مقدمه:

رهبر معظم انقلاب «دام ظله» در بیاناتشان در سالگرد ارتحال حضرت امام خمینی«ره»، به مقوله مهم هزینه‌های مقاومت و ایستادگی در نظام اقتصاد سیاسی بین‌الملل پرداختند. تحلیل ایشان از این جهت حائز اهمیت است که برخی سیاسیون بدون در نظر گرفتن هزینه‌های تسلیم، ایستادگی در برابر قدرت‌های جهانی را سیاستی پرهزینه و نادرست جلوه می‌دهند. این خطای محاسباتی باعث شده که گاه افکارعمومی نیز برداشت درستی از هزینه‌های تسلیم، به‌خصوص در حوزه امور اقتصادی نداشته باشد.

تحلیل هزینه ـ فایده  تسلیم و ایستادگی می‌تواند هم کمک‌کار سیاستمداران باشد تا مرعوب ظاهرسازی سردمداران استعمارگر جهانی نشوند و هم می‌تواند نقشی روشنگر در افکار عمومی داشته باشد. برای این منظور باید فهم روشنی از هزینه‌ها و منافع سیاست تسلیم و ایستادگی داشته باشیم. این دو سیاست را می‌توان در قالب الگوی توسعه وابسته در مقابل الگوی پیشرفت مقاومتی معرفی و مقایسه کرد. در این بررسی توجه به انواع هزینه‌های تسلیم و ایستادگی از جمله هزینه‌های مادی و معنوی از اهمیت زیادی برخوردار است.

 

الگـوی توسعـه وابستـه در برابر الگـوی توسعـه مقاومتـی

در اقتصاد سیاسی بین‌الملل به‌خصوص پس از جنگ جهانی دوم، قطب‌بندی‌های جدیدی بر دنیا حاکم شدند. در این فضا کشورها به دو گروه توسعه‌یافته و توسعه‌نیافته تقسیم شدند. کشورهای گروه اول عملاً مدیریت اقتصاد سیاسی بین‌الملل را با ایجاد نهادهایی همچون سازمان ملل، بانک جهانی، صندوق بین‌المللی پول و اخیراً سازمان تجارت جهانی به‌دست گرفتند. در این قطب‌بندی نانوشته، قواعدی نیز برای کشورهای به اصطلاح توسعه‌نیافته یا به اصطلاح در حال توسعه نیز نگاشته شد؛ قواعدی که در قالب اجماع واشنگتنی ظاهر شدند و رمز توسعه‌یافتگی را تبعیت از رویه غالب در اقتصاد کشورهای توسعه یافته ترسیم کردند. این رویه ناظر به نوعی تقسیم کار جهانی بود که در آن کشورهای درحال توسعه تبدیل به کشورهای خام‌فروش و تهیه‌کننده مواد اولیه و نیروی کار ارزان تولید و کشورهای توسعه‌یافته به کشورهای تولیدکننده محصولات صنعتی با ارزش‌افزوده بالا و در نهایت کشورهای تولیدکننده فناوری‌های پیشرفته بدل شدند.

رویه شکل‌گرفته در اقتصاد بین‌الملل به‌رغم ظاهر زیبایش، در باطن، مستلزم  تسلیم مادی و معنوی کشورهای در حال توسعه در برابر کشورهای به اصطلاح توسعه یافته است. هرچند برخی از اقتصاددانان  از جمله اقتصاددانان طرفدار مکاتب وابستگی و ساختارگرایی در مقابل این تمرکزگرایی کشورهای توسعه‌یافته لب به انتقاد گشوده‌اند؛ ولی ادبیات اقتصاد متعارف همواره این نوع سلطه‌پذیری را در قالب واژگان زیبایی همچون تقسیم کار جهانی بر اساس مزیت مطلق و نسبی تقدیس کرده است.(۲)

تجربه ۷۰ ساله شکل‌گیری نظم‌ استعماری در اقتصاد جهانی پس از جنگ جهانی دوم نشان می‌دهد که کشورهایی که از الگوی توسعه وابسته متکی بر منطق اقتصاد نئولیبرالی تبعیت کردند، با هزینه‌های هنگفت مادی و معنوی روبرو شدند و حتی کشورهای به ظاهر موفقی چون ژاپن و کره جنوبی از این آسیب‌ها در امان نبوده‌اند. کشور ما ایران نیز پیش از انقلاب در دام همین نظم خوارکننده جهانی گرفتار شده بود که به مدد انقلاب اسلامی از آن رهایی یافت.

 

منطـق عقلایـی هزینـه ـ فایـده مقاومـت در اقتصـاد سیاسـی بین‌الملـل

یکی از ابزارهای متدوال برای ارزیابی سیاست‌های اقتصادی، روش تحلیل هزینه ـ فایده (Cost-Benefit Analysis) است. در این روش، ضمن توجه به هزینه‌ها و منافع یک سیاست، در صورتی انجام آن توصیه می‌شود که منافع آن بر هزینه‌هایش برتری داشته باشد. سیاست‌ مزبور باید در مقایسه با سیاست‌های بدیل منفعت خالص بیشتری نصیب کشور کند. در دهه‌های اخیر روش تحلیل هزینه ـ فایده اقتصادی صرف، جای خود را به روش تحلیل هزینه ـ فایده اجتماعی(Social Cost-Benefit Analysis) داده که در آن تنها به آثار اقتصادی یک سیاست توجه نمی‌شود؛ بلکه به آثار زیست‌محیطی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی سیاست‌ها نیز توجه می‌شود. بر این اساس، اگر سیاستی باعث رشد اقتصادی شود، ولی در عین حال باعث تخریب محیط زیست شود؛ چنین سیاستی مطلوب نیست و حداقل باید به هزینه‌های زیست‌محیطی آن توجه کرد.(۳)

هنگامی که به تحلیل هزینه-فایده مقاومت در برابر تسلیم می‌پردازیم، باید از الگویی شبیه الگوی تحلیل هزینه فایده اجتماعی استفاده کنیم. بر این اساس، قضاوت در مورد این دو سیاست، تنها با ملاحظه منافع و هزینه‌های اقتصادی هر یک از این دو سیاست امکان‌پذیر نیست؛ بلکه باید هزینه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن را نیز مورد توجه قرار داد. در تحلیل رهبر معظم انقلاب، تحلیل هزینه‌ ـ فایده با استفاده از رویکرد اسلامی ارتقاء یافته و در آن به هزینه‌های مادی و معنوی سیاست‌ها نیز توجه شده است. بر اساس این رویکرد اسلامی، برای ارزیابی یک سیاست نباید تنها به منافع و هزینه‌های مادی آن توجه کرد؛ بلکه باید هزینه‌ها و منافع معنوی را نیز در نظر گرفت.

مراد از هزینه‌ها و منافع معنوی، مواردی است که در قالب تنگ هزینه‌ها و منافع اقتصادی نمی‌گنجد. برای نمونه، اگر یک سیاست اقتصادی باعث مخدوش شدن عزت ملی شهروندان یک کشور شود، چنین سیاستی هزینه معنوی‌ای دارد که قابل قیاس با هزینه‌های مادی آن نیست. کشوری که در مقابل دریافت کمک‌های اقتصادی، اقدام به پذیرش مصونیت سیاسی و قضائی نیروهای آن کشور در سرزمین خود می‌کند، متحمل هزینه معنوی می‌شود. مشابه کاری که در جریان کاپیتولاسیون در ایران اتفاق افتاد و حضرت امام خمینی(ره) در مقابل آن قیام کردند.

گاهی مشاهده هیمنه پوشالی اربابان سلطه باعث بروز اشتباه در محاسبات مسئولان و مردم می‌شود. رهبر معظم انقلاب در این زمینه می‌فرمایند:

«وقتی عده‌ای هیمنه‌ آمریکا، قدرت نظامی، قدرت دیپلماسی، قدرت تبلیغاتی و پول فراوان او را می‌بینند، مرعوب می‌شوند و می‌گویند ما که نمی‌توانیم کاری بکنیم، چرا بی‌خودی نیروهای‌مان را هدر بدهیم؟ این‌جور افراد الان هستند. در زمان انقلاب ما هم بودند. ما مواجه بودیم با افرادی از این قبیل که می‌گفتند، «آقا! چرا بی‌خود خودتان را زحمت می‌دهید؟ به یک حداقلی قانع شوید و قضیه را تمام کنید.» در مقابل، گروهی که محاسباتی واقع‌بینانه و تحلیل درستی داشتند و دارند، ردم می‌شود. وقتی عدسبات مسئولان و مردقدرت دشمن را با قدرت خدای متعال مقایسه می‌کنند، عظمت دشمن را در مقابل عظمت پروردگار قرار می‌دهند و آن‌وقت می‌بینند که اینها حقیر محض‌اند و چیزی نیستند. وعده الهی را هم راست می‌شمرند. خدای متعال به ما وعده کرده است، «وَ لَیَنصُرَنَّ اللهُ مَن یَنصُرُه اِنَّ اللهَ لَقَوِیٌ عَزیز.»(۴)

کسانی که تفکرشان برآمده از آموزه‌های اسلامی نیست از «هزینه‌های چالش با مستکبرین» صحبت می‌کنند و «عقلانیت را در این می‌دانند که چالش با قدرت‌ها هزینه دارد.»(۵) آنان نسخه‌ «تسلیم» را برای ملت و نظام اسلامی تجویز می‌کنند و معتقدند «تسلیم شویم تا دشمن علیه ما موذی‌گری نکند»(۶)، اما «نمی‌دانند که هزینه‌ تسلیم به‌مراتب بیش از هزینه‌ مقاومت و ایستادگی است. ایستادگی ممکن است هزینه‌ای داشته باشد، اما دستاوردهای بسیار بزرگی هم دارد که صدها برابرِ آن هزینه برای ملت‌ها ارزش دارد؛ اما تسلیم در مقابل دشمن عنود و لجوج و خبیث، جز لگدمال و ذلیل و بی‌هویت شدن هیچ اثری ندارد.»(۷)

ایستادگی در برابر قدرت‌ها طبیعتاً هزینه‌ دارد، اما بر اساس تفکر و اعتقاد اسلامی، «چالش اگر عقلانی، منطبق با منطق و اعتمادبه‌‌نفس باشد، هزینه‌اش به‌مراتب کمتر از هزینه‌ سازش است.»(۸) این قانون لایتخلّف پروردگار است که فرمود، «فَلا تَهِنوا وَ تَدعوا اِلَی السَّلمِ وَ اَنتُمُ الاَعلَونَ وَ اللهُ مَعَکُم وَ لَن یَتِرَکُم اَعمالَکُم؛ سست نشوید و دعوت به سازش با دشمن نکنید. خدای متعال شما را برتر قرار داده است و برتر هستید، «وَ لَن یَتِرَکُم» ـ یعنی «لَن یَنقُصَکُم» ـ خدای متعال برای شما کم نمی‌گذارد در مقابل مجاهدتی که انجام دادید، پاداش این مجاهدت را به‌طور کامل به شما خواهد داد.»(۹)

 

هزینـه‌های مادی و معنـوی الگـوی توسعـه همراه با تسلیـم

رهبر انقلاب اسلامی در سخنانشان در سالگرد ارتحال حضرت امام خمینی(ره) با ادبیاتی نوین به تحلیل روابط استعماری حاکم بر جهان پرداختند. ایشان به‌خوبی به هزینه‌های تسلیم در برابر قدرت‌های جهانی اشاره کردند و عنوان داشتند که باید هنگام انتخاب سیاست، هزینه ـ فایده کرد؛ آن هم نه از نوع هزینه ـ فایده ساده اقتصادی، بلکه هزینه‌ـ فایده فراگیری که در آن به تمام هزینه‌های مادی و معنوی سیاستی همچون تسلیم توجه شود.

«مقاومت هزینه دارد، اما هزینه تسلیم در مقابل دشمن بیشتر از هزینه مقاومت است. وقتی شما در برابر دشمن تسلیم می‌شوید، باید هزینه بدهید. رژیم پهلوی در مقابل آمریکا تسلیم بود. می‌ترسید. هم نفت، هم پول، هم باج می‌داد و هم توسری می‌خورد. امروز دولت سعودی هم همین‌جور است. هم پول و دلار می‌دهد، هم طبق خواست امریکا موضع‌گیری می‌کند و هم توهین می‌شنود و به او می‌گویند گاو شیرده! هزینه سازش و تسلیم و عدم مقاومت به مراتب از هزینه مقاومت بیشتر است. هم هزینه مادی و هم هزینه معنوی دارد.»(۱۰)

در منطق تحلیلی رهبر معظم انقلاب، اهمیت هزینه‌های معنوی ناشی از سیاست‌های اتخاذ شده در اقتصاد سیاسی بین‌الملل برجسته شده‌اند. این بدان معناست که نباید تنها به موفقیت‌های زودگذر مادی تسلیم شد و به وعده‌های قدرت‌های زورگو دلخوش کرد؛ بلکه باید هزینه‌های مادی و معنوی مقاومت را در نظر گرفت. نگاهی به شواهد تاریخی پیش‌رو، هم در مورد کشورمان ایران و هم در مورد سایر کشورها، قوت این منطق تحلیلی را هویدا می‌سازد.

 

هزینـه‌های تسلیـم در اقتصـاد قبل از انقـلاب

بازخوانی تجربه قبل از انقلاب به‌خصوص دوره پهلوی دوم حاکی از غلبه هزینه‌های تسلیم نسبت به هزینه‌های مقاومت است. «رژیم پهلوی در مقابل آمریکا تسلیم بود. می‌ترسیدند، هم نفت می‌داد، هم پول می‌داد، هم باج می‌داد و هم توسری می‌خورد».(۱۱) در دوره‌ حکومت پهلوی و مقداری پیش از آن، «اوّل، انگلیس‌ها، بعد هم آمریکایی‌ها زمام امور را در دست داشتند و هر کاری می‌خواستند، می‌کردند.»(۱۲)

در  دوران مبارزات قبل از انقلاب، طیف قابل توجهی از نخبگان و روشنفکران از «بی‌نتیجه بودن مبارزه» و بی‌ثمر بودن مجاهدت در این مسیر سخن می‌گفتند. در دوران اختناق طاغوت که فشارها زیاد بود، «کسانی می‌گفتند آقا! مشت است و درفش. بی‌خود ایستادگی و مقاومت می‌کنید.»(۱۳) اما امام خمینی و یارانش ایستادگی کردند؛ زیرا به وعده الهی معتقد بودند، «صَدَقُوا ما عاهَدوا الله عَلَیه فَمِنهُم مَن قَضَی نَحبَه وَ مِنهُم مَن یَنتَظِر. و نتیجه‌ این صبر و ایستادگی، پیروزی بود.»، «خدای متعال حادثه‌ای را پیش آورد که نه اینکه در ایران کسی باور نمی‌کرد، در دنیا هم کسی باور نمی‌کرد. کسی باور نمی‌کرد که جائی که آمریکایی‌ها آن را جزیره‌ ثبات می‌دانند، این‌جور دستخوش طوفانی بشود که درنهایت به انزوای آمریکا و استکبار و انگلیس و عمال و مزدورانشان منتهی شود. این دستاورد گرانبها مرهون «اعتماد به وعده‌ الهی» بود.»(۱۴) این پیروزی در پرتو «صبر و ایستادگی در خط مبارزه و مجاهدت» و با «اعتماد به وعده‌ الهی» به دست آمد. «خداى متعال وعده داده بود که اگر مبارزه و صبر کنید و به خداى متعال توکّل کنید، از جایى که گمان نمی‌برید و امیدی به آن را ندارید، به شما قدرت خواهیم داد. همین اتفاق هم افتاد. ملت ایران مبارزه و صبر و فداکارى کرد و از دادن جان دریغ نکرد و اتفاقى افتاد که هیچ‌کسی تصورش را هم نمی‌کرد.»(۱۵)

هزینه‌های مادی و معنوی شکل‌گیری توسعه وابسته پیش از انقلاب جلوه‌های متفاوتی دارد. یکی از جلوه‌های بارز این پدیده را می‌توان در تغییر جهت‌گیری برنامه‌های عمرانی سوم پیش از انقلاب بر اساس الگوهای عاریتی اقتصاددانانی همچون روستو(Walt Whitman Rostow) و آرتور لویس(Sir William Arthur Lewis) دید. به‌رغم اینکه دو برنامه عمرانی اول و دوم زمان پهلوی دوم با محوریت کشاورزی اجرا شدند، جهت‌گیری برنامه‌ها بیکباره عوض شد و صنعت در اولویت قرار گرفت.  در این راستا، برنامه زیانبار اصلاحات ارضی اجرا و باعث تضعیف کشاورزی ایران و گسترش مهاجرت روستائیان به شهرها شد. با تقویت نقش درآمدهای نفتی در اقتصاد ایران از اوائل دهه ۵۰، عملاً صنعت مونتاژ وابسته به درآمد نفت در ایران شکل گرفت. ما حتی پس از انقلاب هزینه‌های مادی و معنوی اشتباهات صورت گرفته در برنامه‌های عمرانی قبل از انقلاب را تحمل می‌کنیم.

برنامه‌ریزان توسعه قبل از انقلاب بر این باور بودند که ایران باید با تبعیت کامل از آمریکا نقش ژاندارم منطقه را بازی کند و پذیرش کاپیتولاسیون و حمایت بی قید و شرط از اسرائیل خسارت‌های مادی و معنوی زیادی را بر ایران تحمیل کرد. در همین راستا، حکومت پهلوی بخش زیادی از منابع کشور را صرف خریداری تسلیحات آمریکایی ‌کرد که هزینه مادی زیادی برای کشور داشت.

 

هزینـه فایـده ایستادگـی در برابر تحریـم‌ها پس از انقـلاب

تجربه‌ ‌ارزشمند ملت ایران در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی حاکی از منافع تبعیت از الگوی پیشرفت مقاومتی است. در حالی ‌که در چهل سال اخیر قدرت‌های استکباری از هیچ دشمنی و خباثتی علیه ملت ایران و نظام اسلامی خودداری نکردند، جمهوری اسلامی توانست با اتکا به پشتوانه مردمی در میدان بماند. به‌عنوان نشانه‌‌ای آشکار می‌توان به ناتوانی چهل‌ساله‌ ایالات متحده علیه جمهوری اسلامی اشاره کرد. همگان دیدند که، «چهل سال است که یکی از سفاک‌ترین و بی‌رحم‌ترین و رذل‌ترین قدرت‌های دنیا یعنی آمریکا در مقابل ملت ایران مشغول کارشکنی و شرارت است و نتوانسته به این ملت زیانی وارد و هیچ غلطی بکند.»(۱۶) در این شرایط، «ادامه‌ انقلاب اسلامی و توانمندی و قدرتمندی و پیشرفت افزایش‌یابنده‌ آن به‌رغم همه تندبادها و فشارهای سنگین و دشمنی عمیق دنیای استکبار، مصداق عملی شدن وعده‌ الهی است.(۱۷)

یکی از بارزترین نمونه‌های موفقیت، الگوی ایستادگی پس از انقلاب، موفقیت‌های به‌دست آمده در تجربه  هشت سال دفاع مقدس است. در آن دوران ما تنها در برابر صدام حسین ایستادگی نکردیم؛ بلکه توانستیم بیش از ۴۰ کشور حامی او را نیز شکست بدهیم. صدام نه تنها از آخرین و مدرن‌ترین تجهیزات نظامی بهره می‌برد؛ بلکه از حمایت‌های مالی و سیاسی دولت‌های سلطه‌گر و مرتجع نیز برخوردار بود. ما در دوره جنگ حتی برای وارد کردن سیم خاردار هم با مشکل مواجه بودیم. در چنین شرایطی که دشمن تصور می‌کرد دو سه روزه می‌تواند خوزستان را فتح کند؛ تنها عاملی که توانست در مقابل او ایستادگی کند، روحیه مقاومت و پایداری  مردم و مسئولان بود. ثمره مقاومت و ایستادگی در دوره جنگ این بود که دشمنان نتوانستند حتی  ذره‌ای از خاک کشور را در اشغال خود نگه دارند.

تجربه مقاومت در برابر زیاده‌خواهی قدرت‌های زورگوی بین‌المللی هم در حوزه سیاسی و هم در حوزه اقتصادی حاکی از منافع چنین سیاستی است. در حوزه سیاسی، می‌توان به عقب‌نشینی دولت‌های غربی در ماجرای فتوای امام علیه سلمان رشدی و همچنین ماجرای میکونوس(Mykonos) اشاره کرد. در ماجرای میکونوس تمام ۱۲ کشور اتحادیه اروپا سفارتخانه‌های خود را در ایران تعطیل کردند، اما با ایستادگی جمهوری اسلامی، این دولت‌ها مجبور به عقب نشینی و بازگشایی سفارتخانه‌های خود شدند.

تبعیت از الگوی توسعه و پیشرفت مقاومتی پس از انقلاب نیز حاکی از شواهدی از دستیابی به منافع ایستادگی و غلبه بر هزینه‌های پیش‌رو بوده است. هنگامی که  در جریان دور اول تحریم‌های هسته‌ای علیه کشورمان در اوایل دهه ۹۰ با تحریم بنزین مواجه شدیم، استفاده از ظرفیت پتروشیمی‌ها برای افزایش تولید بنزین و کاهش وابستگی به واردات باعث شد که این سیاست آمریکا با شکست مواجه شود. همچنین سرمایه‌گذاری در طرح‌هایی همچون طرح ستاره خلیج فارس و افزایش توان تولید بنزین کشور به‌کلی طرح تحریم بنزین را از گزینه‌های پیش‌روی سیاستگزاران آمریکایی خارج ساخت.(۱۸) موفقیت کشور در زمینه‌های علمی همچون سلول‌های بنیادین، پزشکی هسته‌ای، صنایع موشکی و مانند آن نشان می‌دهد که تبعیت از الگوی پیشرفت مقاومتی دستاوردهای بلندمدت قابل توجهی برای کشور داشته است.

مختصات الگوی پیشرفت مقاومتی در سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در قالب اصل «درون‌زایی در عین برون‌گرایی» مطرح شده است. مقتضای این اصل ترویج صادرات کالاهایی است که ارزش افزوده بالایی دارند و این ارزش‌افزوده ناشی از مزیت‌های نسبی پایدار درون‌زای دانش‌بنیان است.(۱۹) بر این اساس، ادامه خام‌فروشی و گسترش صنایع مونتاژ متکی به درآمد نفت نمی‌تواند باعث رشد و شکوفایی اقتصاد کشور شود. رشد و شکوفایی زمانی حاصل می‌شود که تولید، صادرات و واردات با توجه به مزیت‌های نسبی حاصل از دانش‌بنیانی حاصل شود.(۲۰)

 

هزینـه‌های تسلیـم دول عـرب

در عصر حاضر تعداد زیادی از کشورهای عرب به واسطه تبعیت از مدل تسلیم در برابر قدرت‌های جهانی متحمل هزینه‌های سنگین آن شده‌اند. نمونه واضح آن کشور عربستان است. عربستان سعودی با تسلیم‌ در مقابل آمریکایی‌ها عزت و هم موقعیت خود را از دست داده‌ است. آنها نه تنها هزینه‌های سنگین مالی را متحمل می‌شوند؛ بلکه به صراحت توسط آمریکایی‌ها تحقیر می‌شوند. سعودی‌ها به اجبار قراردادهایی با آمریکایی‌ها می‌بندند و آمریکایی‌ها پول‌های گزافی بابت اینکه مثلاً امنیت آنها را تامین و یا از عربستان حمایت کنند، می‌گیرند. «دولت سعودی برای اینکه با رئیس‌جمهور جدید آمریکا بتواند سازش بکند، مجبور می‌شود بیش از نیمی از موجودی مالی خود را در خدمت هدف‌ها و طبق میل آمریکا هزینه کند. اینها هزینه نیست؟ سازش هم هزینه دارد.»(۲۱) «امروز دولت سعودی …هم پول می‌دهد،… هم طبق خواست امریکا موضع‌گیری می‌کند و هم توهین می‌شنود. بهش می‌گویند گاو شیرده!»(۲۲)

بسیاری دیگر از کشورهای عرب نیز به واسطه تبعیت از الگوی توسعه وابسته با هزینه‌های مادی و معنوی زیادی روبرو شده‌اند. نمونه واضح آن را  می‌توان در مورد کشورهایی همچون مصر و لیبی مشاهده کرد. کشورهای عرب به واسطه پذیرش قیمومیت آمریکا، عملاً وادار به کوتاه ‌آمدن از آرمان‌های خود در زمینه فلسطین شده و تن به معامله قرن داده‌اند؛ معامله‌ای که نه تنها منافع مادی آنها را تأمین نمی‌کند، بلکه خسارت‌های معنوی زیادی در پی دارد. تحقیر مسلمانان در جریان مقابله با جنگ‌افروزی‌های اسرائیل کمترین هزینه معنوی‌ای است که دولت‌های مرتجع عرب به خاطر اتخاذ سیاست تسلیم متحمل می‌شوند.

 

هزینـه‌های آشکار و پنهـان الگوهـای به‌ظاهر موفـق توسعـه وابستـه

مروجان الگوی توسعه وابسته، ژاپن و کره‌ جنوبی  را نمونه موفق کشورهایی می‌دانند که ضمن پذیرش سلطه آمریکا توانسته‌‌اند به رشد و توسعه دست یابند. برای ارزیابی تجربه کشورهایی چون ژاپن و کره جنوبی باید نگاه جامع‌تری به منافع و هزینه‌های این کشور در فرآیند توسعه داشته باشیم.

ژاپن پس از شکست در جنگ جهانی دوم خود را از برخی امتیازها از جمله داشتن ارتش محروم کرد و برای ایجاد پایگاه نظامی در این کشور، زیر بار درخواست‌های آمریکا رفت. حتی گزارش‌هایی حاکی از آن است که ژاپنی‌ها پذیرفتند که تعدادی از دختران و زنان ژاپنی را به خدمت سربازان آمریکایی درآورند تا نیازهای جنسی آنان را برآورده سازند. این موارد همان هزینه‌های معنوی‌ای است که ژاپن در مسیر توسعه خود پرداخت کرده است. در سال‌های اخیر اعتراضاتی از سوی ژاپنی‌ها نسبت به استقرار نیروهای آمریکایی در کشورشان و رفتارهای نامتعارف آنان در جزیره اوکیناوا(Okinawa) ابراز شده است؛ ولی دولت ژاپن در مقابل این هزینه‌های معنوی هیچ واکنشی نشان نمی‌دهد.

نظامیان آمریکا در طول ۷۰ سال حضورشان در جزیره اوکیناوا با تبهکاری‌ها و جنجال‌های خود ساکنان این جزیره را در ترس و وحشت نگه داشته‌اند. آمریکا در سال ۱۹۷۲ استقلال این جزیره را به ژاپن بازگرداند و از آن زمان تا کنون هر ماه حدود ۲۳ حادثه و جنایت با شرکت نظامیان آمریکایی در آنجا اتفاق می‌افتند.(۲۳) به گزارش راشیاتودی(Russia Today)، بیشتر متهمان جرایم جنسی در پایگاه‌های نظامی ایالات متحده در ژاپن به خاطر تجاوزاتشان به زندان فرستاده نشده‌اند. در ازای آن، آنها با مجازات‌هایی از قبیل کاهش درجه و جریمه نقدی روبرو شده و در مواردی فقط توبیخ کتبی دریافت کرده‌اند.(۲۴)

کره‌ جنوبی نیز از هزینه‌های مادی و معنوی پذیرش سلطه آمریکا در امان نبوده است. برخی گزارش‌ها حاکی از آنند که در دهه ۱۹۶۰ درآمد فاحشه‌گری در اطراف کمپ‌های آمریکایی در کره جنوبی و تجارت مربوط به آن حدود ۲۵ درصد تولید ناخالص کره جنوبی را به خود اختصاص داده است. پایگاه‌های موسوم به «پایگاه‌های راحتی سازمان ملل» در این کشور ایجاد شد که بیشتر زنانی که در آن کار می‌کردند زنان شوهرداری بودند که برای حمایت از خانواده خود مجبور می‌شدند در این پایگاه‌ها کار کنند. در دهه ۱۹۷۰، کار به جایی رسید که یکی از معلمان یک مدرسه راهنمایی در کره جنوبی به دانش‌آموزان خود گفته بود، «فاحشه‌هایی که  بدن خود را به ارتش آمریکا می‌فروشند، میهن‌پرستان واقعی هستند. دلارهایی که به‌دست می‌آورند، به اقتصاد ملی ما کمک بزرگی می‌کند.» ارتش آمریکا از دهه ۱۹۵۰ تا دهه ۱۹۸۰ در قاچاق برده‌های جنسی در کره جنوبی دست داشت. پس از اشغال کره به دست نیروهای متفقین و به‌ویژه حضور نیروهای آمریکایی در این کشور، شمار فاحشه‌های نظامی به بیش از یک میلیون نفر رسید.(۲۵)

هزینه‌های تبعیت ژاپن و کره جنوبی از مدل توسعه وابسته منحصر به هزینه‌های معنوی مورد اشاره نیست. این کشورها هزینه‌های مادی زیادی را نیز متحمل می‌شوند. برای نمونه، هم ‌اکنون دو کشور ژاپن و چین بیش از ۲۰۰۰ میلیارد دلار ذخیره ارزی دارند. این کشورها در مقابل دادن کالاهای تولیدی‌شان، از دلارهای بدون پشتوانه آمریکا نگهداری می‌کنند. آمریکا پا را حتی از این هم فراتر گذاشته و از این کشورها خواسته که با خرید اوراق قرضه کم‌بهره آمریکا، بدون آنکه کالا و خدمتی را از آمریکایی‌ها دریافت کنند دلارهای‌شان را مجدداً به آمریکا بسپارند. این امر چیزی جز بهره‌کشی آمریکا از دیگر کشورها به مدد آقایی دلار در اقتصاد بین‌الملل نیست.(۲۶)

آنچه گفته شد به مفهوم نفی دستاوردهای مثبت کشورهایی چون ژاپن و کره جنوبی در فرآیند توسعه نیست، اما باید توجه داشت که دستاورهای مثبت این کشورها مدیون برنامه‌ریزی مسئولان و سختکوشی مردم این کشورها و نه محصول پذیرش سلطه بوده است. این سنتی الهی است که اگر ملتی سعی و تلاش کند، نتیجه تلاش خود را خواهد دید، «وَ أَنْ لَیسَ لِلْإِنسانِ إِلَّا ما سَعى‌« (۲۷) آنچه در بالا بدان اشاره شد هزینه‌های مادی و معنوی‌ای بود که این دو کشور در اثر هضم شدن در نظام سلطه جهانی و استفاده از الگوی توسعه وابسته متحمل شده‌اند.

 

نتیجـه‌گیـری

فضای اقتصاد سیاسی بین‌الملل پس از جنگ جهانی اول شاهد کاهش قدرت کشورهای در حال توسعه برای پیگیری الگوهای توسعه و پیشرفت مستقل است. ایالات متحده آمریکا پس از پیروزی در جنگ جهانی دوم از تمام ظرفیت‌ خود برای بهره‌کشی از جهان استفاده کرد. این کشور با تبدیل دلار به ارز جهان‌روا و با انتشار پول بدون پشتوانه بسیاری از منابع سایر کشورها را به سمت خود ‌کشاند. تاسیس نهادهایی چون صندوق بین‌المللی پول، بانک جهانی و سازمان تجارت جهانی نیز در خدمت منافع آمریکا و سایر کشورهای به اصطلاح توسعه یافته قرار گرفته‌اند. در این میان، نظریه‌پردازان اقتصاد متعارف نیز الگوی توسعه وابسته را در قالب نظریاتی چون نظریه مزیت مطلق و مزیت نسبی تئوریزه کرده‌اند. ترویج این رویکرد در میان اساتید و دانشجویان کشورهای در حال توسعه باعث شده که آنان در عمل همان سیاست‌های توسعه اقتصادی وابسته را در قالب الگوی نوسازی در کشورهای خودشان پیاده کنند؛ سیاستی که جز خسران و زیان برای این کشورها ثمری نداشته است.

رهبر معظم انقلاب در تحلیلی عمیق از الگوی توسعه وابسته، به این مسئله مهم اشاره کرده‌اند که هنگام تصمیم‌گیری سیاسی و اقتصادی نباید تنها به محاسبه منافع و هزینه‌های مادی کوتاه‌مدت توجه کرد، بلکه باید علاوه بر توجه به منافع و هزینه‌های بلندمدت مادی، منافع و هزینه‌های معنوی سیاست‌ها و برنامه‌های مختلف را نیز مورد توجه قرار داد. از نگاه ایشان، هزینه‌های مادی و معنوی تبعیت از الگوهای توسعه وابسته به‌مراتب بیش از هزینه‌های استفاده از الگوهای پیشرفت مقاومتی است.

شواهد تاریخی اقتصاد ایران و اقتصاد جهان این گزاره را تایید می‌کنند که کشورها در صورت ایستادگی بر آرمان‌ها و منافع ملی خود، در نهایت در مقابله با دولت‌های زورگو و استعمارگر پیروز میدان بوده‌اند. خسارت‌های بی‌شمار شکل‌گیری الگوی توسعه وابسته در زمان حکومت پهلوی شاهد خوبی بر این مدعا است، در حالی که دستاوردهای اقتصادی تبعیت از الگوی پیشرفت مقاومتی پس از انقلاب بیانگر منافع مادی و معنوی ایستادگی در برابر قدرت‌های زورگو و تمامیت‌خواه است.

در اقتصاد جهانی نیز کشورهایی همچون عربستان سعودی که از الگوی توسعه وابسته تبعیت کردند، نه تنها از عواید مادی آن بهره‌مند نشدند، بلکه هزینه‌های مادی و معنوی سنگینی را نیز متحمل شده‌اند. دولت سعودی نه تنها مجبور است مقادیر زیادی از درآمدهای نفتی خود را صرف خرید تسلیحات نظامی از آمریکا کند، بلکه از سوی مقامات آمریکایی همواره تحقیر می‌شود.

توجه به هزینه‌های مادی و معنوی الگوهای توسعه وابسته باعث می‌شود در مورد ارزیابی موفقیت کشورهایی چون ژاپن و کره جنوبی تجدید‌نظر کنیم. کشور ژاپن پس از جنگ جهانی عملاً قیمومیت آمریکا را پذیرفت و امتیازات زیادی به این کشور داد. این رویکرد هزینه‌های معنوی زیادی برای این کشور به بار آورده است. ژاپنی‌ها هنوز نتوانسته‌اند به شکلی جدی از آمریکا به خاطر حمله هسته‌ای به این کشور غرامت بگیرند. گذشته از آنکه مشکلات اجتماعی و اخلاقی ناشی از حضور نظامیان آمریکایی در ژاپن چالشی دائمی برای ژاپنی‌ها بوده است. کره جنوبی نیز با مشکلات مشابهی مواجه است و هزینه‌های مادی و معنوی زیادی را به واسطه تن‌دادن به سلطه آیالات متحده آمریکا تحمل می‌کنـد.

 

پی‌نوشت‌ها

۱ـ عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) Tavakoli@iki.ac.ir

۲ـ رک: محمد جواد توکلی، شاخص تجارت خارجی با رویکرد اسلامی.

۳ـ رک: محمد جواد توکلی و عباس شفیعی‌نژاد، شاخص تولید خالص داخلی طیب.

۴ـ بیانات  مقام معظم رهبری در تاریخ ۱/۱۲/۱۳۸۹

۵ـ بیانات  مقام معظم رهبری در تاریخ ۱۴/۳/۱۳۹۶٫

۶ـ بیانات  مقام معظم رهبری در تاریخ ۹/۴/۱۳۹۷٫

۷ـ بیانات  مقام معظم رهبری در تاریخ ۹/۴/۱۳۹۷٫

۸ـ بیانات  مقام معظم رهبری در تاریخ ۱۴/۳/۱۳۹۶٫

۹ـ بیانات  مقام معظم رهبری در تاریخ ۹/۴/۱۳۹۷٫

۱۰ـ بیانات  مقام معظم رهبری در تاریخ ۱۴/۳/۱۳۹۸٫

۱۱ـ بیانات  مقام معظم رهبری در تاریخ ۱۴/۳/۱۳۹۸٫

۱۲ـ بیانات  مقام معظم رهبری در تاریخ ۱/۱/۱۳۹۵٫

۱۳ـ بیانات  مقام معظم رهبری در تاریخ ۲۵/۵/۱۳۹۱٫

۱۴ـ بیانات  مقام معظم رهبری در تاریخ ۲۷/۱۰/۱۳۹۱٫

۱۵ـ بیانات  مقام معظم رهبری در تاریخ ۲۱/۳/۱۳۹۳٫

۱۶ـ بیانات  مقام معظم رهبری در تاریخ ۹/۴/۱۳۹۷٫

۱۷ـ بیانات  مقام معظم رهبری در تاریخ ۲۷/۱۰/۱۳۹۱٫

۱۸ـ رک: محمد جواد توکلی، حمایت از کالای ایرانی: چیستی، چرایی، چگونگی.

۱۹ـ رک: محمد جواد توکلی، شاخص تجارت خارجی با رویکرد اسلامی.

۲۰ـ رک: محمد جواد توکلی، خاکریز اقتصادی: خوانشی بر اقتصاد مقاومتی.

۲۱ـ بیانات  مقام معظم رهبری در تاریخ ۱۴/۳/۱۳۹۶٫

۲۲ـ بیانات  مقام معظم رهبری در تاریخ ۱۴/۳/۱۳۹۸٫

۲۳ـ جزیره زورگویی: نظامیان آمریکایی در اوکیناوا چطور رفتار می‌کنند، اسپوتینک نیوز، ۲۰/۶/۲۰۱۶٫

۲۴ـ مغانی، چند هزا سند دیگر در مورد سوء استفاده جنسی وتجاوز نظامیان آمریکایی را باید دید و دم بر نیاورد، باشگاه خبرنگاران جوان، ۲۶ بهمن ۱۳۹۲، کد خبر ۴۷۴۴۸۵۸٫

۲۵ـ یک میلیون برده جنسی، ارمغان حضور ۶۰ ساله نظامیان آمریکا در کره جنوبی، مشرق نیوز، ۱۹ آبان ۱۳۹۳٫

۲۶ـ رک: محمد جواد توکلی، شاخص تجارت خارجی با رویکرد اسلامی.

۲۷ـ نجم: ۳۹٫