مقدمه:
یکی از بزرگ‌ترین صفات الهی که عین ذات او نیز هست صفت «قادر» بودن و «قدرت» اوست که در قرآن کریم در مجموع ۱۳۲ نوبت مشتقات قدر (ق در) به صورت‌های گوناگون آمده است. در ضمن در ۵۸ سوره و در ۱۲۱ آیه آمده است.
از این مجموعه دو نوبت لفظ «قادر» به خداوند نسبت داده شده است.
«وَ قالُوا لَو لا نُزِّلَ عَلَیهِ آیَهٌ مِن رَبِّهِ قُل إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلى أَن یُنَزِّلَ آیَهً وَ لکِنَّ أَکثَرَهُم لا یَعلَمُونَ(۱) و گفتند: چرا نشانه (و معجزهاى) از طرف پروردگارش بر او نازل نمىشود؟! بگو خداوند قادر است که نشانهاى نازل کند؛ ولى بیشتر آنها نمىدانند.»
«أَوَ لَم یَرَوا أَنَّ اللَّهَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَرضَ قادِرٌ عَلى أَن یَخلُقَ مِثلَهُم وَ جَعَلَ لَهُم أَجَلاً لا رَیْبَ فیهِ فَأَبَى الظَّالِمُونَ إِلاَّ کُفُوراً؛(۲) آیا نمىدانند خدایى که آسمان‌ها و زمین را آفریده قادر است مثل آنان را بیافریند (و به زندگى جدید بازشان گرداند)؟ و براى آنان سرآمدى قطعى- که شکّى در آن نیست- قرار دهد، امّا ظالمان جز کفر و انکار را پذیرا نیستند!»
و یک بار به صورت قادرین ذکر شده است، «بَلى قادِرینَ عَلى أَن نُسَوِّیَ بَنانَهُ(۳) : آرى قادریم که (حتّى خطوط سر) انگشتان او را موزون و مرتّب کنیم.» و ۳۷ بار به صورت لفظ قدیر و ۶ نوبت به صورت قادر آمده است. از جمله می‌خوانیم، «أَ لَم تَعلَم أَنَّ اللَّهَ عَلى کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ(۴): آیا نمىدانستى که خداوند بر هر چیز توانا است؟»
خداوند در تمام هستی و خلقت قدرت بی‌نهایت خویش را به خوبی نشان داده است، ولی بشر کمتر توجه کرده است. لذا لازم است گاهی به صورت ویژه‌ای این قدرت را به نمایش گذارد تا انسان‌ها از غفلت و گناه فاصله گیرند. در اینجا به بعضی نمونه‌ها اشاره می‌شود:
۱- قتل نمرود توسط پشه: امام صادق(ع) فرمودند: «خداوند، ناتوان‌ترین خلق خود، پشه را به سوی یکی از جبّاران خودکامه (نمرود) فرستاد. آن پشه در بینی او وارد شد تا به مغز او رسید و او را به هلاکت رساند. این یکی از حکمت‌های الهی است که با ناتوان‌ترین مخلوقاتش، قلدرترین موجودات را از پای در می‌آورد.(۵)
۲- جریان ابرهه: «أَلَم تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحابِ الْفِیلِ* أَلَم یَجْعَل کَیْدَهُم فِی تَضلِیلٍ* وَ أَرسَلَ عَلَیْهِم طَیْراً أَبابِیلَ* تَرمِیهِم بِحِجارَهٍ مِن سِجِّیلٍ* فَجَعَلَهُم کَعَصفٍ مَأْکُولٍ*؛ آیا ندیدى پروردگارت با اصحاب فیل (لشگر ابرهه که به قصد نابودى کعبه آمده بودند) چه کرد؟ آیا نقشه آنها را در ضلالت و تباهى قرار نداد؟ و بر سر آنها پرندگانى را گروه گروه فرستاد که با سنگ‌هاى کوچکى آنها را هدف قرار مىدادند. در نتیجه آنها را همچون کاه خرده شده قرار داد. داستان ابرهه از متواترات تاریخ است.»
خداوند قدرت خود را در برابر مستکبران و گردنکشان در این ماجرا به عالی‌ترین وجهى نشان داده است.
براى نابودى جمعیتى با آن همه قدرت و شوکت با سنگریزههایى سست، توسط پرندههاى ضعیف و کوچکى همانند پرستو، هشدارى است به همه گردنکشان و مستکبران جهان تا بدانند در برابر قدرت او تا چه حد ناتوانند.(۷)
۳- حفظ پیامبر(ص) با تار عنکبوت: ِوَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَم تَرَوها (۸): و با لشکرهایى که مشاهده نمىکردید، او را تقویت کرد و گفتار (و هدف) کافران را پایین قرار داد.»
بعد از هجرت پیامبر اکرم(ص) قریشیان به «ابو کرز» که جاى پاى اشخاص را خوب تشخیص مىداد، گفتند، «امروز روزى است که تو باید هنرنمایى کنى.» ابو کرز به در خانه رسول خدا(ص) آمد و به قریشیان جاى پاى رسول خدا(ص) را نشان داد و گفت، «به خدا سوگند این جاى پا مانند جاى پایى است که در مقام است.» منظور جاى پاى ابراهیم(ع) است. او همچنان جلو مىرفت و اثر پاى آن حضرت را نشان مىداد تا به در غار رسید.
آنگاه گفت از اینجا رد نشدهاند، یا به آسمان رفته و یا به زمین فرو شده‌اند، چون احتمال نمىداد وارد غار شده باشند. خداوند عنکبوت را مأمور کرده بود تا دهنه ورودى غار را با تار خود بپوشاند، لذا قریشیان در درههاى اطراف پراکنده شدند و خداوند بدین وسیله ایشان را از فرستاده خود دفع کرد. آنگاه به رسول گرامى خود اجازه داد تا مهاجرت کند.(۹)
۴-کـرونـا، بشر تا همین اواخر فکر می‌کرد آن قدر قدرت یافته که عمده راهی را که باید برود رفته و کار چندانی باقی نمانده است. حتی فردی مثل فرانسیس فوکویاما(مورخ و فیلسوف ژاپنی آمریکایی) حکم کرد که تاریخ با لیبرال دموکراسی به پایان رسیده است و از این بعد کاری جز تکرار این نسخه ندارد که ناگهان سر و کله ویروسی به نام کرونا پیدا شد و همه توان‌ها، دارایی‌ها، آرزوها و ادعاهای انسان مدرن را در معرض آزمونی بی‌سابقه قرار داد و به چالش کشید!
دولت‌های بزرگ که تا دیروز بر سر اینکه کدامشان باید کل جهان را اداره کند نزاع می‌کردند، حالا در تأمین ماسک و تخت بیمارستانی و محلول ضدعفونی کننده درمانده‌اند (و گاه برای تأمین نیازها راهزنی می‌کنند) سیاستمدارانی که می‌گفتند کلید حل همه مشکلات در جیب آنهاست، از ترس کرونا به مخفیگاه پناه برده‌اند. علم مدرن که به مرتبه مقدسات ارتقا داده شده بود، با وجود ابتلای بیش از سه میلیون نفر در جهان هنوز حتی درست نمی‌تواند بگوید این ویروس در هوا می‌ماند یا روی زمین می‌نشیند یا چه…؟
شرکت‌های فراملیتی بدل به بنگاه‌های خیریه شده‌اند و مسابقه اهدای ماسک گذاشته‌اند. رسانه‌ها هم به جای آرامش و اعتماد، ترس و تردید می‌پراکنند. این جهانی که یک موجود ذره‌بینی این‌چنین تعادل آن را بر هم زده است، نمی‌تواند داعیه‌های بزرگ کند. سازندگان و معماران آن نیز. بشر فکر می‌کرد در ۲۰۲۰ ماشین‌ها پرواز خواهند کرد؛ اما فعلاً دارد به مردم یاد می‌دهد که چطور دست‌هایشان را بشویند!(۱۰)
ایتالیا درمانده شده، اسپانیا به زانو درآمده و آلمان ۸۰ درصد فلج شده است. فرانسه می‌گوید که از دست ما هیچ کاری ساخته نیست. آمریکا در پرتگاه سقوط قرار گرفته و ابرقدرتی او کاملاً زیر سئوال رفته است. بریتانیا می‌گوید با دوستانتان خداحافظی کنید و…
سبحان‌الله‌العظیم! کجا هستند بمب‌های اتمی و هیدروژنی؟ کجایند موشک‌های دوربرد و قاره‌پیما؟ کجا هستند کشتی‌های جنگی و نیروهای دریایی؟ کجاست ناو هواپیمابر آبراهام لینکلن؟ چرا عاجز شده‌اند؟ چرا شکست خورده‌اند؟ و چرا افراد این ناوها خود مبتلا به کرونا شده‌اند و از دفاع عاجزند؟
امروز فرمانده قدرتمندترین ارتش جهان، وزیر دفاع آمریکا… به دستور خدا زندانی است! امروز تمام هتل‌های لاس‌وگاس، بزرگ‌ترین کازینوها را در جهان بسته‌اند. امروز خیابان‌های روسپیگری در آمستردام که درآمد آنها از ۱۰ میلیارد دلار در سال فراتر می‌رود، بسته شده‌اند. امروز همه کشورهای جهان کلوپ‌های برهنه، همجنس‌گراها، کلوپ‌های شبانه، کافه‌ها و بسیاری از رستوران‌ها را تعطیل کرده‌اند. امروز بیشترین تعداد هواپیماها در طول تاریخ بر روی زمین نشسته‌اند. امروز کل دنیا در جستجوی نجات است. کجا هستند افرادی که فکر می‌کردند توانایی اداره جهان دارند و متکبرانه و ملحدانه منکر وجود خدا بودند؟ امروز جنایتکاران و منافقین کجا هستند؟ صدای آنها کمرنگ شده است.
پادشاهی امروز متعلق به خدای متعال است که در کتاب خود فرموده است: «اگر عده‌ای ادعای بزرگی کردند، ما از آسمان به آنها علامتی می‌فرستیم و به آنها می‌فهمانیم که گردن آنها در برابر قدرت پروردگار عالم از موی نازک‌تر است. امروز فرمانروایی از آن کیست؟ «لِّمَنِ الْمُلْکُ الْیَومَ؟»(۱۱) آری! نباید فریب قدرت‌های پوشالی و مجازی را خورد، زیرا فرمانروایی و پادشاهی در همه زمان‌ها از آن الله یگانه و قهار است. «لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّار». و این نمونه کوچکی از اقتدار الهی است. سبحان‌الله این همه قدرتی که تصور می‌کردند قَدَر قدرت هستند و چپ و راست حکم قتل کودکان بیگناه را صادر می‌کردند، امروز جلوی یک میکروب کوچک زانو زده و تحقیر شده‌اند که، « ظَهَرَ الفَسَادُ فِی البَرِّ وَالبَحرِ بِمَا کَسَبَت أَیدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُم بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُم یَرجِعُون: فساد، در خشکى و دریا به خاطر کارهایى که مردم انجام دادهاند آشکار شده است؛ خدا مىخواهد نتیجه بعضى از اعما‌لشان را به آنان بچشاند، شاید (به سوى حق) بازگردند!»(۱۲)
حالا این کرونا چه حجمی دارد که بشر را درمانده کرده است. نام: کرونا/ کووید۱۹؛ اندازه: میکروسکوپی؛ مجموع حجم اطلاعات ژنوم: ۸ کیلوبایت مقدار موجود در جهان: اثر: بیش از ده‌ها هزار کشته در حدود ۳ ماه!، تعطیلی تمامی اجتماعات بشری، خسارت هزاران میلیاردی به اقتصاد جهانی!.
«یا أَیُّهَا الإِنسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الکَریمِ؟(۱۳): اى انسان! چه چیز تو را در برابر پروردگار کریمت مغرور ساخته است؟!»
در قرآن کریم می‌خوانیم: «ولِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ* وَکَانَ اللَّهُ عَزِیزًا حَکِیمًا؛(۱۴) و سپاه قوایِ آسمان‌ها و زمین لشکر خداست و خدا بسیار مقتدر و به تدبیر نظام عالَم داناست.»
«ومَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَلَا فِی السَّمَاءِ* و َمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَلَا نَصِیر؛ٍ(۱۵) و شما (مخلوق عاجز) نه هرگز (خدای قادر مطلق را) در زمین و آسمان عاجز توانید کرد و نه جز خدا نگهبان و یاوری دارید.»
تنبـه بشـر
تا قبل از ظهور کرونا، انسان مغرور دانش و پیشرفت عصر مدرن شده بود، هر روز اخبار جدید پیشرفت پزشکی، فضایی، فناوری ارتباطات و…، بادی که به غبغب می‌انداخت و سرمست یافته‌ها و داشته‌های خود می‌شد. از دید برخی، اسم روزگارمان، عصر خرد و دانایی و وداع با آسمان و معنویت شده بود و برای استقبال از جهان بدون دین و عصر «پسامدرن» آماده می‌شدند.
ریچارد داوکینز، سم هریس، دنیل دّنِت، حامد عَبدُالّصَمد و… کتاب پشت کتاب که بابا! خدایی نیست، نترسید، ما هستیم، علم هست و فریادهای «کریستوفر هیچ»، که واقعاً هیچ و پوچ بود و «یُووال نُوح هِراری» که با شوق و ذوق، مانیفست انسان خِردوَرز (Homo sapiens) را می‌نوشت و مثل «ارشمیدس» که تازه کشفی کرده باشد، از حمام بیرون پریده و فریاد می‌زد که آهای مردم! فهمیدم، جد بزرگم که آدم نبوده، میمون بوده! سرکش و سرمست، طعنه پشت طعنه که دین چیزی جز خُرافه و عقب‌ماندگی نیست تا اینکه سر و کله ویروس کرونا پیدا شد و ترمز توهم همه را کشید و پیشانی بشر به سنگ واقعیت خورد و فهمید که چقدر دستش خالی است. امروز به‌تمام معنا از محافظت جان خود عاجزیم و دشمنمان ممکن است در دست یکی از اعضای خانواده، دوست و یا عطسه کودکی پنهان شده باشد و مجبوریم از یکدیگر فرار کنیم.
اسلحه و ابزار دفاعی ما از این دنیای پیشرفته شده الکل، وایتکس، آب و صابون و شستن دوباره و صدباره دست‌ها و خانه‌نشینی. با گوشی همراه به دیگران اطمینان می‌دهیم که هنوز زنده‌ایم!
چه اسم‌های بزرگی که کوچک شدند! آمریکا، اروپا، پادشاه، مَلکه، لُرد، پرزیدنت، ژنرال، سِلبریتی و…، همه چَپیده‌ایم کُنج خلوت و روی یک نیمکت. از کاخ سفید تا کوخ فقیر همه نشسته‌اند و خدا خدا می‌کنند و از نیروی ماورای بشر می‌خواهند که از شرّ این ویروس نجاتشان بدهد.
روزنامه آمریکایی نیویورک‌پست تیتر می‌زند: «ملکوت (خداوند) به ما کمک کند!»(۱۶)
آری بشر مغرور مقداری به خود آمده که قدرتی فوق قدرت بشری هم هست.(۱۷) بد نیست پیام ذیل را که نشانه مقداری تنبه است مرور کنیم:
پیام رئیس جمهور ایتالیا پس از تلفات سنگین وارده به ایتالیا بر اثر ویروس کرونا خواندنی است: «خیلی مغرور و مشغول و در تخریب و تصرف طبیعت بی پروا شده بودیم. به چیزی جز منافع خود نمی‌اندیشیدیم. ضعیف را پایمال و برای ارتقای مال و موقعیت به صاحبان قدرت و ثروت کرنش می‌کردیم. باور کرده بودیم که قاعده دنیا همین است و این‌گونه خواهد ماند. آسمان را از دود و سرب و گازهای سمی سیاه و دریا را از ماهی تهی و از زباله و نفت و فاضلاب پر کرده بودیم. به نام دین و دموکراسی و حقوق بشر می‌کشتیم و اسیر و غارت می‌کردیم و حتی از کشتن زن‌ها و بچه‌ها هم شرم نمی‌کردیم. صبر خدا و تحمل کائنات و ظرفیت زمین و آسمان هم حدی دارد. بالأخره باید کسی پیدا می‌شد و به انسان مست و مغرور فرمان بدهد ایست!
و این مأموریت به یک ویروس کوچک غیرقابل رؤیت واگذار شد تا به معنای واقعی انسان طغیانگر را سر جایش بنشاند و به‌درستی به او بفهماند که بسیار ضعیف، تنها و ترسوست. همه هواپیماها و قطارها را زمینگیر و همه تجارتخانه‌ها و بازارهای بورس را تعطیل کر و. درهای همه استادیوم‌ها، اماکن تفریحی، رستوران‌ها، کازینوها، سینماها، پارک‌ها را به دست خود انسان بست.
و به کره زمین گفت حالا نفس بکش و به آسمان گفت حالا آبی شو. به خورشید و ماه و ستاره‌ها گفت حالا بچرخید و برقصید. به حیوانات هم گفت حالا بدون ترس از شکار شدن به دست انسان، آن‌گونه که در ذات و میل شماست زندگی کنید و به انسان دستور داد در خانه بمان و به آنچه داشتی و به آنها ناسپاس بودی بیندیش، شاید هنوز فرصتی برای زیستن عاشقانه پیدا کنی.(۱۸)
مردم از آیین دروغین فاصله می‌گیرند.
بیماری کرونا مذاهب و ادیان دروغین را در دنیا دستخوش تحول کرده است. اسپانیایی‌ها بت‌ها و مجسمه‌های مریم مقدس و عیسی مسیح و صلیب‌ها را در خانه‌هایشان می‌شکنند، چون در مقابل کرونا هیچ فایده‌ای برایشان نداشته‌اند و می‌گویند که اینها همه دروغ‌هایی بیش نیستند. کلیساها دروغ‌اند و هیچ مصیبت و مرضی را از ما دور نمی‌کنند. هندوها اول اعلام کردند ادرار گاو باعث شفای بیماری کرونا می‌شود، اما چیزی نگذشت که کرونا سراسر هند را فرا گرفت و از ادرار گاوها و بت‌ها و انسان‌هایی که پرستیده می‌شدند، هیچ کاری بر نیامد، لذا تریلی تریلی بت‌ها را داخل دریا می‌ریزند و یا می‌شکنند!
ویروس کرونا و تغییر هندسه نظم جهانی
آیا ویروس کرونا به عنوان یک پیشران، تغییر در هندسه و نظم جهانی را پُرشتاب می‌سازد؟ اگر چنین است، چه تصویری از هندسه و نظم جهانی در پسا کرونا می‌توان ترسیم کرد؟ در اینجا نظریاتی ارائه شده است که به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:
رهبر معظم انقلاب فرموده‌اند: «وضعیتی که امروز در دنیاست یک وضعیت تحول است. اوضاع جهان در حال تبدیل به یک شکل و هندسه جدید است.» در ادامه رهبر انقلاب به چهار نشانه برای تغییر در هندسه جهانی، شامل بیداری اسلامی، شکست برنامه آمریکا برای تسلط بر منطقه غرب آسیا، آینده مبهم اتحادیه اروپا و افول وجهه آمریکا اشاره فرمودند. چهار نشانه مورد اشاره رهبر انقلاب را باید به مثابه چهار روند در نظر بگیریم و سیر آنها را قبل و بعد از کرونا بررسی کنیم.
قطعاً روند هویت‌خواهی دینی و اتکای به اسلام فزآینده شده است و تبلور آن را در گسترش بیداری اسلامی و موفقیت‌های محور مقاومت در منطقه به‌وضوح می‌توان مشاهده کرد. برنامه‌ریزی سه لایه آمریکا شامل طرح خاورمیانه بزرگ، خاورمیانه جدید و جنگ نیابتی برای تسلط بر منطقه غرب آسیا کاملاً شکست خورده و آمریکا در آستانه اخراج از منطقه و عراق قرار گرفته است.
روند ابهامات در آینده سیاسی، فلسفه و جهان‌بینی تمدن غربی به‌قدری فزاینده شده که مقامات و نظریه‌پردازان غربی نیز به آن اذعان دارند. پس از خروج انگلیس از اتحادیه اروپا، «دونالد تاسک» رئیس لهستانی شورای اروپایی گفت: «خروج بریتانیا می‌تواند آغاز ویرانی نه تنها برای اتحادیه اروپا، بلکه کل تمدن سیاسی غربی باشد.» ویک سناتور آلمانی، دولت آمریکا را به دلیل تصاحب گانگستری صدها هزار ماسک سفارش پلیس برلین به استفاده از «متدهای غرب وحشی» متهم کرد و آن را دزدی مدرن خواند.(۱۹)
رهبر معظم انقلاب در سخنرانی تلویزیونی روز ۲۱/فروردین /۱۳۹۹/ به مصاحبه فرماندار ایالت ایلینوی آمریکا اشاره کردند که از زنده شدن غرب وحشی بعد از شیوع کرونا در آمریکا سخن گفته بود.(۲۰)
افول وجهه جهانی امریکا در دوره ترامپ کاملا پُرشتاب و مشهود است. آمریکا توانایی مدیریت پرونده‌های بزرگ را از دست داده و در مسئله کرونا از همه کشورها ضعیف‌تر بوده تا آنجا که از کره جنوبی و چین درخواست کمک کرده است.
با این شرایط در پسا کرونا، توجه به معنویت، دین اسلام و آموزه‌های اسلامی بسیار شتابنده خواهد شد. آمریکا در پسا کرونا، همانند اسلاف انگلیسی خود که بعد از جنگ جهانی دوم مجبور به ترک منطقه شدند، ناگزیر به خروج از غرب آسیا خواهد شد. چنانچه آمریکا اشتباه دیگری در عراق یا منطقه مرتکب شود، روند اخراج خود را سرعت خواهد بخشید.
کرونا و مشکلات اقتصادی و روانی ناشی از این ویروس، از یک سو «درون‌گرایی و ملی‌گرایی» و از سوی دیگر «استقلال‌طلبیِ فراملی» را بر اروپا مسلط خواهد کرد. در پسا کرونا، هویت و موجودیت اروپایی در لبه پرتگاه فروپاشی قرار خواهد گرفت. کرونا آمریکا را دچار شدیدترین بحران‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی خواهد کرد. واشنگتن در پسا کرونا مجبور به درون‌گرایی و بحران‌زدایی خواهد شد. امواج درون‌گرایی در دو سوی آتلانتیک به هم‌افزایی خواهند رسید و گسل‌های استقلال‌طلبی حداقل در شانزده ایالت آمریکا فعال خواهد شد. بنابراین کرونا جهان را به قسمت تند پیچ تغییر رهنمون کرده است و در پسا کرونا، جهان به مرحله خروج از پیچ تغییر در هندسه و نظم جهانی خواهد رسید. از منظر سنن و قواعد الهی نیز این تغییر، محتوم به نظر می‌رسد.(۲۱)
سیدحسن نصرالله در سخنرانی خود می‌گوید: «تأثیرات شیوع ویروس کرونا بزرگ‌تر از جنگ جهانی اول و دوم است و چه بسا که با این بحران، یک نظم جهانی جدید بروز کند؛ زیرا آنچه رخ داده تمام دنیا را در برگرفته و امروز با بحث و جدل‌های فرهنگی، دینی، عقایدی و فلسفی مواجه هستیم.»
او افزود: «نمی‌دانیم که آیا ایالات متحده آمریکا باز هم متحد خواهد ماند یا اتحادیه اروپا باقی می‌ماند؟ همچنین بحث و جدل‌هایی در خصوص شبکه بهداشتی جهانی و سیستم‌های سرمایه‌داری اقتصادی در گرفته است.» که نمونه آن قطع بودجه بهداشت جهانی از سوی ترامپ است.
پی‌نوشت‌ها:
- انعام، ۳۷٫
- اسراء، ۹۹٫
- قیامه، ۴٫
- بقره، ۱۰۶٫
- بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، بیروت مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۴، دوم، ج۱۲، ص ۳۷٫
- همان، ص ۱۸٫
- تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۰، ج۲۷، ص ۳۳۵ الی ۳۴۱٫
- توبه، ۴۰٫
- ترجمه تفسیر المیزان، طباطبایى، سیدمحمدحسین، سیدمحمدباقر موسوى همدانى، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ج۹، ص ۱۰۶؛ تفسیر قمى، ج ۱، از ص ۲۷۲ تا ص ۲۷۶٫
- mahdi_mohammadi@
- غافر، ۱۶٫
- روم، ۴۱٫
- انفطار، ۶٫
- فتح، ۸٫
- عنکبوت، ۲۲٫
- ۱۵ مارس ۲۰۲۰ میلادی.
- https://eitaa.com/marzbanandishe
- https://ca.axar.az/news/farsi/456622.html-
- مشرق، ۲۱ فروردین، ۱۴۳۸ق و ۱۳۹۹شمسی. با اشاره به سخنرانی ۲۲ مرداد ۱۳۹۱ رهبر معظم انقلاب
- همان.
- DrRezaSeraj@