پیشگفتار:
در ۲۳ قسمت قبل فیلم‌های ساخته شده و اکران گردیده تا اواسط سال ۶۷ بررسی و تحلیل گردید. همانطور که قبلاً هم بیان گردید، سال ۶۷ از سالهای پرتولید فیلم محسوب میشود. جمع فیلم‌های ساخته شده در این سال ۵۴ عدد بود که تاکنون ۳۶ مورد از آنان مورد نقد قرار گرفته است. ژانر اجتماعی در این سال بیشترین تعداد را به خود اختصاص داده بود.
الف) فیلم‌های اجتماعی و کمدی
۳۷ـ طپش، سناریست و کارگردان: مهدی فخیم‌زاده، تهیه‌کننده: محمدعلی نجفی (معاون اسبق سینمایی). بازیگران: اکبر زنجانپور، اسماعیل محرابی، شیرین گلکار، فاطمه دادرس، محمدعلی نجفی، ناصر آقایی، ابراهیم آقاجانی.
فیلم روایتگر زندگی دو مرد با مشکلات روحی، روانی زیادی است که در برخورد تصادفی و آشنایی با هم نارسایی‌های فکری و رفتاری خود را بیشتر بروز میدهند، تا اینکه فرد سومی که دارای پختگی فکری و عملی قابلتوجهی است سر راه آنان قرار گرفته و عدم تعادل آنها را عملاً نشان میدهد. به جز کارگردان و تهیه‌کننده، بقیه عوامل بازیگر معروف و حرفهای نبودند.
۳۸ـ کارآگاه۲، محصول کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، سناریست و کارگردان: بهروز غریب‌پور.
از آثار بدون بازیگر و قهرمان که با هدف طرح مسائل مبتلابه فرهنگی، تربیتی دانشآموزان ساخته شد، در دهه اول پیروزی انقلاب عمده تمرکز فعالیتهای فرهنگی دستگاه‌ها بر ارائه شیوه‌های تربیتی و اخلاقی در حوزه‌های مختلف اجتماعی بود. کانون پرورش فکری، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، بخش فرهنگی بنیاد مستضعفان، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، بنیاد سینمایی فارابی و دهها نهاد دیگر در این زمینه فعال بودند که توانستند آثار ارزشمندی را متناسب با زمان و مکان خود عرضه نمایند. متأسفانه از اواخر دهه ۶۰ و به ویژه از اواسط دهه ۷۰ این فعالیت‌ها کمرنگ شد و عرضه هنر و نمایش با رویکرد اقتصادی و ضدفرهنگی به وادی بی‌تفاوتی و بعضاً ابتذال افتاد که در جای خود به آن خواهیم پرداخت.
۳۹ـ گال، کارگردان: ابوالفضل جلیلی. محصول: سیمای جمهوری اسلامی ایران. بازیگران: حسین معلومی، هوشنگ بهشتی، اصغر گل‌محمدی، مهدی اسدی، فاطمه تقوی، مرحوم حسین پناهی.
داستان فیلم به تخلفات کودکانه و نوجوانانه و بازداشت در ندامتگاه نوجوانان میپردازد. فضای ندامتگاه، آثار منفی جو ندامتگاه بر روحیه شکننده نوجوانان و در عین حال چاره‌ناپذیری حاکمیت‌ها از برخورد تأدیبی با نوجوانان بزهکار دستمایه کارگردان برای خلق یک اثر اجتماعی، تربیتی شده است. ابوالفضل جلیلی که ابتدا با کار در تلویزیون فعالیت هنری خود را آغاز کرده بود، بعدها به ساخت آثار سینمایی سیاه و مأیوس‌کننده عمدتاً مورد پذیرش جشنواره‌های غربی روی آورد ولی در سالهای اخیر اندکی رویکرد تخریبی خود را تعدیل نمود.
۴۰ـ گرداب سکندر، کارگردان: امیر خوش‌خرام. محصول شبکه اول سیمای جمهوری اسلامی ایران.
فقر و تنگدستی و عواقب پرآسیب آنها دستمایه کارگردان و نویسنده برای تصویرگری از مردم بنادر جنوب کشور شده است. همت، تلاش و پشتکار ستودنی مردمان قانع سرانجام موجبات غلبه بر ناهمواری‌ها را فراهم میآورد.
همانطور که قبلاً هم بیان شد، تزریق روحیه تلاشگرانه و امیدوار از مبانی اساسی رشد و پیشرفت جوامع محسوب میشود که حاکمیت‌ها با توجه به فرهنگ ملی خود سعی در تبلیغ و ترویج آن در میان ملت خود دارند. از اواسط دهه ۷۰ به بعد جای اینگونه آثار و پیام‌ها در سینمای ایران خالی است و به نظر میرسد که فارغ از نهادهای حاکمیتی، حوزه سینما در این مورد مسئولیتی برای خود قائل نیست.
۴۱ـ نار و نی، کارگردان: سعید ابراهیمی‌فر. بازیگران: جهانگیر الماسی، رسول نجفیان، بیوک میرزایی، غزال علمی، حسین پناهی، علی‌اصغر مسیری، پری عسّاری.
یک داستان اجتماعی از یک عکاس که به فضای معمایی ورود میکند و با تلفیقی از کشف و جستوجوی ناخواسته و زندگی معمولی عکاس ادامه پیدا میکند. ویژگی این قبیل فیلم‌ها باورپذیر بودن آنها و همذات‌پنداری بینندگان با شخصیت‌هاست که چندان دور از دسترس نیستند.
۴۳ـ یاد و دیدار، کارگردان و فیلمنامه‌نویس: رجب محمدین. بازیگران: فردوس کاویانی، فاطمه معتمدآریا، محمدعلی جعفری، افشین شاه ابراهیمی، شهریار لطفی، عزت‌الله قمی و تعداد زیادی از بازیگران غیرمعروف و آماتور.
قصه شیرین و مشکلات طبقات فرودست و صفا و صمیمیت آنان و گذشت از منافع خود برای کمک به دیگران خمیرمایه داستان فیلم است که هر چند بار تکرار بشود رنگ کهنگی و ملال به خود نمی‌گیرد. دلیل آن هم قداست فاکتورهای اخلاقی است که فطرتاً محل توجه وجدان بشری است.
۴۴ـ هی جو، محصول: بنیاد سینمایی فارابی. کارگردان: منوچهر عسکری نسب. تهیه‌کننده: منوچهر محمدی، منوچهر عسکری‌نسب. فیلمنامه: بیژن بیرنگ. بازیگران: فتحعلی اویسی، سعید پورصمیمی، فرهنگ مهرپرور، کریستین یینی، مرحومه حمیده خیرآبادی (مادر ثریا قاسمی)، حسین پناهی، جلال مقدم و مرحوم عزت‌الله مقبلی.
روایت آدم‌های خیال‌پردازی که در رؤیا زندگی میکنند و گمان دارند که از طرق غیرمتعارف میتوانند موفقیت‌های خارق‌العاده به دست آورند. به ویژه اشخاصی که نگاهشان به بیرون از مرزهاست و به امکانات جامعه خود و تواناییهای معقول و منطقی خویش بی‌توجه هستند. اینان رشد و پیشرفت استثنایی درصد کمی از ایرانیان مهاجر را ملاک قضاوت و استنتاج قرار میدهند و البته معمولاً پس از سالها غربت و سختی و مرارت به بن‌بست می‌رسند و درمی‌یابند که بهره‌گیری از امکانات تعریف‌شده جامعه خود در مجموع عاقلانه‌تر و دست‌یافتنی‌تر است.
ب) فیلم‌های انقلابی، حادثه‌ای و میهنی
۴۵ـ محکومین، کارگردان: ناصر محمدی، عبدا… غیابی. بازیگران: عنایت بخشی، مرحوم رضا کرم رضایی، خسرو امیر صادقی، جمشید لایق، مرحوم نعمت‌ا… گرجی، مرحومه مهری ودادیان.
چند تن از افراد بلندپایه ساواک با توجه به فضای انقلابی سال ۵۷ و قطعیت سقوط رژیم پهلوی تصمیم میگیرند برای فرار از کشور چند نفر را گروگان بگیرند. از آنجا که همراهی گروه باطل با هم بر مبنای کفر و نفاق و گناه است بزودی دچار اختلاف و کشمکش درون گروهی گردیده و با هم درگیر میشوند بنحوی که چندتن از آنان بقتل می‌رسند و افراد باقیمانده نیز توسط نیروهای انقلابی دستگیر میگردند.
۴۶ـ شب حادثه، کارگردان و سناریست: سیروس الوند (براساس داستانی از فریدون جیرانی)، تهیه‌کنندگان: حسین فرح‌بخش، سیروس الوند، بیژن امکانیان. بازیگران: پرویز پورحسینی، بیژن امکانیان، گوهر خیراندیش، سوگند رحمانی.
روایت حادثه‌ای ناخواسته و زنده بودن اخلاق انسانی فاکتور ارزشمند فیلم است. پایبندی به اخلاق و وجدان بشری به عنوان عنصر فطری حیات جوامع در جای جای قصه تأثیرگذاری خود را نشان میدهد.
مانند سایر آثار سیروس الوند، فیلم متعلق به سینمای «بدنه» یا مردم‌پسند است. تهیه‌کنندگان و سناریست نیز در همین طبقه قابل تعریف هستند، هر چند در سالهای بعد حسین فرح‌بخش یا فریدون جیرانی گاهاً با هدف فروش بیشتر و نگاه به گیشه به خطوط قرمز سینمای ایران بیتوجهی نمودهاند.
۴۷ـ عبور، محصول: سیمای جمهوری اسلامی ایران. سناریست و کارگردان: کمال تبریزی. تهیه‌کنندگان: شبکه ۲ سیما و ابراهیم حاتمی‌کیا. بازیگران: محمد رحمانی، علی‌اکبر اورعی، محمدهادی قمیشی، زهرا زراعی.
تضاد و شکاف فرهنگی میان دو دوست دیرینه که به علت ویژگیهای شغلی‌شان ایجاد شده دستمایه کمال تبریزی برای قصه‌پردازی در فضای دراماتیک اواخر دفاع مقدس شده است. اینگونه فاصله‌ها در همه اعصار وجود داشته و البته به میزانی که انسانها اهداف مهمی را گم نکنند اسباب تخریب و آسیب نیست و در مقوله ویژگیها طبقه‌بندی میشود، اما در صورتی که اهداف مادی و دنیاطلبانه بر افکار و رفتارشان مسلط شود، تضادها به نحو مخربی خود را نشان میدهند.
کمال تبریزی و ابراهیم حاتمی‌کیا از سینماگران حوزه دفاع مقدس هستند که آثار ارزشمندی در سینما و تلویزیون از آنان بجا مانده هر چند امتیاز حاتمی‌کیا بسیار بالاتر از تبریزی است. کمال تبریزی علاوه بر فیلم‌ها و سریال‌های خوب دفاع مقدسی، بعضی آثار سخیف و فاقد ارزش هنری و گاهاً در تعارض با مبانی فرهنگی جامعه اسلامی نیز ساخته است که به جایگاه هنری و اخلاقی وی بیش از آنکه امتیاز بدهد، لطمه زده است. مانند فیلم‌های «همیشه پای یک زن در میان است» و «طبقه حساس» که کاش در کارنامه تبریزی وجود نداشت.
۴۸ـ کشتی آنجلیکا، کارگردان: محمدرضا بزرگ‌نیا. بازیگران: داریوش ارجمند، عزت‌الله انتظامی، مرحوم مهدی فتحی (بازیگر نقش درخشان عمروعاص در سریال فاخر امام علی(ع))، پرویز پورحسینی، مجید مظفری، سوگند رحمانی، کتایون ریاحی، آتیلا پسیانی.
یک قصه حادثه‌ای، معمایی در بندر بوشهر در اواخر حکومت قاجار که انگلیسی‌ها سلطه گسترده‌ای بر بخش‌های جنوبی کشور به ویژه بنادر حاشیه خلیج‌فارس داشتند زیربنای ساخت فیلم بزرگ‌نیا را رقم زده است. فیلم علاوه بر فضای دراماتیک و جذاب برای تماشاگر، ظلم و ستم حکام قاجار و بیگانگان را توأمان به تصویر میکشد و فداکاری و ایثار مردم عادی را به خوبی به نمایش میگذارد. بزرگ‌نیا کارگردان کم‌کاری است که چندین اثر باارزش و مستحکم در فضای دریا ساخته است و چه خوب است که از تجربیات و استعداد او برای ساخت آثاری از این قبیل بهره بیشتری برده شود.
۴۹ـ گراند سینما، کارگردان: حسن هدایت. فیلمنامه از: حسن هدایت (با استفاده از کتاب تاریخ سینمای ایران نوشته جمال امید). بازیگران: اکبر عبدی، عزت‌الله انتظامی، مرحوم مرتضی احمدی، مرحوم منوچهر حامدی، قاسم سیف، حسین امیرفضلی، فخرالدین صدیق شریف، ملیحه ابراهیمی.
داستان طنزگونه ورود سینما به ایران و نمایش فیلم در آنهاست. صاحبان سینما که خارجی هستند یکی به روسیه و دیگری به انگلیس وابسته‌اند و با استفاده از جذابیت‌های نوظهور سینما و نمایش تلاش میکنند فرهنگ اربابان خود را بین مردم رواج دهند.
حسن هدایت سینماگر کم‌کاری است که آثار او نشان از استعداد و تبحر دارد. مجموعه «کارگاه علوی» که در دهه ۷۰ عصر جمعه‌ها از تلویزیون پخش میشد مورد استقبال وسیع مردم قرار گرفت. در دهه ۸۰ سری دوم سریال مذکور ساخته و پخش شد که مانند سری اول نتوانست نظر بینندگان را جلب کند. این امر نشان میدهد که سینماگران مانند سایر متخصصین باید پیوسته در حال آموزش، فراگیری و به روز نمودن اطلاعات خود باشند تا مطابق ذوق و سلیقه ارتقاء یافته مخاطبین بتوانند آثار قابل قبولی ارائه نمایند.
ج) کودک و نوجوان
۵۰ـ گلنار، محصول: خانه ادبیات و هنر کودکان و نوجوانان. کارگردان: کامبوزیا پرتوی. بازیگران: شهلا ریاحی، فرشته صدر عرفانی، غزل بانکی، محرم بسیم، علیرضا رونقی، اکبر دودکار.
تشریح صفا و سادگی کودکان و سوءاستفاده عناصر قدرت از آنان با زبان و تمثیل حیوانات دستمایه سازندگان فیلم برای آموزش شده است. فیلم ترکیبی از عوامل زنده و حقیقی و عروسک است که موجب جلب توجه بچه‌ها میشود.
سابقه آموزش با قصه‌پردازی در دنیای حیوانات بسیار طولانی است و ادبیات داستانی ما مملو از این قبیل قصه‌هاست. کلیله و دمنه، منطق الطیر (عطار نیشابوری)، موش و گربه (عبید زاکانی) و در رأس آنها قرآن کریم با زبان حیوانات نکات باارزش و حکیمانه‌ای را مطرح نمودهاند که ماندگارند.
۵۱ـ ماهی، محصول: خانه ادبیات و هنر کودکان و نوجوانان. سناریست و کارگردان: کامبوزیا پرتوی. تهیه‌کننده: بنیاد سینمایی فارابی. بازیگران: محبوبه بیات، غزل بانکی، عطاءالله زاهد، حسن شجاع، حسن نوری، علیرضا مرادی.
رقابت‌های کودکانه بر مسائل ساده و جهت‌دهی اخلاقی و تربیتی مابین رقابت‌ها توسط خانواده بن‌مایه داستان این فیلم است. برخلاف تصور عمومی، ساخت فیلم‌های کودکان بسیار حساس‌تر و دشوارتر از فیلم‌های بزرگسالان است. به این دلیل که کودکان آسیب‌پذیرترند و لازم است نهایت توجه برای بیان مسائل آنان به عمل آید. بر همین اساس است که در همه کشورها حاکمیت ضوابط سختی برای ساخت فیلم‌های کودکان دارند و خطوط قرمز گسترده‌تری نسبت به بزرگسالان اعمال میشود.
۵۲ـ گل، محصول: سیمای جمهوری اسلامی ایران. سناریست و کارگردان: رجب محمدین. بازیگران: مرضیه سعیدی، مرحومه مهری مهرنیا، حسن فرازمند، شروین نجفیان، امیر کلوری.
تنش‌ها و مشکلات فرزند یتیم و مادرش و روابط و مناسبات پرحاشیه طبقات فرودست شاکله قصه فیلم مذکور است و از آنجا که ترکیب یتیمی و فقر کار را بر کودک و خانوادهاش دشوارتر میکند، پردازش داستان نیز جذابیت‌های دراماتیکی بیشتری را برای مخاطب فراهم میسازد. نکته حائز اهمیت آن است که فیلمساز از فضای عاطفی ایجاد شده بهره کافی برای ارسال پیام به کودک را ببرد و تنها به تحریک احساسات تماشاگر اکتفا ننماید.
۵۳ـ مشق شب، محصول: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان. سناریست و کارگردان: مرحوم عباس کیارستمی. بازیگران: کادر آموزشی و دانشآموزان یک مدرسه.
مشکلات و حواشی مشق بچه‌ها در منزل و عدم اطلاع والدین از روش‌های جدید آموزشی یا گرفتاری‌های شغلی و روزمره آنان در این اثر مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. مرحوم کیارستمی در فیلم (خانه دوست کجاست) نیز به دنیای پاک و معصوم کودکان قدم گذاشته و اثری سالم عرضه کرده بود. همانطور که قبلاً هم ذکر گردید، چقدر خوب بود که امثال مرحوم کیارستمی در کنار سلامت و سادگی چنین آثاری تکیه بیشتر و روشنتری بر تربیت صحیح و معنوی کودکان مینمودند تا فیلم‌ها از حالت خنثی خارج میشد.
۵۴ـ لنگرگاه، کارگردان: کیومرث پوراحمد، سناریست و تدوینگر: کیومرث پوراحمد. بازیگران: جهانگیر الماسی، علیرضا خمسه، اسماعیل داورفر، محمد برسوزیان، فرهاد حمیدی، مهوش افشارپناه.
در این فیلم، معضل فرار نوجوانان از خانه مورد کنکاش قرار گرفته و تلاش خانواده برای بازگرداندن آنان در فضایی دراماتیک و پرکشش به خوبی نمایش داده شده است. همت کارگردان و دستاندرکاران فیلم زمانی کامل میشد که ریشه‌های فرار کودکان از منزل شکافته و در معرض دید و تحلیل بینندگان قرار گیرد تا جلوی تکرار موارد مشابه گرفته شود. فیلم بیشتر مانند یک دوربین عکاسی بی‌طرف روایتگر است.
۵۵ـ مهمان ناخوانده، محصول: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان. کارگردان: نامعلوم.
این فیلم نیز با توسل به دنیای حیوانات و از زبان آنان قصه زشتی‌های رفتار انسانها را به تصویر میکشد و تلاش دارد با زبان روز، کودکان را با پلیدی‌ها آشنا کند. در عین حال خوش قلبی و خیرخواهی برخی از آدمیان را نیز به تصویر میکشد. کانون پرورش فکری از این بابت حق ماندگاری بر گردن حوزه کودک و نوجوان کشور دارد.
۵۶ـ مدرسهای که می‌رفتیم، محصول: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان. کارگردان: داریوش مهرجویی. بازیگران: عزت‌الله انتظامی، علی نصیریان، محمود مهدوی، فرشید هسته‌ای، امرالله صابری، جمالالدین اشرف، قاسم سیف.
آزادی قلم و بیان و نقد تبعیض و بیعدالتی در جوامع انسانی به زبان کودک و نوجوان دستمایه مهرجویی برای ورود به یکی از اصلیترین دغدغه‌های نظامهای فرهنگی در همه اعصار در فضای ذهنی و عملکردی کودکان شده است. مانند سایر آثار کارگردان، معضلات اجتماعی اساسی‌ترین فاکتور پردازش قصه در میان انسانهای معمولی توصیف گردیده است. مجموعاً دل‌مشغولی‌های کانون پرورش فکری و کارگردان قابل احترام و پذیرفتنی است.
(مأخذ: آرشیو وزارت ارشاد و فرهنگ فیلم‌های سینمای ایران، اثر جمال امید)