۹ از پرخورى (اسراف در خوردن) بپرهیزید که همّتها را از شنیدن پند و اندرز، کر مىکند.
- از گناهان کبیره
امام صادق صلىاللهعلیهوآلهوسلم فرمود: “و الکبائر محّرمه و هى الشرک بالله… و الاسراف و التبذیر…”۵۰ گناهان کبیره از محرمات الهى است که عبارتند از: شرک بالله، اسراف و تبذیر.
- از زمره جاهلان
حضرت على علیهالسلام فرمود: “لایرى الجاهل الامفرطا او مفرّطا”۵۱ افراد نادان یا تند روى مىکنند تا کند روى مىکنند.
- خوارى و ذلّت در آخرت و نزد خدا
حضرت على علیهالسلام فرمود: “اعطاءَ المال فى غیر حقّه تبذیر و اسرافٌ و هو یرفع صاحَبه فى الدنیا و یضعَهُ فى الاخره و یکرمه فى الناس و یُهینُه عند الله…”۵۲
بخشیدن مال به آنها که استحقاق ندارند، زیاده روى و اسراف است، ممکن است در دنیا مقام بخشنده آن را بالا برد، امّا در آخرت پست خواهد کرد، در میان مردم ممکن است گرامىاش بدارند، امّا در پیشگاه خدا خوار و ذلیل است.
در پایان لازم به ذکر است که ریشهها و عوامل اسراف منحصر به موارد ذکر شده نخواهد بود، بلکه شاید از نظر مخاطبان، موارد دیگرى قابل طرح باشد که امیدواریم
همه دلسوزان و فرهیختگان با پیگیرى این مباحث در ارتقاى شناخت و آگاهى جامعه نسبت به ریشهها، آسیبها و راههاى پیشگیرى از اسراف، گامهاى مؤثرى بردارند تا انشاءالله شاهد تطهیر جامعه اسلامى از هر گونه آلودگى اسراف و تجاوز از حدود الهى باشیم.
پىنوشتها:
- سایت رهبرى.
- سوره انعام، آیه ۱۴۱، سوره اعراف، آیه ۳۱٫
- سوره مؤمن، آیه ۲۸٫
- سوره کهف، آیه ۲۸٫
- سوره فرقان، آیه ۶۳ و ۶۷٫
- سوره طه، آیه ۸۱٫
- سوره مؤمن، آیه ۳۴٫
- سوره زمر، آیه ۵۳٫
- سوره یس، آیه ۱۳ و ۱۴ و ۱۹٫
- سوره اسراء، آیه ۲۹٫
- سوره شعراء، آیه ۱۵۰ و ۱۵۱٫
- سوره اسراء، آیه ۲۹٫
- سوره اعراف، آیه ۸۰ و ۸۱٫
- سوره شعراء، آیه ۱۶۱ و ۱۶۵ و ۱۶۶٫
- سوره نحل، آیه ۱۱۲٫
- تفسیر نورالثقلین، ج ۳، ص ۹۱٫
- همان.
- سوره طه، آیه ۱۲۴ و ۱۲۷٫
- المیزان، ج ۱۴، ص ۳۴۱٫
- سوره یونس، آیه ۱۲٫
- سوره طه، آیه ۱۲۴ و ۱۲۷٫
- سوره اعراف، آیه ۸۱ و ۸۳٫
- سوره ذاریات، آیات، ۳۲ و ۳۴٫
- سوره غافر، آیه ۴۳٫
- غررالحکم، ج ۱، ص ۲۰٫
- وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۵۸۸٫
- سوره انبیاء، آیه ۹٫
- تفسیر نمونه، ج ۱۳، ص ۳۶۳٫
- غررالحکم، ج ۲، ص ۱۱۸۷٫
- همان، ص ۱۱۸۶٫
- نهج البلاغه، خطبه ۱۲۷٫
- سوره اسراء، آیه ۲۶ و ۲۷٫
- میزان الحکمه، ج ۱، ص ۲۱۴٫
- الحیاه ج ۴، ص ۳۲۲٫
- بحارالانوار، ج ۱۰۳، ص ۲۱٫
- مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۶۴۶٫
- وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۴۱٫
- تحف العقول، ص ۲۹۷٫
- من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۳۲۱، ح ۱۷۲۱٫
- غررالحکم، ج ۱، ص ۲۱٫
- میزان الحکمه، ج ۱، ص ۲۱۴٫
- همان، ص ۱۱۵٫
- مستدرک الوسائل، ج ۱۶، ص ۲۱۰٫
- غررالحکم، ج ۲، ص ۴۸۴٫
- مستدرک الوسائل، ج ۱۶، ص ۲۱۴٫
- الکافى، ج ۲، ص ۵۱۰٫
- همان، ج ۵، ص ۶۷٫
- میزان الحکمه، ج ۱، ص ۲۱۴٫
- وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۲۶۲٫
- نهج البلاغه، حکمت ۷۰٫
- نهج البلاغه، خطبه ۱۲۶٫