خانواده ریشه و سنگ بنای جامعه بزرگ انسانی است
قرآن در این زمینه می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُم وَ أَهلیکُم ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَهُ عَلَیْها مَلائِکَهٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُم وَ یَفعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ؛(۱) اى کسانى که ایمان آوردهاید خود و خانواده خویش را از آتشى که هیزم آن انسان‌ها و سنگ‌هاست نگه دارید. آتشى که فرشتگانى بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمىکنند و آنچه را فرمان داده شده‌اند (به‌طور کامل) اجرا مىکنند!»!
در توضیح آیه می‌خوانیم: «نگهدارى خویشتن به ترک معاصى و عدم تسلیم در برابر شهوات سرکش است، و نگهدارى خانواده به تعلیم و تربیت و امر به معروف و نهى از منکر و فراهم ساختن محیطى پاک و خالى از هر گونه آلودگى، در فضاى خانه و خانواده است.»
حق زن و فرزند تنها با تأمین هزینه زندگى و مسکن و تغذیه آنها حاصل نمىشود. مهم‌تر از آن تغذیه روح و جان آنها و به کار گرفتن اصول تعلیم و تربیت صحیح است.
قابل توجه اینکه تعبیر به «قوا» (نگاهدارید) اشاره به این است که اگر آنها را به حال خود رها کنید خواه ناخواه به سوى آتش دوزخ پیش مىروند و شما هستید که باید آنها را از سقوط در آتش دوزخ حفظ کنید...(۲)».
در اینجا عوامل مهم در امر خانواده را از زبان قرآن و امام علی(ع) بر می‌شمریم:
الف) تربیت خانواده
مهم‌ترین امر در مورد خانواده تربیت صحیح است. قرآن کریم می‌فرماید: «وَ أْمُر أَهلَکَ بِالصَّلاهِ وَ اصطَبِر عَلَیها لا نَسئَلُکَ رِزقاً نَحنُ نَرزُقُکَ وَ الْعاقِبَهُ لِلتَّقوى؛(۳) خانواده خود را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شکیبا باش! از تو روزى نمىخواهیم؛ (بلکه) ما به تو روزى مىدهیم؛ و عاقبت نیک براى تقواست!
علی«ع» در این زمینه می‌فرماید: «وَ قَالَ ع لِکُمَیلِ بنِ زِیَادٍ النَّخَعِیِّ یَا کُمَیْلُ مُر أَهلَکَ أَن یَرُوحُوا فِی کَسبِ الْمَکَارِمِ وَ یُدلِجُوا فِی حَاجَهِ مَن هُوَ نَائِمٌ فَوَالَّذِی وَسِعَ سَمعُهُ الْأَصْوَاتَ مَا مِن أَحَدٍ أَودَعَ قَلْباً سُرُوراً إِلَّا وَ خَلَقَ اللَّهُ لَهُ مِن ذَلِکَ السُّرُورِ لُطْفاً فَإِذَا نَزَلَت بِهِ نَائِبَهٌ جَرَى إِلَیهَا کَالْمَاءِ فِی انحِدَارِهِ حَتَّى یَطْرُدَهَا عَنهُ کَمَا تُطْرَدُ غَرِیبَهُ الْإِبِلِ؛(۴) ای کمیل! خانواده‌ات را فرمان ده که (روزها) در به دست آوردن بزرگواری (و مکارم اخلاق) بکوشند و پیوسته اهتمام کنند در قضاء حوائج مسلمانانی که خوابند (در شب‌ها). سوگند به خدایی که تمام صداها را می‌شنود هر کس دلی را شاد کند، خداوند از آن شادی لطفی برای او قرار دهد که به هنگام مصیبت چون آب زلالی بر او باریدن گرفته وتلخی مصیبت را بزداید چنان که شتر غریبه را از چراگاه دور سازند.»
رسول خدا«ص» فرمود: « اَدَّبو أولادَکم عَلی ثَلاثِ خِصالٍ: حُبِّ نَبیکم وَ حُبِّ اَهلِ بَیتِهِ وَ قِراءَه القُرآن(۵)؛ فرزندان خود را بر سه خصال تربیت کنید: ۱ـ محبت نبی خود؛ ۲ـ محبت اهل‌بیت نبی«ص»؛ ۳ـ وخواندن قرآن.»
ب) آموزش خانواده
علی«ع» فرمود: « مُروا أولادَکُم بِطَلَبِ العِلمِ (۶) اولاد خود را به فراگیری دانش فرمان دهید.»
و در جای دیگر فرمود: «عَلِّمُوا صِبیَانَکُمُ الصَّلَاهَ وَ خُذُوهُم بِهَا إِذَا بَلَغُوا الحُلُمَ؛(۷) فرزندان خود را نماز تعلیم دهید، وقتی به سن بلوغ رسید (در صورت کوتاهی) مؤاخذه کنید.»
ایشان خطاب به امام حسن مجتبی(ع) می‌فرماید: «وَ أَن أَبتَدِئَکَ بِتَعلِیمِ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَأْوِیلِهِ وَ شَرَائِعِ الْإِسلَامِ وَ أَحکَامِهِ وَ حَلَالِهِ وَ حَرَامِه…؛(۸) ابتدا خواستم (آموزش) تو را به تعلیم کتاب خداوند و بیان آن و مقررات و احکام اسلام و حلال و حرام آن آغاز کنم».
نکات اساسی آموزش در نامه ۳۱
اگر محورهای عمده سفارش‌های امام علی«ع» را در مورد آموزش فرزند جوان خویش (امام مجتبی) مورد مداقّه قرار دهیم، به این نکات کلی زیر می‌رسیم:
۱ـ موانع و آفت دوستی (لَا خَیرَ فِی مُعِینٍ مَهِینٍ وَ لَا فِی صَدِیقٍ ظَنِین؛ در کمک کار سست عنصر و دوست بدگمان خیری نیست) ۲ـ علت تأخیر اجابت دعاها (لِیَکُونَ ذَلِکَ أَعْظَمَ لِأَجرِ السَّائِل؛ تأخیر دعا برای این است که باعث بیشتر شدن پاداش درخواست‌کننده می‌شود.) ۳ـ تسویف، آفت موفقیت و مغتنم شمردن فرصت‌ها (بَادِرِ الْفُرصَهَ قَبلَ أَن تَکُونَ غُصَّه؛ فرصت را دریاب قبل از اینکه که (از دست رود) و تبدیل به غصه شود) ۴ـ احترام به اقوام و خویشان (وَ أَکرِم عَشِیرَتَک؛ خویشانت را گرامی دار) ۵ـ عدم اعتماد به آرزوها (َوَ الِاتِّکَالَ عَلَى الْمُنَى فَإِنَّهَا بَضَائِعُ النَّوکَی، بر آرزوها تکیه نکن که سرمایه احمقان است.) ۶ـ باز بودن باب توبه (و فتح لک باب المتاب؛ باب توبه را برای تو باز نمود.) ۷ـ راه‌های مقابله با مشکلات (فَاحْتَمَلُوا وَعْثَاءَ الطَّرِیقِ وَ فِرَاقَ الصَّدِیق؛ مشکلات را تحمل می‌کنند و جدایی را می‌پذیرند) ۸ـ راه تقویت دل (احی قلبک بالموعظه و…؛ جانت را با پندپذیری زنده کن) ۹ـ شرایط تحصیل علم (وَ اعلَم أَنَّهُ لَا خَیرَ فِی عِلمٍ لَا یَنفَع؛ دانشی که سود ندارد خیری در آن نیست) ۱۰ـ مسئولیت به قدر توان. (فَلَا تَحمِلَنَّ عَلَى ظَهْرِکَ فَوقَ طاقتک؛ بیش از توانت بر دوشت بار مگذار).(۹)
ج) فرزند مطلوب خانواده
در قرآن کریم می‌خوانیم: «وَالَّذینَ یَقُولُونَ رَبَّنا هَب لَنا مِن أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قُرَّهَ أَعیُنٍ وَ اجعَلنا لِلْمُتَّقینَ إِماماً؛(۱۰) و کسانى که مىگویند: «پروردگارا! از همسران و فرزندانمان مایه روشنى چشم ما قرار ده و ما را براى پرهیزگاران پیشوا گردان!»
قَالَ الراوی هَذِهِ الْآیَهُ وَ اللَّهِ خَاصَّهٌ فِی أَمِیرِ الْمُؤمِنِینَ عَلِیٍّ ع کَانَ أَکثَرُ دُعَائِهِ یَقُولُ رَبَّنا هَب لَنا مِن أَزواجِنا یَعنِی فَاطِمَهَ وَ ذُرِّیَّاتِنا الْحَسَنُ وَ الْحُسَینُ قُرَّهَ أَعیُنٍ قَالَ أَمِیرُالمُؤمِنِینَ«ع» وَاللَّهِ مَا سَأَلْتُ رَبِّی وَلَداً نَضِیرَ الْوَجهِ وَ لَا وَلَداً حَسَنَ الْقَامَهِ وَ لَکِن سَأَلْتُ رَبِّی وُلْداً مُطِیعِینَ لِلَّهِ خَائِفِینَ وَجِلِینَ مِنهُ حَتَّى إِذَا نَظَرتُ إِلَیهِ وَ هُوَ مُطِیعٌ لِلَّهِ قَرَّت بِهِ عَیْنِی قَالَ وَ اجعَلْنا لِلمُتَّقِینَ إِماماً قَالَ نَقْتَدِی بِمَن قَبلَنَا مِنَ الْمُتَّقِینَ فَیَقْتَدِی الْمُتَّقُونَ بِنَا مِن بَعدِنَا وَ قَالَ أُوْلئِکَ یُجزَونَ الْغُرْفَهَ بِما صَبَرُوا یَعنِی عَلِیَّ بنَ أَبِی طَالِبٍ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ ع وَ فَاطِمَهَ وَ یُلَقَّونَ فِیها تَحِیَّهً وَ سَلاماً خالِدِینَ فِیها حَسُنَت مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً؛(۱۱) راوی می‌گوید این آیه مخصوص امیرالمؤمنین«ع» است. بیشترین دعایش همین بود که خدایا از همسرم فاطمه و فرزندانم حسن و حسین مایه چشم روشنی قرارده. حضرت امیرالمؤمنین«ع» فرمود: به خداوند سوگند هیچ‌گاه از پروردگار خود فرزندانی خوش سیما و نه فرزندانی سرو قامت نخواسته‌ام، بلکه فرزندانی مطیع خداوند و ترسان از او خواسته‌ام تا هرگاه به فرزندم نگریستم و او را در حال اطاعت خدا دیدم، چشمانم روشن گردید. معنای ما را پیشوای متقین قرار بده این است که ما به متقین گذشته اقتدا می‌کنیم و متقین بعد از ما به ما اقتدا می‌کنند.
آنها هستند که درجات عالى بهشت در برابر شکیبایی‌شان به آنان پاداش داده مىشود؛ یعنی علی‌بن ابی طالب فاطمه و حسن وحسین«علیهم‌السلام» و در آنجا با تحیّت و سلام روبه‌رو مىشوند.»
د) اعتدال در پرداختن به امور خانواده
متأسفانه امروزه خانواده‌ها فکر می‌کنند هر چه امکانات و وسایل رفاه فرزندانشان را برآورده سازند، فرزندانی شایسته و نیکو خواهند داشت، اما این خیال آنها مدّت زیادی دوام نمی‌آورد و با چشم خویش نظاره‌گر طغیان و انحراف آنها هستند. بنابراین با تأسی به سفارش‌های نورانی و حکیمانه امام متقیان علی«ع» زمینه را برای شکوفایی گل‌های زندگی‌مان فراهم سازیم.
«قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ«ع» لَا تَجعَلَنَّ أَکثَرَ شُغُلِکَ بِأَهْلِکَ وَ وُلْدِکَ فَإِن یَکُن أَهلُکَ وَ وُلْدُکَ أَولِیَاءَ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یُضَیِّعُ أَولِیَاءَهُ وَ إِن یَکُونُوا أَعدَاءَ اللَّهِ فَمَا هَمُّکَ وَ شُغُلُکَ بِأَعدَاءِ اللَّهِ؛(۱۲) امیرمؤمنان فرمود: بیشترین اوقات زندگی را به زن و فرزندانت اختصاص مده (به فکر عبادت هم باش) زیرا اگر زن و فرزندانت از دوستان خدا باشند، خدا آنها را تباه نخواهد کرد واگر از دشمنان خدایند، چرا غم دشمنان خدا را می‌خوری.»
هـ) مدیریت خانواده
ممکن است بعضی گرفتار همسر ناباب شوند و ممکن است همسر خوب و دلخواه نصیب انسان شود، در هر صورت باید خانواده را مدیریت کرد.
«قَالَ أَمِیرُالْمُؤمِنِینَ«ع» فِی کَلَامٍ لَهُ اتَّقُوا شِرَارَ النِّسَاءِ وَ کُونُوا مِن خِیَارِهِنَّ عَلَى حَذَرٍ وَ إِن أَمَرنَکُم بِالْمَعرُوفِ فَخَالِفُوهُنَّ کَی لَا یَطْمَعنَ مِنکُم فِی الْمُنکَرِ؛(۱۳) پس از زنان بد خودتان را حفظ کنید و مراقب نیکانشان باشید، در خواسته‌های نیکو، همواره فرمانبردارشان نباشید تا در انجام منکرات طمع ورزند.» همین‌طور عفت و حجاب زنان در خانواده نمونه مدیریت و محافظت می‌شود.
حضرت فرمود: «چرا زنان در بازارها به مردان تنه می‌زنند؟آیا غیرت ندارید؟ آن که غیرت ندارد خیری در او نیست(۱۴) و هم چنین علی«ع» از فاطمه زهرا«س» نقل کرده است: «بهترین حالت نزدیکی زن به خداوند آن هنگام است که در منزل بنشیند.»(۱۵) ولی هشدار! که از غیرت بیجا دوری کنیم که باعث انحراف خانواده می‌شود.
علی«ع» فرمود: «وإیَّاک والتَّغایُر فی غَیْر موضِع الْغِیره (غِیرَهٍ)، فإنَّ ذلِک یدعُو الصَّحِیحَهَ مِنهُنَّ إلى السَّقم والبَریئه إلى الرَّیْب؛ بپرهیز از غیرت نشان دادن بیجا که درستکار را به بیمار دلی و پاکدامن را به بدگمانی رساند.»
و) تنظیم خانواده
تنظیم خانواده در جهات مختلف امری است ضروری
علی«ع» فرمود: «وَ تَرکَ الزِّنَى [الزِّنَا] تَحصِیناً لِلنَّسَبِ وَ تَرکَ اللِّوَاطِ تَکْثِیراً لِلنَّسلِ وَ الشَّهَادَاتِ؛ و ترک زنا (و حرمت آن) را برای سلامت نسل آدمی و ترک لواط را برای فزونی فرزندان قرار داده است.»
انحرافی که متأسفانه دامن جامعه بشری خصوصاً جهان غیر اسلام را گرفته است و خانواده‌ها را مخصوصاً در غرب از هم پاشیده است. تکثیر نسل نوعاً مطلوب است، ولی باید ملاحظه توان اقتصادی و تربیتی نیز بشود.
علی«ع» فرمود «قِلَّهَ العِیَالِ أَحَدُ الْیَسَارَینِ»؛(۱۶) اندک بودن تعداد زن و فرزند یکی از دو آسایش است.»
ز) کم هزینه بودن خانواده
تجملات و زیاده‌روی و اسراف بلای جان خانواده‌های جامعه امروز ماست. حضرت امیر«ع» سفارش کرد که اولاً زنان امر ازدواج را سهل و ساده بگیرند، آنجا که فرمود: «خوش‌یمنی زن در آن است که ازدواجش و زایمانش آسان باشد.»(۱۷)
و نیز در مورد هزینه زندگی فرمود: «بزرگ‌ترین زنان از لحاظ برکت، زنانی هستند که هزینه‌شان سبک‌تر باشد.»(۱۸)
ح) راهکارهای تحکیم خانواده
۱ـ تقسیم کار و همکاری
در یک خانواده متدین، پویا و اعتدال‌گرا هریک از اعضا در کارها و رفع سختی‌ها و مشکلات با هم دیگر مشارکت و همکاری دارند. علی بن ابی طالب«ع» در خانه با همسرش زهرا«س» همکاری می‌کرد. کار خانه را زهرا به اختیار خودش انتخاب کرده و علی«ع» به او تحمیل نمی‌کند. در عین حال علی«ع» می‌خواهد فشاری بر همسر عزیزش وارد نیاید (و در کارها به او کمک می‌کند).
هنگامی که رسول خدا«ص» پیشنهاد تقسیم کار در منزل امام علی«ع» را می‌دهند، حضرت فاطمه«س» مسرور شده و رضایت خویش را این گونه ابراز می‌نمایند: «فَلَا یَعْلَمُ مَا دَاخَلَنِی مِنَ السُّرُورِ إِلَّا اللَّهُ بِإِکْفَائِی رَسُولُ اللَّهِ ص تَحَمُّلَ رِقَابِ الرِّجَال(۱۹)؛ جز خدا کسی نمی‌داند که از این تقسیم کار [کار منزل برعهده زهرا«س» و تدبیر امور بیرون بر عهده علی«ع»] تا چه اندازه مسرور و خوشحال شدم، چرا که رسول خدا مرا از انجام کارهایی که مربوط به مردان است، بازداشت.»
۲ـ وجود محبّت
خانواده‌ای که سرشار از محبت، عاطفه، تفاهم، آرامش و احترام باشد، افراد متعادل و با شخصیت رشد یافته‌ای، سر بر می‌آورند. خانه گلی و خشتی که علی و فاطمه (ع) در آن زیسته‌اند و فرزندانی چون جوانان اهل بهشت ، امام حسن و امام حسین (ع ) را تربیت کردند.
قرآن کریم محبّت نسبت به یکدیگر را این‌گونه سفارش می‌نماید: «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجعَلُ لَهُمُ الرَّحمنُ وُدًّا؛(۲۰) آنان که ایمان آورده‌اند و عمل صالح انجام داده‌اند، خداوند بخشایشگر آنان را محبوب گرداند.» در آیه‌ای دیگر به محبت و علاقه بین همسران تاکید شده است. «مِن آیاتِهِ أَن خَلَقَ لَکُم مِن أَنْفُسِکُم أَزواجاً لِتَسکُنُوا إِلَیها وَ جَعَلَ بَینَکُم مَوَدَّهً وَ رَحمَهً إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَومٍ یَتَفَکَّرُونَ؛(۲۱) و از نشانههاى او اینکه همسرانى از جنس خودتان براى شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید و در میانتان مودّت و رحمت قرار داد؛ در این نشانههایى است براى گروهى که تفکّر مىکنند!»
در جای دیگر به صورت توصیه به محبت فرمود: «وأَشعِر قَلبَک الرَّحمَهَ لِلرَّعِیَّهِ، والْمَحَبَّهَ لَهُم، واللُّطفَ بِهِم، ولا تَکُونَنَّ علَیهم سَبُعاً ضَارِیاً تَغتَنِمُ أَکلَهُم؛(۲۲) مهربانی با مردم را پوشش دل خود قرار ده و با همه دوست و مهربان باش، مبادا هرگز چونان حیوان شکاری باشی که خوردن مردم را غنیمت دانی.»
۳ـ اظهار علاقه در خانواده
در سیره و رفتار خانوادگی امام علی«ع» طبق آنچه از تاریخ و روایات در دست داریم حتی یک مورد هم سراغ نداریم که رفتارها و برخوردها از مدار محبت و علاقه و آن چیزی که مرضی خداوند است، خارج شده باشد. وجود حضرت زهرا«س» به‌قدری برای حضرت علی«ع» مایه آرامش و خشنودی بود که امام علی«ع» در این باره می‌فرمایند: «فَوَ اللَّهِ مَا أَغضَبتُهَا وَ لَا أَکرَهتُهَا عَلَى أَمرٍ حَتَّى قَبَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیهِ وَ لَا أَغضَبَتنِی وَ لَا عَصَت لِی أَمراً وَ لَقَد کُنتُ أَنْظُرُ إِلَیهَا فَتَنکَشِفُ عَنِّی الْهُمُومُ وَ الأَحزَان؛ به خدا قسم من زهرا را عصبانی نکردم و بر کاری او را مجبور نکردم، تا از دنیا رفت و او مرا عصبانی نکرد و در هیچ کاری از من نا فرمانی نکرد. من هر وقت به چهره زهرا نگاه می‌کردم، همین نگاه هرگونه غم و اندوه را از من بر طرف می‌نمود».(۲۳)
فردای عروسی حضرت زهرا«س» پیامبر اکرم«ص» از دخترش پرسید: «کَیفَ أَنتَ یَا بُنَیَّهِ وَ کَیفَ رَأَیتِ زَوجَکِ قَالَت لَهُ یَا أَبَتِ خَیرُ زَوجٍ؛(۲۴) حالت خوب است؟ شوهرت را چگونه یافتی؟» پاسخ داد: «بهترین شوهر است.»
«فَسَأَلَ عَلِیّاً کَیفَ وَجَدْتَ أَهلَکَ قَالَ نِعمَ الْعَونُ عَلَى طَاعَهِ اللَّه؛ آنگاه ازعلی«ع» پرسید همسرت را چگونه یافتی ؟پاسخ داد: بهترین یاور بر طاعت و بندگی خداوند.»
۴ـ مراعات تعهدات اخلاقی و اعتقادی
در یک زندگی سالم و با آرامش، رعایت تناسب از نظر ارزش‌های اخلاقی و اعتقادی امری مسلّم است، لذا قرآن همسر را به لباس تشبیه نموده است« هُنَّ لِباسٌ لَکُم وَ أَنتُم لِباسٌ لَهُن؛(۲۵) زنان لباس برای شما و شما مردان پوشش برای زنان هستید.»
مولا علی«ع» در همین زمینه می‌فرمایند: «عَلَیکُم بِالصَّفِیقِ مِنَ الثِّیَابِ فَإِنَّهُ مَن رَقَّ ثَوْبُهُ رَقَّ دِینُه؛(۲۶) برشما باد پوشیدن لباس‌های ضخیم، زیرا کسی که جامه‌اش نازک باشد، دینش نازک شود.» از این رو عدم تناسب بین فرد و همسر او که همچون لباس دائمی است مشکلات روانی و نیز زمینه انحراف فکری و اعتقادی را به دنبال خواهد داشت، بنابراین پیشوایان دینی بحث کفویت زن و مرد را مطرح کرده‌اند.
«فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ«ص» یَا زِیَادُ ـ جُوَیبِرٌ مُؤمِنٌ وَ الْمُؤمِنُ کُفوٌ لِلمُؤمِنَهِ؛(۲۷) رسول خدا«ص» فرمود: ای زیاد جویبر مؤمن است و مؤمن کفو برای زنان مؤمنه است.»
۵ـ عدالت در خانواده
دین اسلام بر رعایت مساوات و عدالت در خانواده تأکید فراوان و از هرگونه تبعیض و امتیاز بیجا به برخی یا یکی از فرزندان و یا پسر و دختر به شدّت منع کرده است. امام علی«ع» می‌فرمایند: «ان النبی«صلی‌الله علیه و آله» ابصر رجلا له ولدان فقبّل احدهما و ترک الاخر. فقال رسول الله«ص»: فهلّا و اسیت بینهما؛(۲۸) پیامبر«ص» کسی را دید که دو فرزند داشت، یکی را بوسید و دیگری را رها کرد [در این هنگام] پیامبر خدا [به وی] فرمود: «چرا میان آنان یکسان عمل نکردی؟!»
۶ـ گفتمان صمیمی
دادن فرصت اظهار بیان برای تک‌تک اعضای خانواده و رعایت اصل مهارت گوش دادن بدون قضاوت و پیشداوری و ارزیابی سریع، رشد و احساس هویت و شخصیت خانواده را به دنبال دارد امام متقیان علی«ع» می‌فرمایند: «أَجمِلُوا فِی الخِطَابِ تَسمَعُوا جَمِیلَ الجَوَاب؛(۲۹) زیبا خطاب کنید، تا جواب زیبا بشنوید.»
۷ـ درک روحیات همدیگر
زن و مرد از نظر روحیات فرق دارند، خانواده نمونه با درک روحیات یکدیگر می‌توانند مسیر پر پیچ و خم زندگانی را با آرامش و زندگی پشت سر بگذارند. شوهر باید به همسرش از این منظر که او امانت الهی است و فردی مستعد کمال، پیشرفت و تحول در عرصه زندگی است بنگرد. امام علی«ع» در شأن حضرت زهرا«س» و رضایت از او می‌فرمایند: «فَوَ اللَّهِ مَا أَغضَبتُهَا وَ لَا أَکرَهتُهَا عَلَى أَمرٍ حَتَّى قَبَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا أَغضَبَتنِی وَ لَا عَصَت لِی أَمْرا؛ سوگند به خدا من زهرا را تا هنگامی که خداوند او را به سمت خود برد خشمگین نکردم در هیچ کاری موجب ناخشنودی او نشدم، او نیز مرا خشمگین نکرد و هیچ‌گاه مرا نافرمانی نکرد.»
۸ـ سازگاری
سازگاری عبارت از اینکه زوجین با کم و زیاد هم از حیث‌های گوناگون بسازند و با رفاقت و همدلی کمبودهای یکدیگر را برطرف کنند. امام علی«ع» در مورد سازگاری زن و مرد می‌فرمایند: «الزَّوجَهُ الْمُوَافِقَهُ إِحْدَى الرَّاحَتَیْن؛(۳۰) زن سازگار یکی از دو آسایش است.» در کلام دیگر فرمود: «الْأُنْسُ فِی ثَلَاثَه الزَّوْجَه الْمُوَافِقَه وَ الوَلَدِ الصَّالِحِ [الْبَارِّ] وَ الأَخِ الْمُوَافِق؛(۳۱) آرامش (دنیا) در سه چیز است: همسر سازگار، فرزند صالح و نیکوکار و رفیق موافق و هم نظر.»
۸ـ دوری از تقاضای غیرمقدور
یکی از مشکلات رایج در خانواده‌ها چشم و هم‌چشمی است، به این معنی که امکانات زندگی خودشان را با وسایل و امکانات زندگی دیگران مقایسه می‌کنند، در نتیجه انتظار و توقعشان بیشتر از توان مالی همسرشان می‌شود و این مسئله موجب احساس سرشکستگی و عدم لذّت بردن از زندگانی خود می‌شود. حضرت علی«ع» در این مورد می‌فرمایند: «کَثْرَه السُّؤَالِ تُورِثُ الْمَلَال؛(۳۲) درخواست زیاد، ملال به بار می‌آورد».
داستان حضرت زهرا«س» در این زمینه شنیدنی و عبرت گرفتنی است. در یکی از صبحگاهان امام علی«ع» فرمود: فاطمه جان! آیا غذایی داری تا گرسنگی‌ام برطرف شود؟ پاسخ داد: نه، به خدایی که پدرم را به نبوت و شما را به امامت برگزید سوگند که دو روز است در منزل غذای کافی نداریم، آن چه بود به شما و فرزندانم (حسن و حسین) دادم و خود از غذای اندک موجود استفاده نکردم.
امام با تأسف فرمود: فاطمه جان! چرا به من اطلاع ندادی تا به دنبال تهیه غذا بروم؟
«فَقَالَتْ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنِّی لَأَسْتَحْیِی مِنْ إِلَهِی أَنْ تُکَلِّفَ نَفْسَکَ مَا لَا تَقْدِرُ عَلَیه؛(۳۳) ای اباالحسن! من از پرورگار خود حیا می‌کنم چیزی را از تو درخواست نمایم که تو بر توان آن قدرت نداری.»
در مورد دیگری که این داستان تکرار شد، علی«ع» فرمود: چرا به من اطلاع ندادی؟ پاسخ داد: «کَانَ رَسُولُ اللَّهِ«ص» نَهَانِی أَن أَسأَلَکَ شَیئاً فَقَالَ لَا تَسأَلِی ابنَ عَمِّکِ شَیئاً إِن جَاءَکِ بِشَیءٍ عَفواً وَ إِلَّا فَلَا تَسأَلِیهِ؛(۳۴) رسول خدا«ص» همیشه مرا نهی فرمود که چیزی از تو درخواست کنم و به من سفارش فرمود: چیزی از پسرت عمویت درخواست نکن، اگر چیزی برای تو آورد بپذیر والا درخواست چیزی نداشته باش.»
۹ـ عامل تشویق
تشویق و ترغیب در خانواده یکی از مهم‌ترین رموز رشد، نشاط، هم‌افزایی و تحکیم آن است. گاه چنان فضای تحقیر، تنبیه و سرزنش در خانواده پیدا می‌شود که جرئت اظهارنظر کردن و تکاپو را از اعضای خانواده می‌گیرد و گاه چنان تشویق‌های بی‌مورد و بیجا صورت می‌گیرد که سبب توقعات بیش از حدّ می‌شود. امام علی«ع» در عهدنامه‌ای که به مالک اشتر نخعی نوشتند، او را به ارزش‌گذاری و بها دادن به نیکان صالح فرمان دادند: «لَا یَکُونَنَّ الْمُحسِنُ وَ الْمُسِیءُ عِندَکَ بِمَنزِلَهٍ سَوَاءٍـ فَإِنَّ فِی ذَلِکَ تَزهِیدٌ لِأَهلِ الإِحسَانِ فِی الإِحسَانِ ـ وَ تَدرِیبٌ لِأَهلِ الإِسَاءَ؛(۳۵) هرگز نیکوکار و بدکار نزد تو یکسان و در یک جایگاه نباشند، چرا که در این کار، بی‌رغبتی نیکوکاران در امر نیکوکاری است و ورزیدگی و شوق بدکاران برای بدی است.»
۱۰ـ گوش دادن به سخنان یکدیگر
زن و مرد با گوش دادن به حرف همدیگر، اهمیت و ضرورت طرف مقابل در زندگی را گوشزد می‌کنند. امام علی«ع» می‌فرمایند: «عَوِّد أُذُنَکَ حُسنَ الِاستِمَاعِ وَ لَا تَصغِ إِلَى مَا لَا یَزِیدُ فِی صَلَاحِکَ استِمَاعُه؛(۳۶) گوش خود را به شنیدن عادت بده و به سخنانی که بر اصلاح و پاکی تو چیزی نمی‌افزاید گوش فرا مده».
۱۱ـ تن دادن به نیازهای همدیگر
یکی از نکات مهم در تحکیم و ثبات بنیان خانواده برآورده شدن صحیح نیاز جنسی زن و مرد است. شاید علت پنهان بسیاری از طلاق‌ها، خیانت‌ها و اختلافات ریشه در عدم پاسخ درست به این غریزه است. امام علی«ع» در کلام حکیمانه‌ای می‌فرمایند: «إِذَا رَأَى أَحَدُکُمُ امرَأَهً تُعجِبُهُ فَلیَأْتِ أَهلَهُ فَإِنَّ عِندَ أَهلِهِ مِثلَ مَا رَأَى وَ لَا یَجعَلَنَّ لِلشَّیطَانِ إِلَى قَلْبِهِ سَبِیلًا وَ لْیَصرِف بَصَرَهُ عَنهَا؛(۳۷) هرگاه فردی از شما زنی (زیبا) را دید که او را به شگفتی واداشت، به نزد همسر خود برود؛ چرا که همسر او نیز مثل همین خصوصیات را داراست. پس اجازه نفوذ شیطان را به قلب خویش ندهد تا چشم خود را از آن زن برگرداند.»
۱۲ـ پرهیز از بدگمانی
هر صفتی که به اندازه و در جای مناسب مورد استفاده قرار نگیرد؛ به صورت معکوس عمل خواهد کرد. اصل غیرت که در نهاد مرد از سوی پروردگار متعال به ودیعه گذاشته شده، صفتی برین است، اما اگر این صفت دچار نوسان و افراط و تفریط شود؛ می‌تواند سبب بحران و اختلاف در خانواده شود. حضرت می‌فرمایند: «إِیَّاکَ وَ التَّغَایُرَ فِی غَیرِ مَوضِعِ الْغَیرَهِ- فَإِنَّ ذَلِکَ یَدعُو الصَّحِیحَهَ مِنهُنَّ إِلَى السُّقْمِ وَ لَکِن أَحکِم أَمرَهُنَّ؛(۳۸) بپرهیز که غیرت نابجا، زن سالم را به بیماری می‌کشاند و پاکدامن را به بدگمانی (و اندیشه گنهکاری) درباره آن محکم کارکن.»
۱۳ـ پرده‌پوشی عیوب
برای در امان ماندن از آسیب‌های روحی و جسمی، زن و مرد به همدیگر به عنوان پوشش و عایق در برابر آسیب‌ها نیازمندند. امام علی(ع) می‌فرمایند: «استُر عَوْرَهَ أَخِیکَ لِمَا تَعلَمُهُ فِیک؛(۳۹) گناه و لغزش برادرت را بپوشان، چون آن را در خودت نیز سراغ داری.
۱۴ـ بردباری
یکی از لوازم زندگی توأم با آرامش و محبّت، صبر و تحمل در طول زندگی است. زن و مرد باید با همفکری و سنجیدن تمام جوانب مسائل و مشکلاتشان از هرگونه تک‌روی و خودکامگی و استبداد رأی اجتناب کنند. امام علی(ع) می‌فرمایند: «الصَّبرُ أَحسَنُ خلل [حُلَلِ] الإِیمَانِ وَ أَشرَفُ خَلَائِقِ الإِنسَان؛ صبر نیکوترین خصلت ایمان و ارجمندترین خوی انسان است.»
و نیز: «همیشه با همسرت مدارا کن و با او به نیکی همنشینی کن تا زندگیت باصفا شود.»
پی‌نوشت‌ها
۱ـ تحریم، ۶٫
۲ـ تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، هفتم، ۱۳۷۰، ج۲۴، ص۲۸۷٫
۳ـ طه، ۱۳۲٫
۴ـ نهج‌البلاغه، ترجمه محمد دشتی، حکمت ۲۵۷، ص ۶۸۲٫
۵ـ کنزالعمال، متقی هندی، شماره حدیث ۴۵۴۱۰٫
۶ـ کنزالعمال، شماره حدیث ۴۵۹۵۳٫
۷ـ غررالحکم، عبدالواحد آمدی، دفتر تبلیغات قم، اول، ۱۳۶۶ش، ص ۱۷۵.
۸ـ نهج البلاغه صبحی صالح، ص۳۹۴٫
۹ـ نهج البلاغه نامه ۳۱، ص ۵۳۰ نهج البلاغه محمد دشتی.
۱۰ـ فرقان، ۷۴٫
۱۱ـ بحارالا نوار، ج۲۴، ص۱۳۳، تفسیر الصافی، ج۴، ص ۲۷٫
۱۲ـ نهج البلاغه صبحی صالح، ص۵۳۶؛ نهج البلاغه محمد دشتی، ص۷۱۲، حکمت۳۵۲٫
۱۳ـ نهج البلاغه، خطبه ۸۰، ص ۱۲۸٫
۱۴ـ کنزالعمال، متقی هندی، ج۳، ص۷۸۰٫
۱۵ـ وسائل الشیعه، حر عاملی، ج۷، ص ۴۷۲٫
۱۶ـ نهج البلاغه، محمد دشتی، حکمت ۱۴۱٫
۱۷ـ دعائم الاسلام، جا، ص۲۹۱٫
۱۸ـ کنزالعمال، متقی هندی، ج ۱۶، ص ۲۹۱٫
۱۹ـ قرب الاسناد، عبدالله حمیری، قم، مؤسسه آل البیت، اول، ص ۵۲٫
۲۰ـ مریم، ۹۶٫
۲۱ـ روم، ۲۱٫
۲۲ـ نهج البلاغه محمد دشتی، ص۵۶۶، نامه ۵۳٫
۲۳ـ کشف الغمه فی معرفه الائمه، علی اربلی، بنی‌هاشمی تبریز، اول، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص ۳۶۲٫
۲۴ـ بحارالانوار، ج۲۳، ص۱۳۳، ریاحین الشریعه، ج ۱ ص۱۰۱٫
۲۵ـ بقره، ۱۸۷٫
۲۶ـ تحف‌العقول، ابن شعبه حرانی، قم جامعه مدرسین، اول، ۱۳۶۳ ق، ص ۱۱۳٫
۲۷ـ الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷، ق، اول، ج۵، ص ۳۴۱٫
۲۸ـ من لایحضره الفقیه، ابن بابویه صدوق، جامعه مدرسین، قم، اول، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص ۴۸۳٫
۲۹ـ غررالحکم، ص ۱۵۸٫
۳۰ـ غررالحکم، همان، ص۸۷٫
۳۱ـ غررالحکم، ص ۴۰۵٫
۳۲ـ همان ص۱۲٫
۳۳ـ بحارالانوار، ج۳۷، ص۱۰۳، تفسیر برهان، ج۱، ص ۱۰۴٫
۳۴ـ بحارالا نوار، ج۱۴، ص۱۹۷، احقاق الحق، ج۱۰، ص۳۱۴٫
۳۵ـ تحف العقول، حرانی، ص ۱۳۰٫
۳۶ـ غررالحکم، ص ۴۵۷٫
۳۷ـ تحف العقول، حرانی، ص۱۲۵٫
۳۸ـ جامع احادیث الشیعه، مرحوم بروجردی، ج۲۵، ص۵۸۰٫
۳۹ـ الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، اسلامیه، ج ۸، ص۲۴٫
سوتیترها:
۱٫
متأسفانه امروزه خانواده‌ها فکر می‌کنند هر چه امکانات و وسایل رفاه فرزندانشان را برآورده سازند، فرزندانی شایسته و نیکو خواهند داشت، اما این خیال آنها مدّت زیادی دوام نمی‌آورد و با چشم خویش نظاره‌گر طغیان و انحراف آنها هستند. بنابراین با تأسی به سفارش‌های نورانی و حکیمانه امام متقیان علی«ع» زمینه را برای شکوفایی گل‌های زندگی‌مان فراهم سازیم.
۲٫
تجملات و زیاده‌روی و اسراف بلای جان خانواده‌های جامعه امروز ماست. حضرت امیر«ع» سفارش کرد که اولاً زنان امر ازدواج را سهل و ساده بگیرند، آنجا که فرمود: «خوش‌یمنی زن در آن است که ازدواجش و زایمانش آسان باشد.»
۳٫
زن و مرد از نظر روحیات فرق دارند، خانواده نمونه با درک روحیات یکدیگر می‌توانند مسیر پر پیچ و خم زندگانی را با آرامش و زندگی پشت سر بگذارند. شوهر باید به همسرش از این منظر که او امانت الهی است و فردی مستعد کمال، پیشرفت و تحول در عرصه زندگی است بنگرد.
۴٫
یکی از نکات مهم در تحکیم و ثبات بنیان خانواده برآورده شدن صحیح نیاز جنسی زن و مرد است. شاید علت پنهان بسیاری از طلاق‌ها، خیانت‌ها و اختلافات ریشه در عدم پاسخ درست به این غریزه است. امام علی«ع» در کلام حکیمانه‌ای می‌فرمایند: «هرگاه فردی از شما زنی (زیبا) را دید که او را به شگفتی واداشت، به نزد همسر خود برود؛ چرا که همسر او نیز مثل همین خصوصیات را داراست. پس اجازه نفوذ شیطان را به قلب خویش ندهد تا چشم خود را از آن زن برگرداند.»