وحید‌رضا نور بخش
و بعد چنین گوید این فقیر بی‌بضاعت و متمسّک به اَذیال اهل‌بیت رسالت، عباس بن محمّدرضا القمی ختم الله لهما بالحسنی و السّعاده که چون به مقتضای اخبار بسیار، ثابت شده که از اعظم طاعات و اشرف قربات، احیای احادیث أئمّه دین و مقربّان حضرت ربّ العالمین و گریستن بر بلایا و محن آن سادات مظلومین است… .
لهذا به خاطر داعی رسید تألیف کتابی در ذکر ولادت و مصائب حضرت سیّدالمرسلین و عترت طیّبین آن‌جناب -صلوات الله علیهم أجمعین- و ذکر قلیلی از فضایل و مناقب و اخلاق آن بزرگواران، تا مؤمنان بخواندن و شنیدن آن، به ثواب احیای احادیث ایشان فایز گردند و به محزون بودن و گریستن بر مصائب عظیم ایشان، به درجات مقرّبین رسند. پس این کتاب شریف را در کمال ایجاز و اختصار جمع نموده و نامیدم آن را به «منتهی الآمال فی تواریخ النّبی و الآل» و مرتب گردانیدم آن را بر چهارده باب، به عدد مقرّبان حضرت ربّ الأرباب.
آنچه در بالا آمد، بر آمده از بیان گرم و شیرین و خامه دلکش پیری است از تبار پاکان اهل دل و مرشدان باذوق که عمر شریفش را بر سر احیای معارف ناب محمّدی گذاشت و آنچنان رهزن دل و دین اهل بشارت گشت که نامش و اثر جاودانش برای همیشه، در کُنج تاقچه دل و خانه جا خوش کرده تا بدان‌جا که کمتر منزلی است که صاحب «مفاتیح» را نشناسد و از این جهت، کم از خواجه شیراز ندارد.
امّا این مقال، درصدد برآمده تا اثر دیگری از محدّث قمی را ـ که کمتر از «مفاتیح» او نزد عموم شناخته شده است ـ ، معرفی کند. وی حماسه‌ای در عرصه احیای اندیشه شیعی آفرید و با رجوع به منابع و مآخذ معتبر اسلامی-که در صلاحیت و توانمندی علمی و عملی او بود-، به تدوین تاریخ اسلام با نام «منتهی الآمال» همّت گماشت که یک دوره تاریخ تحلیلی و مستند است. کتاب «منتهی الآمال»، از کتب ارزشمند و با قدر و قیمت جهان تشیّع محسوب می‌شود که به عنوان کتابی موجز و در عین حال کامل، به معرفی شرح حال و احوال ستارگان فروزان آسمان عصمت و امامت(ع) می‌پردازد.
این کتاب، در چهارده باب فراهم آمده که هر باب آن، به یکی از معصومان اختصاص دارد.
باری این کتاب شریف و ماندگار، ویژگی‌های بی‌شماری در خود دارد که از دیر زمان تاکنون، عموم مردمان از آن بهره‌ها برده و خواص اهل علم، خوشه‌ها چیده‌اند.
این کتاب، تاریخی مستند و متقن از زندگانی چهارده معصوم و فرزندان و اصحاب به‌دست می‌دهد و از آن‌جا که نویسنده آن، محدّث، تاریخدان و متخصّص فن است، به خوبی می‌توان بر گفته‌های او در این کتاب، اعتماد و به آنها استناد کرد. این نوشتار مختصر، حوصله آن را ندارد تا به دقّت، همه ویژگی‌های والای آن را برشمارد؛ امّا اشاره به یک نکته، خالی از لطف نیست: از آن‌جا که حاج شیخ در ادبیات فارسی و عربی، دستی تمام داشته است، چنان نثر زیبا و فاخر و ادیبانه‌ای را در این کتاب به کار گرفته است که خواننده خوش ذوق را مسحور خود می‌کند.
حاج شیخ همچنین برای این کتاب –که در دو مجلّد سامان داده است- تتمّه و تکمله‌ای نگاشته به‌نام «تتمه المنتهی» در آن، به صورتی مختصر، به شرح حال خلفا و پادشاهان از ابوبکر تا آخرین خلیفه عباسی «مُستعصم بالله» پرداخته است. این کتاب نیز خوش‌بختانه اکنون در دست است و به صورت‌های مختلفی به چاپ رسیده است.
در پایان، معرفی اجمالی محدّث قمی(ره) و آشنایی با دیگر آثار شریفش، خالی از لطف به‌نظر نمی‌رسد.
حاج شیخ عبّاس قمی، از علما، مورّخان و محدّثان عصر حاضر محسوب می‌شود. او در قم متولّد شد و تحصیلات ابتدایی را در آن شهر فرا گرفت. سپس در ۱۳۱۶ق، به نجف رفت و از محضر درس حاج میرزاحسین نوری محدّث، بهره فراوان بُرد. در ۱۳۲۰ق، پس از وفات استاد، به قم بازگشت. آن‌گاه از قم به مشهد رفت و از آن‌جا مجدّداً رهسپار نجف شد. او سرانجام در ۲۳ ذی‌الحجّه سال ۱۳۵۹ق، درگذشت و در جوار استاد خود، حاج میرزاحسین نوری، دفن شد.
تهاجم فرهنگی غرب علیه اسلام، فعّال شدن تشکیلات ماسونی، پدید آمدن مذاهب ساختگی استعماری در ایران و عربستان و عراق و پاکستان، پیدایش احزاب و جمعیت‌های مختلف با ایدئولوژی‌های الحادی–غربی، نغمه‌های باستان‌گرایی از سوی شرق‌شناسان و ایران‌شناسان با طرح ایران منهای اسلام، نشر مطبوعات رنگارنگ با اهداف انحرافی‌شان، تأسیس مدارس جدید و تعطیل اجباری مدارس قدیم و حوزه‌های علمیه، نشر و ترجمه کتاب‌های غربی خاصه در تاریخ، چاپ نوشته‌های ضد اسلام و تشیّع و ده‌ها مورد دیگر، همگی بر دین ستیزی، اسلام‌زدایی و محو معنویت تشیّع، اشتراک نظر داشتند. آنچه در این سرزمین می‌بایست کوبیده می‌شد، «معارف الهی» بود. حتّی با تأسیس فِرق دراویش مختلف، به از میان بردن «تعهد» و «تعصب» دینی، همّت گماشتند. در این هنگامه در حوزه علمیه قم، یک روحانی محقّق، محدّث، مورّخ، ادیب و ژرف اندیش برخاست تا از حریم و حرم اسلام و تشیّع دفاع کند. او زندگی‌اش را وقف اسلام کرد؛ تا آن‌جا که روزانه، افزون از هفده ساعت مطالعه می‌کرد و می‌نوشت. شیخ عبّاس قمی، در دورانی که معنویت و حقیقت دین، مورد هجوم بود، به تدوین، تنظیم و ارایه کتاب دعایی با نام «مفاتیح الجنان» شامل یک دوره اعمال واجب و مستحب در طول سال، همت گماشت. پس از رسالات سیّد بن طاوس و علّامه‌ی مجلسی، کاری بدین عظمت و کامل در عالم شیعه انجام نشده بود. این کتاب در تمام خانه‌ها و اماکن مقدّسه، به عنوان رساله‌ای در باب «سیر و سلوک» علمی و عملی برای مشتاقان عرفان عملی در آمد که هر روز بر اهمیت و ضرورت آن افزوده می‌شود.
شیخ عبّاس قمی، هشت جلد کتاب با عنوان «مستدرک بحارالأنوار» برای متخصّصان حدیث تدوین کرد که در حوزه‌های علمیه، دست مایه‌ای برای عالمان دینی است.
از دیگر آثار شیخ عبّاس قمی می‌توان به تلخیص «معراج السعاده» اثر ملّا احمد نراقی، تدوین یکصد کلام از سخنان امام علی(ع)، نگارش «منازل الآخره» به عنوان توشه راهیان ابدیت و شناخت منازل موت، قبر، سؤال و جواب و عالم برزخ، اشاره کرد.
گر چه امروز محدّث قمی را با «سفینه البحار»، «منتهی الآمال» و «مفاتیح الجنان» می‌شناسیم و او با این کتاب‌ها خود را جاودانه تاریخ تشیّع ساخته است، امّا اگر امروز پس از گذشت یک قرن به قفسه بعضی کتاب فروشی‌ها نظر کنیم، دیدگانمان کمتر به کتبی جدید بر می‌خورَد که در زیر آن، نام محدّث قمی بدرخشد. این در حالی است که میراث ماندگار محدّث قمی که در زمینه‌های مختلف اخلاق، دعا و تاریخ با قلمی از نور نگاشته شده است، به بیش از شصت جلد می‌رسد که متأسفانه، بسیاری از جوانان و حتّی استادان حتّی با نام آنها نیز آشنا نیستند. فرزند بزرگ ایشان درباره آثار محدّث بلند آوازه شیعه می‌گوید: «تألیفات پدرم به ۶۳ جلد می‌رسد. آقای محمّدکاظم شانه‌چی کتاب‌های شیخ عبّاس را به سه دسته تقسیم کرده‌اند: ۱- کتاب‌هایی که در زمان حیات خود ایشان چاپ شده؛ ۲- کتاب‌هایی که تمام شده، ولی چاپ نشده است؛ ۳- کتاب‌هایی که ناتمام مانده است».
شاید بتوان گفت غنی‌ترین اثر محدّث قمی، کتاب ارزشمند «سفینه البحار» است. تلاش پیگیر و شبانه‌روزی او در طی سال‌ها غوّاصی در دریای نور و کلام اهل بیت علیهم السلام، دائره المعارفی تاریخی، حدیثی، رجالی و قرآنی پدید آورد که به نوعی می‌توان گفت ارزشمندترین اثر این مرد بزرگ به شمار می‌رود.
«سفینه»، فرهنگِ موضوعیِ منظّمی است که کلید علوم «بحار الأنوار» علّامه مجلسی به حساب می‌آید. این اثر ارزشمند، شامل حداقل سه هزار عنوان عقیدتی، اخلاقی، تاریخی، رجالی و تفسیری است که اطلاعات مربوط به آن از متقن‌ترین منابع گرفته شده است. شیخ عبّاس، برای تنظیم این کتاب، دو بار با تمام دقّت و با یادداشت برداری، تمام یکصد و ده جلد کتاب «بجار الأنوار» را مطالعه کرده است.
اسامی دیگر کتب این عالم وارسته، به این قرار است:
– «الفصول العلیه فی المناقب المرتضویه»؛ تعدادی از مناقب و مکارم اخلاقی حضرت علی(ع) را گردآوری کرده که بسیاری از آنها از کتاب‌های اهل سنّت نقل شده‌اند.
– «نفس المهموم»؛ در بیان ماجرای عاشورا و حوادث پس از آن است که بنا به تصدیق اهل فن، از بهترین و معتبرترین مقاتلی است که به رشته تحریر در آمده است. کتاب، از ولادت حضرت شروع شده، سپس در مناقب حضرت و آن‌گاه تمام وقایع بیعت تا مرحله شهادت ایشان، از اوّل تا به آخر را شرح می‌دهد.
ـ «نفثه المصدور»؛ رساله‌ای در تتمیم و تکمیل «نفس المهموم».
ـ «بیت الأحزان»؛ این کتاب درباره رنج‌ها و ناله‌های حضرت زهرای اطهر(س) و زندگی و حوادث دوران حیات آن بانوی بزرگ، نوشته شده است.
ـ «الأنوار البهیه فی تاریخ الحجج الالهیه»؛ در مورد ولادت و وفات چهارده معصوم نگاشته شده است. (عربی)
ـ «فوائد الرجبیه»؛ نخستین نوشته ایشان است که قبل از بیست سالگی نگاشت و شامل وقایع روزها و آداب مستحبی و اعمال ماه‌های عربی است. (عربی)
ـ «هدیه الزائرین و بهجه الناضرین»؛ درباره زیارت قبور ائمّه اطهار و ثواب آن است. همچنین در تعیین قبور علما و مؤمنان مشهور و مدفون در کنار مشاهد مشرّفه امامان. (فارسی)
– «التحفه الطوسیه و النفخه القدسیه یا مشهدنامه»؛ نوشته مختصری است مربوط به زیارت حضرت رضا(ع) و بعضی فوائد مربوط به آستان مقدسش. (فارسی)
– «رساله دستور العمل»؛ قبل از مفاتیح نوشته و ادعیه‌ای که در آن ناتمام است، در مفاتیح، به طور کامل آمده است. شیخ عبّاس، خود در مورد این کتاب می‌نویسد: «این دستور العملی است برای طالبان عبادت و پویندگان راه سعادت که در آن ذکر کردم به نحو فهرست و اجمال، در (ارتباط با) ایّام سنه از اعمال، از مأخذ معتبر، مانند کتب «مصباح» و «اقبال» و همچنین نگاشتم در آن؛ تواریخ موالید و وفیات حجج طاهره را».
– «مفاتیح الجنان»؛ هدف محدّث قمی از تنظیم مفاتیح، ارائه کتابی جامع و مستند در زمینه معرفی دعاها و زیارت‌ها و اعمال و آداب گوناگونی است که از سوی معصومان(ع) بیان شده است. آیهالله مرعشی نجفی، در مورد این کتاب می‌نویسد: «مفاتیح او را بهترین کتابی یافتم که در باب ادعیه و زیارات و آداب و سنن و مناجات نوشته شده است». جامعیت علمی مؤلّف و تخصّص وی در علوم اسلامی و نیز کثرت منابع و مآخذی که در مفاتیح به چشم می‌خورد، این کتاب را به صورت دائره المعارفی کوچک و کم‌نظیر در آورده است. دقّت و وسواس محدّث قمی در ارائه مجموعه‌ای مستند، تا آن‌جاست که در چندین قسمت از مفاتیح، به شدّت از کسانی که قصد تصرّف در این مجموعه را دارند، انتقاد کرده است. ایشان در مقدّمه ملحقات مفاتیح می‌نویسد: «به لعنت خداوند قهّار و نفرین رسول خدا(ص) و ائمّه اطهار(ع) واگذار و حواله نمودم کسی را که در مفاتیح، تصرف کند».
ـ «الباقیات الصالحات»؛ در حاشیه مفاتیح چاپ شده است.
ـ «الکنی و الألقاب»؛ درباره زندگانی علما و شعرا و … که در سه جلد است. این کتاب، یکی از کتاب‌های معتبر علم تراجم (شرح حال‌نویسی) است.
ـ «فواید الرضویه»؛ این کتاب، در مشهد و در مدّت اقامت شیخ عبّاس در آن‌جا به رشته تحریر درآمده که در شرح حال علما و بزرگان دین است. (فارسی)
ـ «تحفهالأحباب»؛ درباره اصحاب پیامبر و ائمّه اطهار(ع). (فارسی)
ـ «منازلالآخره»؛ کتاب نفیسی است که مراحل دشوار سفر آخرت را بر اساس روایات بررسی نموده و توشه لازم را یادآور شده است. شیخ عبّاس، در مقدّمه این کتاب می‌نویسد: «اگر حق تعالی مرا توفیق داد و مهلتی در اجل حاصل شد، شاید کتابی مفصّل در این باب تصنیف کنم و اگر چه در این زمان، اشخاصی را نمی‌بینم که از روی جد و حقیقت، طالب این نحو مطالب باشند و به همین ملاحظه، این مختصر را نیز با حال افسردگی و کم رغبتی نوشتم».﷼