زیارت در اسلام، امری شایسته و مستحب و مورد سفارش است، به ویژه اگر مراد از قبور، مزار اولیای الهی یا فرزندان گرام آنان باشد. همه فِرَق و مذاهب اسلامی، به جز یک فرقه از حنبلی¬های متأخر به نام «وهابیت»، بر مشروعیت زیارت اتفاق‌نظر دارند. در مذهب شیعه بیش از همه، در باب زیارت و اهمیت آن سفارش شده است. در مذهب تشیع، زیارت معصومان«ع» و فرزندان گرامی آنان بعد از فقدان شان، مساوی با زیارت‌شان در حال حیات معرفی شده است. بنابراین، واژه «زیارت» واژه¬ای مقدس و آشنای در قاموس تشیع است؛ از جمله آداب و برنامه¬هایی که در شریعت اسلام به آن بسیار سفارش شده، رفتن به زیارت تربت پاک و مشاهد شریفه اهل¬بیت«ع» و فرزندان بزرگوار آنهاست. حضرات ائمه اطهار«ع» در روایات و احادیث، پیروان خود را بر این امر مهم تشویق و تحریص نموده‌اند و اجر و پاداش فراوانی برای آن بیان کرده¬اند. حضرت معصومه«س» در میان امامزادگان، از امامزادگان نادری است که برایش زیارتنامه مخصوص از جانب امام معصوم«ع» نقل شده است و به مقام شامخ آن حضرت اشاره شده است. مزار با صفای کریمه اهل¬بیت«س» سبب می¬شود که زائر حرم خود را نیازمند پروردگار ببیند، در برابر او خضوع کند و حضرت معصومه«س» را واسطه درگاه پروردگار عالمیان قرار دهد. در این نوشتار مختصر، به گوشه¬هایی از فضایل زیارت آن بانوی باکرامت از منظر حضرات معصومین علیهم السلام اشاره می¬کنیم.
فضیلت زیارت در روایات اهلبیت«ع»
در منابع روایی از رسول اکرم«ص» شده است که فرمودند: «مَن جَائَنِی زَائِراً لَا تَحمِلُهُ حَاجَهٌ إِلَّا زِیَارَتِی، کَانَ حَقّاً عَلیَّ أَن أَکُونَ لَهُ شَفِیعاً یَوم الْقِیامه؛ هر کس به زیارت من بیاید و انگیزه¬ای جز زیارتم نداشته باشد، بر من لازم است که شفیع او در روز قیامت باشم.»(۱) علامه امینی«ره»، این حدیث را از شانزده تن از محدثان و حفاظ اهل¬سنت نقل کرده است. همچنین آورده است: چهل‌ویک نفر از بزرگان آنان از عبدالله بن عمر نقل کرده¬اند که پیامبر اکرم«ص» فرمودند: «مَن زَارَ قَبرِی وَجَبَت لَهُ شَفَاعَتِی؛ هر کس قبر مرا زیارت کند، شفاعت من بر او واجب می¬شود.»(۲) این حدیث را دارقطنى، بیهقى، جلال الدین سیوطى و متقى هندى در کنزالعمال و دیگران روایت کرده¬اند.(۳)
علامه امینی«ره»، افزون بر این دو روایت، بیست روایت دیگر نیز در این باره از منابع اهل¬سنت نقل کرده است.
همچنین در روایتی دیگر پیامبر اکرم«ص» به امام علی«ع» می¬فرمایند: «ای علی، هر کس مرا یا تو و فرزندانت را در زمان حیات یا پس از مرگ زیارت کند، من ضمانت می¬کنم که او را از سختی¬ها و شداید روز قیامت نجات دهم، تا آن که او را مانند درجه خودم می¬گردانم.»(۴)
اسحاق بن عمار از امام صادق«ع» روایت می¬کند که آن حضرت فرمودند:««به مدینه بروید و بر پیامبر اکرم«ص» سلام بدهید، هر چند که سلام و درود از راه دور نیز به آن حضرت می¬رسد.»(۵)
گرچه زیارت از راه دور نیز مورد قبول و توصیه است، اما این حدیث مبین آن است که حضور زائر در کنار زیارت شونده و قبر وی خصوصیتی دارد، بنابراین مورد توصیه و سفارش قرار گرفته است. از جمله این خصوصیت‌ها عبارت است از:
۱ـ بهره¬مند شدن از فضای معنوی حرم¬های شریف ـ که محل رفت و آمد فرشتگان، ارواح انبیا و اولیا و محل تردد و تعلق ویژه روح بلند آن صاحب حرم است ـ و دعا کردن در مظان استجابت دعا.
۲ـ گسترش فرهنگ توحیدی و ولایت اهلبیت عصمت و طهارت«ع» در بین راه¬ها و شهرهای مسیر مشاهد مشرفه .
۳ـ نشانه صداقت زائر در دوستی و علاقه زیارت شونده.
۴ـ ارتباط ملت‌ها و ملیت‌های مختلف و آگاهی از مشکلات و امکانات یکدیگر.
۵ـ عمل به توصیه کلی قرآن کریم بر سیر در اقطار زمین و تماشای فرجام مجرمان: «قُل سِیرُواْ فِی الاَْرضِ فَانظُرُواْ کَیْفَ کَانَ عَـقِبَهُ الْمُجْرِمِینَ.»(۶)
۶ـ وفاداری به رهبر و مقتدا و تعهد به پیمانی که با اوبسته است. چنان که امام رضا«ع» می¬فرمایند: «برای هر امامی در هر زمانی، نسبت به مأمومین و شیعیانش، عهد و پیمانی است و اگر کسی بخواهد به عهدش خوب و تمام وفا کند باید به زیارت قبورشان مشرف شود. اگر کسی با اشتیاق به زیارت رفت و در این رغبت صادق بود، امامان معصوم در روز قیامت شفیع آنان خواهند بود».(۷) بنابراین، شیعیان نسبت به هریک از امامان معصوم«ع» پیمان و تعهدی دارند که کمال وفای به آن عهد، در زیارت مشتاقانه و عارفانه قبور آن وجودهای نورانی«ع» است.
افزون بر آن آنچه گفت شد، حرم‌های شریف امامان معصوم«ع» و فرزندان گرامی آنان در طول تاریخ مراکز علم، تبلیغ و ترویج دین، مبدأ قیام‌ها و نهضت‌ها، محل پیمان بستن و هم قسم شدن برای انقلاب‌های رهایی¬بخش، و… بوده است. این برکات، جملگی از طریق رفت و آمد و مراوده زائران با اماکن مقدسه ناشی می¬شود.
فضیلت زیارت از منظر فریقین
فقهای عظام شیعه نیز بر این باورند که با ادله اربعه، یعنی کتاب، سنت، عقل و اجماع، می¬توان رجحان و فضیلت داشتن زیارت قبور صلحا، ابرار، متقیان و نیکان را نیز اثبات کرد، تا چه رسد به زیارت انبیا و اوصیای معصوم«ع» و علمای بزرگ.(۸)
فقیه نامدار امامیه در جواهرکلام خود هنگام شرح کلام محقق حلی«ره»، استحباب زیارت صدیقه کبری، فاطمه زهرا«س» و امیرمؤمنان، علی«ع» و فرزندان معصوم آن دو بزرگوار را مورد کاوش و بررسی قرار داده است.(۹)
موضوع زیارت قبر رسول اکرم و ائمه گرامی«ع» اختصاص به مذهب شیعه ندارد و تنها در منابع روایی شیعی از آن سخن به میان نیامده است؛ بلکه این موضوع در بسیاری از منابع و مآخذ اهل¬سنت نیز مطرح شده و روایات متعددی با تعابیر مختلف از پیامبر اکرم«ص» نقل شده که فرموده است: «فَمَن زَارَنِی بَعدَ وَفَاتِی فَکَأَنَّمَا زَارَنِی فِی حَیَاتِی؛ هر کس بعد از وفات من، قبر مرا زیارت کند، همانند کسی است که در زمان حیات مرا زیارت نموده است.»(۱۰) و نیز می¬فرماید: «مَن زَارَ قَبرِی وَجَبَت لَهُ شَفَاعَتِی؛ هر کس به زیارت قبر من آید، شفاعتم بر او واجب می¬شود».(۱۱)
یکی از شخصیت‌های معروف اهل¬سنت است، در ضمن بیان وظایف زائرین مدینه منوره می¬گوید: «مستحب است که زائرین پس از زیارت قبر رسول خدا«ص» در بقیع حضور به هم رسانند و قبور پیشوایان دینی و صحابه را که در آنجا مدفون هستند، زیارت کنند».(۱۲)
مرحوم علامه امینی احادیث مربوط به زیارت قبر رسول اکرم«ص» را در کتاب گرانقدر «الغدیر» از منابع متعدد اهل¬سنت نقل نموده است: حدیث «مَن زَارَ قَبرِی وَجَبَت لَهُ شَفَاعَتِی»، را از ۴۱ کتاب و حدیث «مَن حَجَّ فَزارَ قَبری بَعدَ وَفاتی کانَ کَمَن زارَنی فی حَیاتی» را از ۲۵ مأخذ از مآخذ اهل¬سنت آورده است. تا آنجا که ۲۲ روایت با تعابیر مختلف در این باره از منابع متعدد اهل¬سنت، ذکر نموده است.
پس از ذکر احادیث یاد شده، مطالبی از ۴۱ نفر از شخصیت‌ها و علمای بزرگ اهل¬سنت، درباره فضیلت و پاداش زیارت قبر حضرت رسول اکرم«ص» نقل کرده است.
آنگاه به آداب زیارت از دیدگاه علمای اهل¬سنت پرداخته و در پایان کیفیت زیارت قبر رسول اکرم و ائمه بقیع«ع» و شهدای احد و دیگر افراد و همچنین توسل و استشفاع و تبرک به قبر مطهر رسول اکرم«ص» را از منابع و مآخذ آنان نقل نموده است.
با توجه به مطالب یادشده، به روشنی درمی¬یابیم که مسلمانان در طول تاریخ اسلام بر جواز، بلکه استحباب زیارت قبور اولیای الهی اجماع داشته¬اند، اما از ناحیه «ابن تیمیه» ممنوع شد. وی اولین کسی است که از این مسئله جلوگیری کرده و به شدت با آن مقابله نمود. بعد از او شاگردانش، افکار و نظریه‌های او را دنبال کرده و تا زمان «محمد بن عبدالوهاب»(۱۳) و دیگر وهابیون بر این اعتقاد سخیف خود باقی¬اند. البته نکته شایان توجه این است که وهابیان و در صدر آنها ابن تیمیه، زیارت هر قبری را حرام می‌دانند؛ اعم از زیارت قبور اهل بیت«ع» و دیگران و در خصوص نظرات خود درباره حرمت زیارت قبور به طور عموم، بسیار پافشاری می¬کنند و زیارت را امری شرک¬آمیز و زائر را مشرک می¬دانند.
فضیلت زیارت حضرت فاطمه معصومه«س» به روایت حضرات معصومین«ع»
در روایات اسلامی از قول حضرات معصومین«ع» بر زیارت حضرت معصومه«س» تصریح شده است و در روایتی زائر آن حضرت را در صورت معرفت حق او، سزاوار بهشت میداند.
پیامبر اکرم«ص» فرمودند: « آن کس که مرا یا یکی از فرزندانم را زیارت کند، روز قیامت او را دیدار خواهم کرد و از ترس و وحشت آن روز، نجاتش خواهم داد».(۱۴)
زیارت حضرت فاطمه معصومه«س» از نگاه امام صادق«ع»
گروهی از اهالی «ری» محضر امام صادق«ع» شرفیاب شدند. حضرت فرمود: آفرین بر «برادران قمی ما». گفتند: ما اهل ری هستیم (نه اهل قم). حضرت سخن خویش را تکرار فرمود و آنان چندین بار گفتند که ما اهل قم نیستیم و حضرت هم چندین بار فرمود که ای برادران قمی ما خوش آمدید.
سپس حضرت فرمودند: «خدا را حرمى است که مکه است و رسول خدا را حرمی که مدینه است و امیرالمؤمنین را حرمى که کوفه است و ما را هم حرمى که شهر قم است. به زودی دخترى از فرزندانم به نام «فاطمه» در آنجا به خاک سپرده می¬شود؛ هر کس قبر او را زیارت کند، بهشت بر او واجب مى¬شود. این سخن را ـ به گفته راوى ـ امام صادق«ع» در زمانى فرمود که هنوز امام موسی کاظم«ع»، پدر حضرت فاطمه معصومه«س» به دنیا نیامده بود».(۱۵) در خبر دیگری آمده است: «اِنَّ زیارتها تعادل الجنّه؛ زیارت او همسنگ بهشت است».(۱۶)
زیارت حضرت فاطمه معصومه«س» از نگاه امام رضا«ع»
علّامه مجلسی«ره» از امام رضا«ع» روایت می¬کند که خطاب به سعدبن سعد اشعری فرمود: «اى سعد! ما پیش شما (مردم قم) قبرى داریم، گفتم: فداى شما شوم، منظور شما قبر فاطمه معصومه دختر امام هفتم علیهماالسلام است؟ فرمود: بله، کسى که با شناخت حق او، او را زیارت کند بهشت براى اوست، بعد فرمود: وقتى براى زیارت آمدى در بالاسرش رو به قبله بایست، ۳۴ بار اللّه اکبر، ۳۳ بار سبحان اللّه و ۳۳ بار الحمدللّه بگو و بعد بگو: السلام علی آدم صفوه اللّه….. تا پایان زیارت شریفه».(۱۷) بنابراین حدیث، درمی‌یابیم زیارتنامه حضرت معصومه«س» از امام رضا«ع» است و در میان بانوان اهل¬بیت بعد از حضرت فاطمه زهرا«س»، تنها بانوی مجلّله¬ای که زیارت مأثور دارد حضرت فاطمه معصومه«س» است.
امام رضا«ع» درباره زیارت حضرت معصومه«س» فرمودند: «مَن زارَها عارِفاً بِحَقِّها فَلَهُ الجَنَّهُ؛ کسی که «فاطمه معصومه» را زیارت کند، درحالی که «معرفت» به حق او داشته باشد، سزاوار بهشت است».(۱۸) بدیهی است که اگر زائر مسلمان، معرفت به فضایل و کمالات نفسانی و راه و رسم زندگی این بندگان شایسته خدا داشته باشد، می¬تواند از زیارت مرقد شریف آنان توشه¬ای برگیرد و روح و جان خود را با آن ارواح قدسی هماهنگ نماید و با مکتب و مرام الهی آنها آشنا گردد.
مراد از واژه «عارفاً بحقّها»، در کلام امام رضا«ع» درباره زیارت خواهر گرامی¬اش، بیانگر مقام والای حضرت فاطمه معصومه«س» است. از جمله شرایط تکمیل و پذیرش زیارت، شناخت حقیقی و واقعی نسبت به صاحب قبر است؛ زیرا ارزشی که عرض ادب و احترام با شناخت کامل نسبت به کسی یا چیزی دارد، ادب و احترام از روی گمان و تخیل نخواهد داشت، چنان که خداوند در قرآن کریم می¬فرماید: «وَ اِنَّ الظَّنِّ لا یُغنی مِنَ الحَقِّ شَیئاً؛ و ظن و گمان، در فهم حق و حقیقت هیچ سودی ندارد».(۱۹)
شناخت کامل و محبت نسبت به پیامبر اکرم«ص» و اهل¬بیت پاک و مطهرش«ع» که هم سنگ و هم طراز با قرآن کریم هستند، شفاعت آنان و عاقبت به خیری را در پی دارد. پیامبر اسلام«ص» می¬فرماید: «دوستی و محبت ما اهل¬بیت را پیشه کنید؛ زیرا کسی که خدا را با محبت ما اهلبیت ملاقات کند، با شفاعت ما وارد بهشت خواهد شد؛ سوگند به کسی که جانم در دست اوست، هیچ کس از عملش سودی نمی¬برد مگر با شناخت کامل نسبت به حقوق ما».(۲۰)
لقب «معصومه» را امام رضا«ع» به خواهر خود عطا فرمود: آن حضرت در روایتى فرمود: «مَن زَارَ الْمَعصُومَهَ بِقُم کَمَن زَارَنى؛ هرکس حضرت معصومه«س» را در قم زیارت کند، مانند کسى است که مرا زیارت کرده است». این لقب، که از سوى امام معصوم به این بانوى بزرگوار داده شده، گویاى جایگاه والاى ایشان است.
پی‌نوشت‌ها
۱ـ امینی، شیخ عبدالحسین، الغدیر، چاپ تهران، ص۹۷٫
۲ـ همان، ص۹۳٫
۳ـ سنن دارقطنى، ج۲، ص۲۴۴، ح۲۶۶۹؛ السنن الکبرى، بیهقى، ج۵، ص۲۴۵؛ تفسیر الدر المنثور، ج۱، ص۲۳۷؛ کنز العمال، ج۱۵، ص۶۵۱، ح۴۲۵۸۳٫
۴ـ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت، قم، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، کتاب الحج، ابواب المزار، باب۴، ص۳۲۸، ح۱۶٫
۵ـ همان، ج۱۴، کتاب الحج، ابواب المزار، باب۴، ص۳۳۸، ح۱۴٫
۶ـ نمل، ۶۹٫
۷ـ الکافی، ج۴، ص۵۶۷؛ بحارالانوار، ج۱۰۰، ص۱۱۶؛ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۷۷٫
۸ـ عبدالاعلی الموسوی السبزواری، مهذب الاحکام فی بیان حلال والحرام، قم، دار التفسیر، ج۱۵، ص۳۳٫
۹ـ ر.ک: محمد حسن نجفی، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۸۵ ـ ۱۰۰٫
۱۰ـ سنن الدار قطنی، ج ۲، باب المواقیت، ص ۲۷۸، ش ۱۹۲.
۱۱ـ همان، ش ۱۹۴.
۱۲ـ احیاء علوم الدین، محمد غزالی، بیروت، دارالمعرفه، ج ۱، ص ۲۷۱.
۱۳ـ نخستین کسی که مذهب وهابی را پدید آورد و در راه ترویج آن به شدت کوشش کرد، و مسلک وهابی منسوب به اوست.
۱۴ـ کامل الزیارات، ص ۱۱.
۱۵ـ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار الجامعه لدُرَر اخبارالائمّه الاطهار، دار احیاء التراث العربی، بیروت، لبنان، الطبقه الثالثه المصّححه، ۱۴۰۳ هـ.ق./ ۱۹۸۳ م، بحارالانوار، ج۵۷، ص۲۱۶، باب ۳۶ الممدوح من البلدان و المذموم منها و غرائبها.
۱۶ـ بحارالانوار، ج۶۰، ص ۲۱۹.
۱۷ـ همان، ج۱۰۲، ص۲۶۶٫
۱۸ـ همان، ج۱۰۲، ص۲۶۶٫
۱۹ـ نجم، ۲۸٫
۲۰ـ ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، دارالکتب الاسلامیه، قم، ایران. ج۱، ص۶۱
سوتیتر
۱٫
همه فِرَق و مذاهب اسلامی، به جز یک فرقه از حنبلی¬های متأخر به نام «وهابیت»، بر مشروعیت زیارت اتفاق‌نظر دارند. در مذهب تشیع نیز، زیارت معصومان«ع» و فرزندان گرامی آنان بعد از فقدان شان، مساوی با زیارت‌شان در حال حیات معرفی شده است.