مفهوم مقاومت به‌عنوان یک پدیده موفق در اندیشه اسلامی و الهیات عملی مورد توجه قرار دارد و در همه لایه‌های اجتماعی بر توحید، ایمان به خدا و باور به نصرت الهی استوار است. آیات ۱۲۰ تا ۱۸۰ سوره آل‌عمران بازتابی از چالش‌ها، شکست‌ها و آموزه‌های عمیق دینی و اخلاقی را در پی جنگ احد به تصویر می‌کشند. این آیات نه تنها تلاش‌های تاریخی مسلمانان را تجزیه و تحلیل می‌کنند، بلکه نمودار مسیر راستین زندگی مؤمنان از جمله صبر، اتحاد و توجه به زندگی پس از مرگ را نیز شرح می‌دهند. در نهایت، این آیات که به مؤمنان درسی از مقاومت را ارائه می‌دهند، دستورالعمل جامعی برای استقامت در برابر مشکلات و تقویت پایه‌های ایمان در زندگی روزمره مسلمانان به شمار می‌آیند. این مفهوم مهم را برای مواجهه هوشمندانه و مؤمنانه با حوادث جاری پی می‌گیریم.
- جنگ اُحد که در سال سوم هجری در شمال مدینه روی داد، یکی از مهم‌ترین حوادث مهم در تاریخ اسلام و حاوی نکاتی حیاتی در زمینه ایمان، اتحاد، و نحوه برخورد با چالش‌ها در جامعه مسلمانان است.
در این نبرد به دلیل تدبیر شایسته نظامی پیامبر(ص)، مسلمانان در ابتدا موفق بودند و قریش را به عقب راندند؛ اما در ادامه، برخی از تیراندازان مسلمان که وظیفه داشتند از مواضع خود حفاظت کنند، با وسوسه به دست آوردن غنیمت در میدان نبرد تغییر موضع دادند. این امر باعث ایجاد خلل در صفوف مسلمانان شد و به مشرکان قریش فرصت داد تا بر مسلمانان غلبه کنند. سازماندهی دوباره مسلمانان شکست‌خورده برای تعقیب دشمن و بازسازی عزم و اراده نیروهای شرکت کننده، حتی مجروحان برای حضور در غزوه حمراءالاسد نیز بعد دیگری از ماجرای فردای شکست احد و متضمن نکات نغز و آموزنده‌ای است.
این آیات به تأکید بر نصرت الهی برای مؤمنان و پیروزی‌های گذشته اشاره دارند، اما یادآوری می‌کنند که مؤمنان حتی در صورت شکست ظاهری نباید ناامید شوند. از طرفی، این آیات تأکید دارند که شکست‌ها می‌توانند ناشی از خطاها یا عدم تبعیت از اوامر الهی و رهبری پیامبر(ص) باشند. این جنگ به‌عنوان نقطه عطفی در تقویت هویت اسلامی و آزمون صبر و استقامت مسلمانان در تاریخ اسلام ثبت شده است. مسلمانان از این تجربه برای تقویت همبستگی، افزایش آمادگی نظامی و استمرار فعالیت‌های تبلیغی و جهادی بهره‌برداری کردند.
- باور به نصرت الهی یک ضلع الهیات مقاومت است. خداوند هم هدایت و هم یاری می‌کند و جریان مقاومت را به اهداف عالی می‌رساند و خیر و حق را برای او آن نمایان می‌سازد. این نصرت ویژه مومنان است. خداوند هرگز کفار را از نصرت خود بهره‌مند نمی‌سازد، چون نصرت نشانه محبت است و خداوند کافران را دوست ندارد.
پیامبر اکرم(ص) با تکیه بر وعده‌های الهی و امید به نصرت خداوند، مسلمانان را به ادامه راه حق و مدارای با مشکلات تشویق می‌کردند و وعده الهی را بیان می‌داشتند و می‌فرمودند که طرفد‌اران حق، پیروز نهایی‌اند. پایداری و بازسازی قوا نشان‌دهنده روحیه مقاومت و ایمان به خداوند در سخت‌ترین موقعیت‌هاست.
حضرت این وعده الهی را به مسلمانان آسیب‌دیده از نبرد دادند که: «وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحزَنُوا وَأَنْتُمُ الأَعلَونَ إِن کُنْتُم مُؤمِنِینَ؛ سستی نکنید و [از پیش آمدها و حوادث و سختی‌هایی که به شما می‌رسد] اندوهگین مشوید که شما اگر مؤمن باشید، برترید. (۱)
خداوند در قرآن مکرراً این وعده را داده است که پیروزی از آن اهل حق است. ممکن است جمعی به شهادت برسند و جمعی مجروح شوند، اما در نهایت شکست نمی‌خورند: «وَ لَیَنصُرَنَّ اللهُ مَن یَنصُرُه»(۲)؛ «والّذین جاهدوا فینا لنهدینّهم سبلَنا». آن کسی که دلش متکی به خدای متعال است، غالب و برخوردار از نصرت خدائی است و هیچ کسی بر او غلبه نخواهد کرد: «أَنْتُمُ الأَعلَونَ» به معنای تحقق برتری حق بر باطل است و این برتری به ایمان مؤمنان وابسته است.
علامه طباطبایی این آیه را نشانه‌ای از وعده الهی به مؤمنان می‌داند. البته شرط برتری مؤمنان این است که ایمان آنها حقیقی و عمیق باشد. به تعبیر ایشان، این آیه به معنای آن است که اگر مؤمنان در عمل و رفتار خود به اصول اسلامی متعهد بمانند، خداوند آنان را در برابر دشمنان پیروز می‌کند و برتری می‌بخشد.
- بی‌شک امید به نصرت الهی، قدرت ادامه مسیر را در دل مسلمانان ایجاد می‌کند و این امیدواری حتی در زمان‌های دشوار، می‌تواند پایه‌گذار موفقیت‌های آینده باشد.
پیامبر(ص) پس از شکست نبرد احد، با وجود تلفات سنگین و ازهم‌پاشیدگی صف مسلمانان آسیب‌دیده از این جنگ، آنان را به ادامه فعالیت جهادی و تعقیب دشمن تشویق کردند و از آنها خواستند که بر مقصود خود پایبند باشند و زمینه شکل‌گیری غزوه حمراءالاسد فراهم آمد. یک روز پس از شکست مسلمانان در غزوه احد، پیامبر(ص) احتمال بازگشت مشرکان را به مدینه با همدستی منافقان می‌دادند.
زمانی که تصمیم قریش برای حمله به اطلاع پیامبر(ص) رسید؛ حضرت سپاه خسته و مجروح از نبرد را فراخواندند و تصمیم به تعقیب سپاه دشمن گرفتند. آنگاه مسلمانان در حمراءالاسد، در جوار ذوالحلیفه اردو زدند و آنان به فرمان الهی بر محور یک جنگ ترکیبی، در دل مشرکان رعب و وحشت انداختند و آنان را از درگیری منصرف کردند. پیامبر(ص) تنها کسانی را مجاز به حضور دانستند که در غزوه احد حضور داشتند. البته در نقل تفسیر قمی کسانی حق شرکت در این جنگ را داشتند که در جنگ احد جراحت برداشته بودند.
پیامبر اکرم(ص) بر آن بودند تا به مشرکان قریش نشان دهند مسلمانان هنوز قدرت دارند.
روشن شدن بیش از صدها کومه آتش در شب، قدرت بالای مسلمانان را به رخ کشید و در اردوگاه مشرکان ترس ایجاد کرد.
همچنین فردی به نام معبد در ترس مشرکان بسیار موثر بود. وی در حضور ابوسفیان با گفتن اشعاری که حاکی از عظمت سپاه اسلام بود، در دل او ترس انداخت و او را از حمله مجدد به مدینه منصرف کرد.
خداوند در این زمان در دل قریشیان رعب و هراس افکند تا از جنگ بپرهیزند و عزم مکه کنند. این آیه بر همین حقیقت اشاره دارد: «سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ بِما اَشْرَکُوا بِاللَّهِ ما لَمْ ینَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً وَ مَاْواهُمُ النَّارُ وَ بِئْسَ مَثْوَی الظَّالِمِینَ»؛ به‌زودی در دل‌ها‌ی کافران، به خاطر اینکه بدون دلیل، چیزهایی را برای خدا همتا قرار دادند، رعب و ترس می‌افکنیم و جایگاه آنها، آتش است و چه بد جایگاهی است جایگاه ستمکاران.(۳).
آیات ۱۷۲ تا ۱۷۴ سوره آل عمران درباره روند شکل‌گیری و پیروزی غزوه حمراءالاسد نازل شد.
- این آیات خون تازه‌ای را در رگ‌های مسلمانان جاری کرد و سکون و سستی آنان را به حرکت و حماسه تبدیل کرد. مفسران اذعان دارند که خداوند اراده فرمود کفار را مرعوب سازد؛ لذا به مسلمین فرمان داد تا مشرکین را دنبال کنند و ضمن تشویق و تحریص، آنها را از سستى ورزیدن و حزن و اندوه نهى فرمود و به آنها وعده داد در صورتى که به ایمان به خدا تمسک بجویند، سرانجام پیروزى با آنان خواهد بود.
بدیهی است این وعده الهی منشور الهیات مقاومت خواهد بود تا برای تداوم مسیر در شرایط سخت را محقق سازد و با تکیه بر امید و به پشتیبانی خداوند، انگیزه و توان حرکت به سمت پیروزی در مومنان ایجاد و موفقیت‌های آینده تضمین شوند.
پی‌نوشت‌ها:
- آل عمران:۱۳۹
- حج:۴۰
۳٫ آل عمران:۱۵۵