در سال ۱۳۹۶ در چهار محال و بختیاری پژوهشی در باره آموزش باورهای دینی ۸۲ تن از والدین به فرزندان ۷ تا ۱۲ ساله‌شان از طریق پرسش‌نامه گلاک و استارک انجام و سپس یک دوره آموزش مجازی به مدت شش ماه برگزار شد. بعد از این دوره، مجدداً این پژوهش از طریق پرسش‌نامه باورهای دینی اجرا شد. نتیجه جالب بود. آموزش مجازی روی سه بُعد مؤلفه‌های نگرش و اعتقادات دینی، آشنایی با احکام و اطلاعات دینی، اخلاق و آداب و تجارب دینی اثر گذاشته بود، ولی روی یک بُعد، یعنی انجام واجبات و ترک محرمات هیچ تأثیری نگذاشته بود.(۱)
آموزش مجازی همواره موافقان و مخالفانی داشته است. طبعاً موافقان بر مزایا و مخالفان بر معایب آن تأکید دارند. این روزها که بیماری کرونا مشکلات زیادی را برای انسان‌ها به وجود آورده است، گسترش آموزش مجازی امری اجتناب‌ناپذیر است. بسیاری از والدین و فعالان فرهنگی نگران گسترش آسیب‌های ناشی از این آموزش‌ها هستند. در این نوشتار مهم‌ترین آسیب‌ها و راه‌های پیشگیری و مقابله با آنها را ارائه می‌دهیم. این آسیب‌ها ممکن است در رابطه فرزندان ما با خود، رابطه آنها با خدا و رابطه آنها با ما و دیگران تأثیر منفی بگذارد.
الف) آسیب‌های فردی
نخستین نگرانی در استفاده نامناسب از فضای مجازی در پی استفاده از آموزش‌های مجازی در زندگی فردی شخص خود را نشان میدهد:
۱. اعتیاد به فضای مجازی
پژوهش‌ها حاکی از آنند که جوانان در ایران ۳۵% به دنبال چت، ۲۸% بازی اینترنتی، ۳۰% پست الکترونیکی و ۲۵% به دنبال جستجوی مطالب هستند. اگر فردی نتواند یک ماه دوری از اینترنت را تحمل کند، در معرض اعتیاد به این فضاست. استفاده غیر کاری و غیر ضروری از فضای سایبری بر اساس معیار سازمان بهداشت جهانی اگر در هفته بیش از ۱۴ ساعت شود، فرد معتاد به این فضاست. بر اساس تحقیقات ۳۸% از جوانان ما ـ دختران بیش از پسران ـ در معرض این اعتیاد هستند.(۲)
تمام نشانه‌های اعتیاد به مواد در اعتیادهای رفتاری از جمله اعتیاد به فضای مجازی وجود دارد. کاهش سطح مسئولیت‌پذیری و غفلت از برنامه‌های آموزشی و پژوهشی از آن جمله است.
۲٫ اتلاف وقت
در سال ۱۳۹۶ در مشهد روی ۲۲۰ نفر از جوانان که بیشتر آنها ۲ تا ۳ ساعت از فضای مجازی ـ ۷۶% برای تفریح و سرگرمی ـ استفاده می‌کردند، پژوهشی انجام شد. درست است که آموزش مجازی نوعی استفاده مفید از اینترنت محسوب می‌شود؛ ولی ممکن است فرد را به این فضا وابسته کند، به‌طوری که زمان زیادی را مشغول آن باشد.
ب) آسیب‌های معنوی
۱٫ دسترسی به منابع غیر اخلاقی
۱۰ تا ۳۰ درصد نوجوانان به‌طور تصادفی با هرزه‌نگاری در اینترنت مواجه می‌شوند. نوجوانان ۱۲-۱۷ ساله بیشترین قربانیان هرزه‌نگاری یعنی فعالیتی هستند که ایالات متحده آمریکا سالانه ۸ درصد از فعالیت‌های تجاری خود به مبلغ ۱۸ میلیارد دلار را به آن اختصاص میدهد.
پژوهش‌های دانشگاه تورنتو نشان میدهد کودکان بیشتر بعد از ظهرها و نوجوانان و جوانان بیشتر ساعات پایانی شب را برای استفاده از این فضاها انتخاب می‌کنند. هرچه اشتیاق فرد برای بازدید از سایت‌های غیر اخلاقی بیشتر باشد، گرایش به ساعت‌های پس از نیمه شب هم بیشتر است. بلوغ زودرس، مورد سوءاستفاده جنسی قرار گرفتن، آسیب‌های روحی و انحرافات اخلاقی بخشی از آسیب‌های هرزه‌نگاری برای فرزندان است.
۲٫ تضعیف باورهای دینی
تنوع ادیان و مذاهب و گروه‌های فکری در فضای مجازی احتمال القای شبهه به فرزندان ما را بیشتر می‌کند. پژوهش دیگری که در سال ۱۳۹۶ در مشهد انجام شد به‌خوبی این مهم را تأیید می‌کند. نباتی و خدیوی رفوگر میزان دینداری جوانان ۱۸-۲۹ ساله را مورد سنجش قرار دادند و با بررسی میزان استفاده آنان از رسانه‌های جدید ارتباطی مانند لاین، تلگرام، فیسبوک و اینستاگرام رابطه معکوس بین این دو را به دست آوردند. جالب این بود که هرچه سرعت ارتباط اینترنتی بالاتر بود، اعتقادات و اخلاقیات کاهش بیشتری پیدا می‌کرد. هرچه زمان استفاده از اینترنت بیشتر بود، ضعف در بُعد شریعت هم مشهودتر بود. در مجموع ۲۶% از دینداری آزمودنی‌ها وابسته به استفاده از فضای مجازی و رسانه‌های ارتباطی بود.(۳)
ج) آسیب‌های خانوادگی و اجتماعی
۱٫ انزوای اجتماعی
شاندرز(۴) در تحقیقات خود به این نتیجه رسید که استفاده زیاد از اینترنت مساوی است با پیوند ضعیف اجتماعی و برعکس استفاده کم از اینترنت همراه است با ارتباط بیشتر با پدر و مادر و دوستان. گرچه افرادی که مهارت‌های ارتباطی کمتری دارند بیشتر به سراغ دوست‌یابی‌های مجازی می‌روند، ولی به‌طور متقابل استفاده زیاد از فضای مجازی هم در کاهش ارتباطات اجتماعی مؤثر است.(۵)
۲٫ کاهش ارتباطات خانوادگی
پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهند که استفاده نوجوانان از اینترنت زمانی را که آنها با خانواده سپری می‌کنند، کاهش میدهد. بیشترین اثر در کاهش ارتباطات خانوادگی وقتی است که نوجوان برای بازی‌های آنلاین صرف می‌کند. وقتی که فرد برای ارتباط با دوستانش از اینترنت استفاده می‌کند، زمانی که صرف ارتباط خانوادگی می‌کند کاهش می‌یابد، ولی زمانی که برای کارهای درسی از فضای مجازی استفاده می‌کند، تأثیر زیادی در زمانی که صرف خانواده می‌شود، ندارد.(۶)
۳٫ تغییر الگوی تعامل بین والدین و فرزندان
فضای مجازی و تکنولوژی‌های نوین توازن قدرت را در خانواده تا حدودی به هم زده است. ما با نسلی مواجهیم که از کودکی با این تکنولوژی بزرگ می‌شود و رفته رفته اطلاعات و تسلط بیشتری نسبت به نسل حاضر می‌یابد. نوجوان در بسیاری از خانواده‌ها متخصص امور رایانه و فضای مجازی می‌شود و بقیه باید از او کمک فنی بگیرند. این مهارت، زمینه را برای دور زدن والدین بیشتر می‌کند و امکان نظارت را کاهش میدهد. رایانه و امکاناتی از این قبیل در انحصار او در می‌آیند و سایر اعضای خانواده باید با او هماهنگ شوند.
همه این آسیب‌ها نشانه خطیر بودن مسئله فضای مجازی هستند. این واقعیت قابل حذف یا انکاری نیست و باید به جای تقابل با آن، با آن تعامل کرد. راهکارهایی که ارائه می‌شوند به مسئولان و مربیان و والدین کمک می‌کنند تا بتوانند استفاده از فضای مجازی به‌ویژه برای آموزش فرزندان را بهتر مدیریت کنند.
د) راهکارهای فردی
۱٫ کمک به هویت‌یابی فرزندان
یکی از عوامل اعتیاد به فضای مجازی بی‌هویتی است. فرزندان والدینی که از ابتدا برای آینده فرزندان خود ارزش قائلند و با آنها در این مورد تعامل سازنده دارند، کمتر به انواع اعتیادها مبتلا می‌شوند. شناخت هدف و معنا در زندگی، برای مقابله با اعتیادهای رفتاری امری ضروری است. به فرزند خود ارزش بدهید و کرامت نفس او را بالا ببرید. برایش احترام قائل باشید و از توانایی‌هایش به اندازه تعریف کنید. به جای سرزنش کردن او، تشویق و تحسین را در برنامه خود قرار دهید.
۲٫ مهارت مدیریت زمان
تحقیقات نشان می‌دهند که اگر فرد محاسبه میزان کالری‌های مصرفی خود در روز را شروع کند، وزنش خود به خود کم می‌شود. برای مقابله با استفاده نابجا و بیش از حد از فضای مجازی، زمان استفاده فرزندتان از فضای مجازی را محاسبه کنید. نرم‌افزارهایی نیز در این زمینه وجود دارند. سعی کنید به کمک خود او به‌تدریج زمان غیر ضروری استفاده از فضای مجازی را کاهش دهید. این برنامه باید واقع‌بینانه و جامع باشد. در این زمینه از کتاب‌های مهارتی استفاده کنید.(۷)
۳٫ تنظیم خواب
یکی از اموری که به نظم زندگی کمک می‌کند تنظیم خواب است. به هیچ وجه در شرایط عادی اجازه ندهید فرزند شما حتی به بهانه درس خواندن تا دیر وقت بیدار باشد. خواب زودهنگام و با کیفیت در پیشرفت تحصیلی و سلامت جسمی و روحی فرزند شما نقش مهمی دارد. ساعات اولیه صبح و ساعات پایانی روز زمان‌های خوبی برای خوابیدن نیستند.(۸)
۴٫ جایگزین مثبت
از آنجا که بسیاری فضای مجازی را ابزار سرگرمی می‌دانند، لازم است جایگزین‌های مناسبی برای سرگرمی فرزندانمان داشته باشیم. ورزش‌های جذاب یکی از بهترین جایگزین‌ها هستند. بازی‌های گروهی، برنامه‌های خلاقانه و استفاده از دیگر ابزارهای سرگرمی به کاهش استفاده افراطی از فضای مجازی کمک می‌کنند.
ه) راهکارهای معنوی
۱٫ انس با مسجد و اماکن زیارتی
برای اینکه به بیماری کرونا مبتلا نشویم یکی از راه‌ها تقویت سیستم ایمنی بدن است. برای مبتلا نشدن به ویروس فضای مجازی، آن هم به صورت منفی، لازم است سیستم ایمنی دینی فرزندانمان را تقویت کنیم. هرچه ارتباط ما با خدا و مسجد و حسینیه و اماکن زیارتی ـ البته با حفظ پروتکل‌های بهداشتی ـ بیشتر باشد، مصونیت ما نیز بیشتر خواهد بود. تنفس در این فضاها بسیاری از مسمومیت‌ها را می‌زداید. در این بین بر نماز و توسل به اهل‌بیت«ع» و شرکت در روضه‌ها تأکید می‌کنیم.
۲٫ دوری از شبهات
حتی پزشکان حاذق نیز خود را چندان در معرض ویروس کرونا قرار نمی‌دهند، زیرا در معرض بودن احتمال ابتلا را بالا می‌برد. اگر فرزند ما دائماً در معرض شبهات اعتقادی باشد، احتمال ضعیف شدن باورهایش بیشتر می‌شود. اجازه ندهیم فرزندمان با افراد یا محتواهای شبهه‌افکن در این فضا ارتباط بگیرد و اگر اتفاقاً شبه‌ای القا شد به‌سرعت در پی دادن پاسخ قانع‌کننده و رفع شبهه برآییم. مطالعه، تفکر و پرسش از متخصصان راه حل شبهات است. فرهنگ اندیشه و مطالعه را در بین فرزندان خود تقویت کنید. خود تان کتاب بخوانید، آن هم نه در فضای مجازی، بلکه به صورت حقیقی تا بهترین الگو برای فرزندان خود باشید. به عنوان هدیه برایش کتاب‌های مفید و جذاب بخرید.
و) راهکارهای خانوادگی و اجتماعی
۱٫ افزایش ارتباطات بیرونی
تلاش کنیدبر ارتباطات واقعی فرزندان خود بیفزایید. اگر هم از فضای مجازی برای یافتن محیط‌های سالم استفاده می‌کند، باید این را به دوستی‌ها و روابط واقعی سالم برسانید.(۹) گروه‌های فرهنگی و دینی مطمئن را بیابید و احساس هویت گروهی را در فرزند خود تقویت کنید.
۲٫ تنبیه و تشویق
از خود فرزندان بخواهیم تعیین کنند که در صورت تخلف از قوانینی که برای استفاده از فضای مجازی برایشان گذاشته‌ایم، آنها را از چه چیزهائی محروم کنیم و در صورت تخلف با جدیت آنها را اجرا و در صورت انجام قوانین تشویقشان کنیم.
۳٫ به‌روز بودن والدین
برای اینکه والدین بتوانند نظارت کافی برای اجرای این راهکارها داشته باشند، لازم است که همواره خود را به روز نگه دارند و اطلاعاتشان را در باره فضای مجازی و تکنولوژی ارتقا دهند. این مهارت از شکاف بین نسلی نیز جلوگیری می‌کند.
۴٫ استفاده از سیم‌کارت آموزشی
یکی از بهترین راه‌های امنیت کشور کنترل مرزهای آن است. اینترنت دهکده‌ای بی‌مرز و بدون حساب و کتاب است. تا اینترنت ملی راه‌اندازی نشود، ما کنترلی روی مرزهای فرهنگی خانواده‌ها نخواهیم داشت تا از آسیب‌های گفته شده پیشگیری کنیم. تا آن زمان برای فرزندان خود از سیم‌کارت‌های آموزشی که دسترسی کنترل شده دارد، استفاده کنید. لزومی ندارد فرزند ما تا به سن استقلال و اواخر نوجوانی نرسیده است تلفن هوشمند و یا تبلت مستقل که نظارت بر آن دشوار است، داشته باشد.
و سخن آخر
در برخورد با فضای مجازی نه باید افراط کرد، نه تفریط. فضای مجازی تیغ دو لبه‌ای است که استفاده مناسب از آن باعث شکوفایی توانایی‌ها و استفاده نامناسب از آن به تعبیر مقام معظم رهبری، مسلخ برخی از جوانان است. با برخورد واقع‌بینانه با فضای سایبری و از جمله آموزش مجازی و کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه می‌توان به تعلیم و تربیت مناسب‌تر نسل آینده که نیازمند یاری ماست، کمک کرد. در اینجا ما هفت آسیب و ده راهکار ذکر شدند. یعنی هر چند استفاده نامناسب از فضای مجازی بیشتر است، ولی ظرفیت‌های مثبتش بسی بیش از ابعاد منفی آن است. کسی چه می‌داند شاید کرونا باعث این شود برخی از شیوه‌های آموزشی ما مورد بازنگری قرار گیرند و برای رشد خود و فرزندانمان، بهتر از گذشته از تکنولوژی استفاده کنیم.
پی‌نوشت‌ها:
۱- هادی جعفریان و حسام‌الدین مؤیدیان، اثربخشی آموزش مجازی بر تربیت باورهای دینی کودکان، Pure life, Vol.5 No.16. (Rajab 1440. Esfand 1397, March 2019), p.25-46.
۲- فائزه کرمشایی و دیگران، بررسی اعتیاد به اینترنت و فضاهای مجازی در بین جوانان و نوجوانان، همایش ملی صنایع فرهنگی و نقش آن در توسعه پایدار، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرمانشاه، اسفند ۱۳۹۰٫
۳- علی نباتی و غلام‌رضا خدیوی رفوگر، بررسی ارتباط میزان استفاده از رسانه‌های ارتباطی (لاین، تلگرام، فیسببوک، اینستاگرام) و میزان دینداری جوانان ۱۸-۲۹ سال شهر مشهد، Pure life, Vol.5. No.16 (Rajab 1440. Esfand 1397, March 2019), p.165-193.
۴- Chanders.
۵- شجاعت علی و محمد نظیر عرفانی، آسیب‌‌شناسی فضای مجازی در تعلیم و تربیت کودکان، Pure life, Vol.5. No.16. (Rajab 1440. Esfand 1397, March 2019), p.54
۶- همان، ص۵۶٫
۷- محسن خیری، جدول مدیریت کیفی زمان؛ خط هشت، ۱۳۹۵؛ جواد پرویزی، زمان را نگه دارید؛ مؤسسه امام خمینی، ۱۳۹۵؛ محمدحسین قدیری، مهارت برنامه‌ریزی، ذوی القربی، ۱۳۹۰٫
۸- ر. ک: جواد ترکاشوند، به خواب شیرین بروید، مؤسسه امام خمینی، ۱۳۹۱٫
۹- شجاعت علی و محمد نظیر عرفانی، آسیب‌‌شناسی فضای مجازی در تعلیم و تربیت کودکان، Pure life, Vol.5. No.16. (Rajab 1440. Esfand 1397, March 2019), p.47-64