حجت الاسلام والمسلمین محمد تقدیری
مقدمه
بهترین و ساده‌ترین راه برای شناخت ارزش و اهمیت یک مسئله در زندگی بررسی و تحلیل آثار و کارکردهای آن است. امید نیز آثار و پیامدهای پراهمیتی دارد، از جمله:
۱ـ آسان شدن سختی‌ها
امید به رحمت و پاداش الهی سبب تقویت روحیه و آسان شدن سختی‌ها می‌شود. در سوره نسا آمده است که سختی جنگ برای کسانی که امید به دیدار خدا و از او امید پاداش دارند، آسان می‌شود: «وَ لَا تَهِنُواْ فىِ ابْتِغَاءِ الْقَوْمِ إِن تَکُونُواْ تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَمَا تَأْلَمُونَ وَ تَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ مَا لَا یَرْجُونَ وَ کاَنَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا؛(۱) و در راه تعقیب دشمن (هرگز) سست نشوید (زیرا) اگر شما درد و رنج مىبینید، آنها نیز همانند شما درد و رنج مىبینند، ولى شما به خدا امید دارید و آنها ندارند و خداوند، دانا و حکیم است.»
خداوند ولى مؤمنین است، اما دشمنان خدا مولا و امیدى که دلگرم‌شان کند ندارند و در نتیجه، در عمل خود نشاط ندارند و کسى نیست که رسیدن آنان به هدف را ضمانت کند. خداى تعالى داناى به مصالح و در نهی و امری که مىکند حکیم است.(۲)
قرآن مهم‌ترین اثر و کارکرد امید در زندگی بشر را آسان شدن سختی‌ها و تقویت روحیه انسان می‌داند. انسان برای هر عملی نیازمند انگیزه است و هر چه کار سخت و دشوارتر باشد, امید نیز اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.
گاه نقش عواطف و احساسات در زندگی بشر بیشتر از عقل و خرد است. حکم عقل و خرد برای روی آوردن به انجام کار سخت و دشوار به‌تنهایی موجب نمی‌شود تا انسان به کاری اقدام کند، زیرا روحیه انسانی ارتباط تنگاتنگی با عواطف و احساسات او دارد.
امید موجب تقویت روحی و روانی تقویت و عاملی برای انجام کارهای سخت و دشوار است. در عین حال امید به پاداش درخور و شایسته، کارها را آسان و سختی‌ها را قابل تحمل می‌کند. اگر انسان امیدی به دستیابی به هدف نداشته باشد، هرگز برای رفع مشکلات تلاش نخواهد کرد.
امید به استجابت دعا موجب می‌شود که شخص سختی و رنج را تحمل کند و برای رهایی از مشکلات زندگی و دردهای روحی و جسمی و برآورده شدن نیازهایش دعا کند: «وَ إِذَا سَأَلَکَ عِبَادِى عَنىِّ فَإِنىِّ قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُواْ لىِ وَ لْیُؤْمِنُواْ بىِ لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ؛(۳) و هنگامى که بندگان من از تو درباره من سؤال کنند، (بگو:) من نزدیکم و دعاى دعاکننده را به هنگامى که مرا مىخواند پاسخ مىگویم، پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان بیاورند تا راه یابند و به مقصد برسند.
اگر کسی باور داشته باشد که کارش هیچ تأثیری ندارد، اقدام به انجام آن نمی‌کند، ولی اگر امیدوار باشد که کارش تأثیر دارد، احتمال و گمان رسیدن به نتیجه برای او کافی است تا به کاری دست زند. بر همین پایه و اساس است که شخص به آموزش و پرورش خطاکاران و بزهکاران اقدام می‌کند، زیرا این امید را به خود می‌دهد که شاید این اشخاص بزهکار و خطاکار با آموزش و پرورش درست اصلاح شوند.
«هیچ پیامبرى را نفرستادیم، جز آنکه دیگران به امر خدا باید مطیع فرمان او شوند و اگر به هنگامى که مرتکب گناهى شدند، نزد تو بیایند و از خدا آمرزش بخواهند و پیامبر برایشان آمرزش بخواهد، خدا را توبهپذیر و مهربان مىیابند.»
۲ـ زمینه‌ساز عفو و آمرزش
امید به لطف و رحمت خداوند زمینه آمرزش گناهان می‌شود: «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ الَّذِینَ‌هاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ أُوْلَئکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیم؛(۴) کسانى که ایمان آورده، هجرت و در راه خدا جهاد کردهاند، امید به رحمت پروردگار دارند و خداوند آمرزنده و مهربان است.»
بعضى از مهاجرین قتل اشتباهی مرتکب شده و به‌ناچار مهاجرت کرده بودند و کفار همین جرم را مایه جنجال قرار داده بودند. خداوند می‌فرماید: «این گروه در پرتو این سه کار بزرگ (ایمان و هجرت و جهاد) اگر مرتکب اشتباهاتى نیز بشوند، ممکن است مشمول عنایات و مغفرت الهى گردند.»(۵)
«قُلْ یَاعِبَادِىَ الَّذِینَ أَسْرَفُواْ عَلىَ أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُواْ مِن رَّحْمَهِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیم؛(۶) بگو اى بندگان من که بر خود اسراف و ستم کردهاید، از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را مىآمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.»
این آیات راه بازگشت توأم با امیدوارى را به روى همه گنهکاران مىگشاید، زیرا هدف اصلى از همه این امور، تربیت و هدایت است، نه انتقامجویى و خشونت. خداوند با لحنى آکنده از نهایت لطف و محبت، آغوش رحمتش را به روى همگان باز و فرمان عفو آنها را صادر کرده است.
۳ـ اجابت دعا
امید به خداوند و ترس از او در نیایش، زمینه‌ساز استجابت دعا و جلب مواهب الهی می‌شود: «فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَ وَهَبْنَا لَهُ یَحْیىَ وَ أَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ کَانُواْ یُسَرِعُونَ فىِ الْخَیرَْاتِ وَ یَدْعُونَنَا رَغَبًا وَ رَهَبًا وَ کَانُواْ لَنَا خَاشِعِین؛(۷) ما هم دعاى او را پذیرفتیم و یحیى را به او بخشیدیم و همسرش را (که نازا بود) برایش آماده (باردارى) کردیم، زیرا آنان (خاندانى بودند که) همواره در کارهاى خیر به‌سرعت اقدام مىکردند و در حال بیم و امید ما را مىخواندند و پیوسته براى ما (خاضع و) خاشع بودند.»
۴ـ قرار گرفتن در زمره محسنان
امید آمیخته با ترس از خدا، زمینه‌ساز قرار گرفتن در زمره محسنان است: «وَ لَا تُفْسِدُواْ فىِ الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا وَ ادْعُوهُ خَوْفًا وَ طَمَعًا إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِین؛(۸) و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید و او را با بیم و امید بخوانید، زیرا رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است.»
اعتدال در عبادت و اجتناب از فساد در روى زمین بعد از اصلاح آن را «احسان» و کسانى را که به این دستورات عمل می‌کنند «محسنین» می‌نامند که رحمت خدا نزدیک به آنان است.(۹)
۵ـ صبر و استقامت
امیدآفرینی از روش‌های قرآن برای تقویت روحیه و پایداری مجاهدان است. «فَقَاتِلْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا تُکلََّفُ إِلَّا نَفْسَکَ وَ حَرِّضِ المُْؤْمِنِینَ عَسىَ اللَّهُ أَن یَکُفَّ بَأْسَ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَ اللَّهُ أَشَدُّ بَأْسًا وَ أَشَدُّ تَنکِیلا؛(۱۰) در راه خدا پیکار کن که تنها مسئول وظیفه خود هستى و مؤمنان را (بر این کار) تشویق نما. امید است که خداوند از قدرت کافران جلوگیرى کند و خداوند قدرتش بیشتر و مجازاتش دردناک‌تر است.»
امید است خداوند با کوشش‌ها و تلاش‌هاى تو حتى اگر تنها باشى، قدرت و نیروى دشمنان را در هم بشکند، زیرا قدرت او مافوق قدرت‌ها و مجازات او مافوق مجازات‌هاست. با این بیان و ایجاد امید در راه موفقیت و پیروزی حتی در صورتی که انسان تنها باشد نیروی استقامت را بسیار افزایش می‌دهد. امید به حمایت الهی سبب صبر جمیل می‌گردد: «قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنفُسُکُمْ أَمْرًا فَصَبرٌْ جَمِیلٌ عَسىَ اللَّهُ أَن یَأْتِیَنىِ بِهِمْ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیم؛(۱۱) گفت (هواى) نفس شما مسئله را چنین در نظرتان آراسته است. من صبر مىکنم صبرى زیبا و امیدوارم که خداوند همه آنها را به من بازگرداند، زیرا او دانا و حکیم است.»
۶ـ اسوه‌پذیری
امیدواری به لطف خدا و روز قیامت سبب الگوگیری از اسوه‌های شایسته می‌شود: «لَّقَدْ کاَنَ لَکُمْ فىِ رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِّمَن کاَنَ یَرْجُواْ اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الاَْخِرَ وَ ذَکَرَ اللَّهَ کَثِیرًا؛(۱۲) مسلّماً براى شما در زندگى رسول خدا سرمشق نیکویى است براى آنان که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد مىکنند.»
کسانى به این صفت پسندیده متصف مىشوند که متصف به حقیقت ایمان باشند و معلوم است که چنین کسانى همه امیدشان به خداست و هدفشان خانه آخرت. دل در گرو خدا دارند و به زندگى آخرت اهمیت مىدهند، در نتیجه عمل صالح مىکنند و بسیار به یاد خدا هستند. هرگز از پروردگار خود غافل نمىمانند و نتیجه این توجه دائمى، تأسى به رسول خداست در گفتار و کردار.(۱۳)
۷ـ ایجاد انگیزه
امید به نتیجه عمل، سبب ایجاد انگیزه برای انجام آن می‌شود: «وَ إِذَا سَأَلَکَ عِبَادِى عَنىِّ فَإِنىِّ قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُواْ لىِ وَ لْیُؤْمِنُواْ بىِ لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُون؛(۱۴) و هنگامى که بندگان من از تو در باره من سئوال کنند، (بگو:) من نزدیکم. دعاى دعاکننده را به هنگامى که مرا مىخواند، پاسخ مىگویم. پس دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان آورند تا راه یابند.»
۸ـ بازگشت نعمت‌ها
ایمان به خداوند، زمینه‌ساز بازگشت نعمت‌های زایل شده است: «إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ کَمَا بَلَوْنَا أَصحَْابَ الجَْنَّهِ إِذْ أَقْسَمُواْ لَیَصْرِمُنهََّا مُصْبِحِین؛(۱۵) ما آنها را آزمودیم، همان گونه که «صاحبان باغ» را به هنگامى که سوگند یاد کردند که میوههاى باغ را صبحگاهان (دور از چشم مستمندان) بچینند آزمایش کردیم.»
«فَطَافَ عَلَیهَْا طَائفٌ مِّن رَّبِّکَ وَ هُمْ نَائمُون فَأَصْبَحَتْ کاَلصَّرِیم؛(۱۶): امّا عذابى فراگیر (شب هنگام) بر (تمام) باغ آنها فرود آمد در حالى که همه در خواب بودند و آن باغ سرسبز همچون شب سیاه و ظلمانى شد.»
۹ـ عبرت
امید داشتن به حیات پس از مرگ باعث پند گرفتن از نابودی امت‌های گذشته می‌شود: «وَ لَقَدْ أَتَوْاْ عَلىَ الْقَرْیَهِ الَّتىِ أُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ أَ فَلَمْ یَکُونُواْ یَرَوْنَهَا بَلْ کَانُواْ لَا یَرْجُونَ نُشُورًا؛(۱۷) آنها [مشرکان مکّه] از کنار شهرى که باران شرّ [بارانى از سنگ‌هاى آسمانى] بر آن باریده بود [دیار قوم لوط] گذشتند. آیا آن را نمىدیدند؟! (آرى، مىدیدند) ولى به رستاخیز ایمان نداشتند.»
پی نوشت‌ها:
۱ـ نساء، ۱۰۴٫
۲ـ المیزان، ج۵، ص ۱۰۲٫
۳ـ بقره، ۱۸۶٫
۴ـ بقره، ۲۱۸٫
۵ـ تفسیر نمونه، ج۲، ص ۱۱۳٫
۶ـ زمر، ۵۳٫
۷ـ انبیاء، آیه ۹۰٫
۸ـ اعراف، آیه ۵۶٫
۹ـ المیزان، ج۸، ص ۱۹۹٫
۱۰ـ نساء، ۸۴٫
۱۱ـ یوسف، ۸۳٫
۱۲ـ احزاب، ۲۱٫
۱۳ـ تفسیرالمیزان، ج۱۶، ص ۴۳۳٫
۱۴ـ بقره، ۱۸۶٫
۱۵ـ قلم، ۱۷٫
۱۶ـ همان، ۲۰ و ۱۹ .
۱۷ـ فرقان، ۴۰٫
سوتیترها:
۱٫
خداوند ولى مؤمنین است، اما دشمنان خدا مولا و امیدى که دلگرم‌شان کند ندارند و در نتیجه، در عمل خود نشاط ندارند و کسى نیست که رسیدن آنان به هدف را ضمانت کند. خداى تعالى داناى به مصالح و در نهی و امری که مىکند حکیم است.
۲٫
امید به نتیجه عمل، سبب ایجاد انگیزه برای انجام آن می‌شود. قرآن کریم می‌فرماید: هنگامى که بندگان من از تو در باره من سئوال کنند، (بگو:) من نزدیکم. دعاى دعاکننده را به هنگامى که مرا مىخواند، پاسخ مىگویم. پس دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان آورند تا راه یابند.