اشاره:

سالگرد ولادت با سعادت آخرین منجی عالم بشریت، فرصت دیگری است تا با اوصاف و ویژگی‌های مهدی‌یاوران واقعی آشنا شویم و عاشقان حقیقی امام زمان«عج» را از مدعیان دروغین باز شناسیم و خود نیز به قدر امکان در این مسیر گام برداریم و از زمره  منتظران راستین قرار گیریم.

ارائه همه صفات و ویژگی‌های منتظران واقعی از حوصله این مقاله کوتاه بیرون است؛ ولی:

آب دریا را اگر نتوان کشید

هم به قدر تشنگی باید چشید

(مولانا)

از این رو در ادامه هفت صفت از مهم‌ترین صفات مهدی یاوران را مرور می‌کنیم:

 

۱- دانش مهدویان

عصر امروز عصر علم و دانش است. دین مبین اسلام نیز بیش از هر دین و آیین دیگری به علم بها داده و انسان‌ها را به تعلیم و تعلّم فراخوانده است. ده‌ها آیه در قرآن کریم و صدها حدیث در مجموعه ارزشمند سخنان اهل بیت عصمت«ع» در بیان اهمیت علم، جایگاه، تعریف، اقسام، شرایط و مسائل علم و آموزش و نیز مذمت جهل و آثار آن آمده است.(۱)

یکی از ویژگی‌های ممتاز یاران امام زمان«عج» علم و دانش آنان است. زمان ظهور را می‌توان عصر شکوفایی علمی نامید. امام صادق«ع» در این باره می‌فرمایند: «علم و دانش بیست و هفت حرف است و همه آنچه پیامبران آورده‌اند، تنها دو حرف آن است و مردم تا کنون جز با آن دو حرف، با حرف‌های دیگر آشنایی ندارند. هنگامی که قائم ما قیام کند، بیست و پنج حرف دیگر را بیرون می‌آورد و آن دو حرف را نیز ضمیمه می‌کند و مجموع بیست و هفت حرف را در میان مردم منتشر می‌سازد.»(۲)

پیشرفت علمی در آن زمان به قشر خاصی اختصاص ندارد، بلکه تمام اقشار از دانش کافی بهره‌مند خواهند بود. به‌عنوان نمونه، برابر روایت امام باقر«ع» در روزگار آن حضرت زنان در خانه‌های‌شان به طریق کتاب خدا و سنت پیامبر«ص» قضاوت می‌کنند.(۳) در آن زمان، کلاس‌های آموزشی فراوانی برگزار می‌شوند و مسلمانان و به‌ویژه شیعیان به تعلیم و تعلم مشغولند. در آن زمان یاران امام زمان«عج» حلقه‌های علمی و کلاس‌های دانش‌اندوزی تشکیل می‌دهند و بر دانش دیگران می‌افزایند و کسانی که طالب علم باشند در کلاس آنها شرکت می‌کنند.

امام علی«ع» می‌فرمایند: «گویى شیعیانم را می‌نگرم که در مسجد کوفه خیمه‏‌ها زده‌‏اند و در آن دانش‌های اصیل قرآنی را به مردم مى‌آموزند.» (۴)

امروز به برکت انقلاب اسلامی، میدان دانش بیش از هر زمان دیگری باز شده و همه به‌ویژه مهدی‌یاوران واقعی وظیفه دارند در این میدان بتازند. «این گوی و این میدان»

نوجوان، جوان، برنا، زن، مرد، دانش‌آموز، دانشجو، طلبه، معلم و استادی می‌تواند خود را یاور امام زمان«عج» بداند و در علم‌آموزی سخت بکوشد.

 

۱-۱ ایمان مهدی یاوران

یکی از مهم‌ترین چالش‌های فعلی جامعه، ضعف ایمان است. اگر ایمان جامعه تقویت شود، بسیاری از مشکلات خانوادگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و… برطرف خواهند شد. منتظر واقعی امام زمان«عج» باید همیشه در تقویت ایمان خود بکوشد. ایمان کامل، ربانی بودن و معرفت توحیدیِ یاران امام زمان«عج» به‌گونه‌ای است که امام علی«ع» در این باره می‌فرمایند: «فَهُمُ‌الّذینَ وَحَّدُوا اللَّهَ حقَّ تَوحیده،(۵) آنان به یگانگی خداوند، آن چنان که حق توحید اوست، اعتقاد دارند.» ایمان آنان به‌گونه‌ای است که نه شبهات در باور آنان خللی ایجاد می‌کند و نه تردید‌ها و شکست‌ها در حریمشان راه می‌یابد. امام علی«ع» در این باره می‌فرمایند: «مردان باایمانی که خدا را آن چنان که شایسته است، شناخته‌اند، و آنان یاوران مهدی«عج» در آخرالزمان‌اند.» (۶)

امام صادق«ع» نیز به این ویژگی مهم یاران امام زمان«عج» اشاره می‌کنند و در وصف یاران امام زمان«عج» می‌فرمایند: «مردانی که قلب‌های آنان همانند پاره‌های آهن و ایمان آنها ازآهن سخت‌تر است و هیچ تردیدی در ذات خداوند ندارند.»(۷)

اگر در شب عاشورا، زمزمه یاران امام حسین«ع»، دشمن را به حیرت واداشت و باعث شد عده‌ای از ننگ همراهی با طاغوت نجات یابند، زمزمه یاران مهدی«عج» نیز همواره به گوش می‌رسد. امـام صادق«ع» شب زنده‌داری و تضرّع آنان به درگاه خداوند را این‌ گونه توصیف می‌کنند:

«بزرگ‌مردانى که شب‌ها را نمى‌خوابند؛ آنها در نمازشان همچون زمزمه‌ انبوه زنبوران، زمزمه می‌کنند. شب‌ها را شب‌زنده‌دارى میکنند و در حالى که بر مرکب‌هاى خویش سوارند (و آماده پیکار) صبح مى‌کنند. عابدان شب و شیران روزند.»(۸)

از ایـن‌ گـونـه روایـات اسـتـفـاده می‌شـود کـه یـاران مـهـدی«عج» در انـقـلاب جهانی‌اش، عاشورائیانی هستند که عرفان و معنویت را با حماسه در هم آمیخته‌اند.

امروزه که دشمنان اسلام همه تلاش خودشان را برای تضعیف ایمان جامعه به کار گرفته‌اند، مهدی‌یاوران وظیفه دارند در تقویت ایمان خود و جامعه ایمانی بکوشند تا خود و جامعه را در راستای اهداف انقلاب جهانی مهدوی قرار دهند. اینک که دشمن از همه راه‌ها و با همه ابزارهای فرهنگی، سمعی، بصری و… برای تضعیف باورهای دینی حمله کرده است، ما نیز وظیفه داریم با تمام توان به میدان آییم.

هان اهل قلم! قلم تفنگ است امروز

برگیر سلاح خود که جنگ است امروز

برخیز که بی‏بهانه سنگر گیریم

در خانه، به هر بهانه، ننگ است امروز

(جواد محدثی)

 

۲-۱معرفتِ یاران

یکى از چیزهایى که عمل انسان را احسن مى‏کند، یعنى درجه عمل را بالا مى‏برد… معرفت خداوند است و همان معرفت است که به دنبال خودش هیبت و خشیت و احساس عظمت مى‏آورد.(۹) از مهم‌ترین ویژگی‌های مهدی‌باوران، معرفت آنان نسبت به امام زمان«عج» است. هر چند در بسیاری از موارد علم و معرفت، مترادف یکدیگر استعمال می‌شود، ولی بین این دو تفاوت‌هایی وجود دارند. یکی از تفاوت‌ها این است که علم و دانش  بر شناخت اجمالی و تفصیلی هر دو اطلاق می‌شود، ولی معرفت، تنها بر «آگاهی به عین شیء» اطلاق می‌شود.(۱۰) یعنی ممکن است کسی با دلایل عقلی و… علم و آگاهی به وجود امام برایش حاصل شود، ولی آدمی آنگاه می‌تواند ادعای معرفت به امام داشته باشد که وجود آن حضرت را در کنار خود به‌خوبی حس کند و در نجوای شبانه و روزانه، گرمی همراهی با حضرت را بچشد. این نوع از معرفت، بسیار سودمند و رهگشاست. نجوای صاحبان این معرفت در هر صبح و شام این است:

تا کی به تمنای وصال تو یگانه

اشکم شود از هر مژه چون سیل روانه

خواهد به سر آید، شب هجران تو یا نه؟

ای تیر غمت را دل عشاق نشانه

جمعی به تو مشغول و تو غایب ز میانه

هر در که زنم صاحب آن خانه تویی تو

هر جا که روم پرتو کاشانه تویی تو

در میکده و دیر که جانانه تویی تو

مقصود من از کعبه و بتخانه تویی تو

مقصود تویی کعبه و بتخانه بهانه

(شیخ بهائی)

 

با توجه به ارزش این معرفت است که در باره زیارت معصومان«ع» می‌خوانیم هر کس امام را با معرفت زیارت کند، خداوند همه گناهانش را می‌آمرزد.(۱۱) جزایش بهشت است. و… بنابراین معرفت امام زمان«عج» بسیار مهم است و آنگاه می‌توانیم ادعای معرفت داشته باشیم که حضور آن حضرت را در کنار خودمان بیابیم. هر چند ما امام را نمی‌بینیم، ولی پرونده رفتار ما مستمراً محضر امام ارائه می‌شود. اینک با این معیار خود را بسنجیم و ببینیم آیا از منتظران واقعی هستیم.

آیا کسی که بازیگران و سلبریتی‌ها را بسیار بهتر از امام زمان«عج» می‌شناسد، منتظر واقعی است؟ آیا بازار امروز جامعه، بازار مورد قبول امام زمان«عج» است؟ دانشگاه‌ها و مدارس متوسطه و ابتدایی چه؟ آیا حوزه‌های علمیه به وظیفه خود به‌نحو احسن عمل می‌کنند؟

 

۳-۱ بصیرت مهدویان

یکی از نتایج معرفت، بصیرت است. یاوران حضرت مهدی«عج» در سایه معرفتی که دارند، در فرمانبری از امام و شناخت او و تشخیص حق و باطل دچار مشکل نمی‌شوند و در فتنه‏‌ها هوشیارانه راه می‌جویند. بصیرت مهدی‌یاوران به‌گونه‌ای است که گویا حقایق را با چشم سر می‌بینند و به آن یقین دارند. بصیرت آنان سبب می‏شود که در احیای سنت و مبارزه با بدعت درنگ نکنند. مولای متقیان«ع» در خطبه ۱۵۰ نهج البلاغه از فتنه‌هایی سخن می‌گونید که در آینده مردم را در برخواهد گرفت و در ادامه از فردی از اهل بیت«ع» سخن می‌گویند که دور از دیده مردم است و در فتنه‌ها راهگشاست: «بدانید از ما آن کسى که فتنه‌هاى آینده را درک کند با چراغى روشن در آن حرکت کند و به روش نیکان قدم بردارد تا در آن فتنه‌ها بندى را بگشاید… او به دور از دیده مردم است. جویندگان نشانش را نبینند هرچند پیاپى نظر کنند.»(۱۲)

با توجه به ویژگی‌هایی که در خطبه فوق آمده، دانشورانی از شیعه و اهل سنت(۱۳) معتقدند، مقصود حضرت از موعود یاد شده، حضرت مهدی«عج» است. بصیرت یاوران مهدی آن ‌گونه است که به هدایت‌یافتگی خود و گمراهی دشمنانشان ایمان کامل دارند. آنان نه از کسی و قدرتی وحشت ندارند و نه به خاطر پیوستن فرد یا قدرتی به گروهشان به شادمانی و غرور دچار می‌گردند.

مولای متقیان«ع» در این باره می‌فرمایند: «آنگاه خداوند گروهی را بر گرد او می‌آورد که به‌سان ابرهای پراکنده و پاییزی به هم پیوسته و متراکم می‌شوند. میان دل‌های آنان پیوندی از مهر و ایمان به وجود می‌آورد که نه از قدرتی می‌هراسند و نه به خاطر پیوستن فرد یا قدرتی به گروهشان دچار شادمانی و غرور می‌شوند، شمارشان شمار یاران پیامبر«ص» در بدر (۳۱۳ نفر) است و از نظر مقام و منزلت، نه گذشتگان از آنان سبقت جسته‌اند و نه آیندگان به آنان می‌رسند.(۱۴)

 

۲- شجاعت منتظران

شجاعت و شهامت مهم‌ترین کلید پیروزى و اساسى‏ترین پایه سربلندى و عظمت انسان‌هاست، نه تنها در میدان جنگ که در میدان‌هاى سیاست و اجتماع و حتى مباحث علمى، شجاعت نقش کلیدى را دارد. به همین دلیل علماى اخلاق، شجاعت‏ را یکى از ارکان چهارگانه فضایل بر شمرده‌اند.

علمای اخلاق شجاعت را به شجاعت جسمی و روحی تقسیم کرده‌اند و در روایات، شجاع‌ترین مردم کسی شمرده شده که بر هوای نفس غلبه کند.(۱۵)

ویژگی یاد شده، یعنی شجاعت، از مهم‌ترین اوصاف یاوران مهدی«عج»است. یاران مهدی«عج» مانند مولای‌شان، افرادی شجاع و مردانی پولادین هستند که از هیچ چیز جز خدا هراس ندارند. در روایات فراوانی به این صفت اشاره شده است. به عنوان نمونه امام علی«ع» در توصیف شجاعت یاران امام زمان«عج» می‌فرمایند: «همه شیرانی هستند که از بیشه‌ها خارج شده‌اند و اگر اراده کنند کوه‌ها را از جا بر می‌کنند.»(۱۶)

برابر روایت دیگری که از امام سجاد«ع» نقل شده؛ دل‌های مهدی‌یاوران چون پاره‌های آهن شده است.(۱۷) امام سجاد«ع» نیروی آنان را برابر نیروی چهل مرد معرفی کرده است.(۱۸)

شجاعت بی‌نظیری که یاوران امام زمان«عج» از خود بروز می‌دهند باعث می‌شود که ترس و دلهره از آنان بر قلب دشمنان امام«ع» مستولی شود. امام صادق«ع»، ضمن روایتی که بخشی از اوصاف یاران امام مهدی«عج» بیان کرده، به ویژگی یاد شده نیز اشاره فرموده‌اند: «آنها در جنگ‌ها امام را در میان می‌گیرند و با جان خود از وى دفاع می‌کنند و هر کارى داشته باشد برایش انجام می‌دهند… آنها آرزوی شهادت دارند و تمنا می‌کنند که در راه خداوند کشته شوند. شعار آنان این‌است: خون‏خواهان حسین از هر جا می‌گذرند، رعب آنها پیشاپیش آنان در دل‌ها جاى می‌گیرد، و بدین‌گونه رو به پیش می‌روند، خداوند هم پیش‌رو به سوى حق و حقیقت را پیروز می‌گرداند.(۱۹)

امروزه ما به امام زمان«عج» دسترسی نداریم، ولی به نایب آن حضرت دسترسی داریم. پس وظیفه داریم با تمام تلاش و در همه صحنه‌ها از ایشان دفاع کنیم و «اگر آن روز حسین فاطمه تنها ماند.»، «نگذاریم که این واقعه تکرار شود.»

 

۱-۲ استقامت اصحاب حجت«عج»

استقامت در مفهوم قرآنى آن اصطلاحى براى پایدارى در دین و مسیر حق در برابر کژی‌هاست.(۲۰)

استقامت در تعالیم قرآن و روایات دینى جایگاه ویژه‏اى دارد. در قرآن دو بار به پیامبر اسلام«ص» فرمان به استقامت داده شده است: «فاستَقِم کَما اُمِرت»(۲۱) و در ادامه یکى از این دو خطاب پیروان پیامبر(ص) نیز به استقامت مکلف شده‏اند: «فاستَقِم کَما امِرتَ ومَن تابَ مَعَک»(۲۲)

خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون‏»؛(۲۳) کسانى که گفتند: «پروردگار ما اللَّه است، سپس استقامت کردند، نه ترسى براى آنان است و نه اندوهگین مى‏شوند.»

یاوران حضرت مهدی«عج»، نمونه‌های کامل صبر و استقامت هستند. آنان در راه خود، چنان پابرجا هستند که قلوبی محکم‌تر از کوه پیدا کرده و مصداق این فرموده‌ی امام باقر«ع» شده‌اند: «مؤمن از کوه هم سخت‏تر  است، زیرا از کوه کاسته مى‏شود، ولى از مؤمن و دین او چیزى کاسته نمى‏گردد.»

یکی از مهم‌ترین عرصه‌های استقامت در زمان غیبت، استقامت یاران حضرت مهدی«عج» در عرصه‌ اعتقادات است. یعنی در روزگاری که تمسک به دین به تعبیر پیامبر اکرم«ص» مانند گرفتن پاره‌ آتش بر کف دست است، آنان بر اعتقادات صحیح خود، ثابت و پابرجا هستند.

امام باقر«ع»  در این زمینه فرموده‌اند: «روزگاری می‌رسد که امام از مردم غائب می‌شود. پس خوشا به حال کسانی که در آن زمان، بر امر ما استوار می‌مانند.»(۲۴)

اگر بخواهیم یاران حقیقی امام زمان«عج» را از مدعیان دروغین، عاشقان کاغذی، یاوران مجازی و همراهان حرفی مهدی موعود«عج»  باز شناسیم؛ استقامت معیار نیکی برای آن است.

اگر در برابر طوفان شبهات ایستادیم و به «دمی»، یا «درمی»، یا «قلمی»، یا «قدمی»، از امام زمان«عج» دفاع کردیم. در برابر مدعیان معرکه‌گیر و دروغ‌پردازان یمانی، همانند کوه ایستادیم و از موج حوادث، شبیخون فرهنگی، ناتوی نظامی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نهراسیدیم؛

آن‌گاه می‌توانیم ادعای یاری امام زمان«عج» را بکنیم.

 

۳- صبـر

صبر، به معنای شکیبایی، بردباری، تحمل داشتن و خویشتنداری است.(۲۵) راغب صبر را خویشتنداری در سختی(۲۶) و طریحی خویشتنداری بر آنچه خوشایند نیست.(۲۷) معنا کرده‌اند.

با توجه به موارد کاربردی استقامت و صبر در قرآن، استقامت به معناى پافشارى و پایدارى در اصل دین و ارزش‌هاى دینى و عدم انحراف از راه حق به بیراهه‏هاى کفر و شرک و نفاق است که بیشتر بُعد فکرى و عقیدتى در آن لحاظ شده است و صبر به معناى شکیبایى در برابر سختی‌هاى اطاعت و دشواری‌هاى مصائب و عدم تمکین در برابر طغیان ‏شهوات است که بیشتر در مقام عمل متصور است.(۲۸) افزون بر این، کاربرد استقامت و صبر در روایات به ‏صورت قسیم یکدیگر و به‏ صورت دو مفهوم جدا از هم، بر استقلال مفهومى هریک دلالت دارد.(۲۹)

صبر به اعتبارات مختلف، تقسیمات متفاوتی دارد. در برخی روایات، صبر به اعتبار مهم‌ترین مواردی که باید صبور بود، به سه دسته تقسیم شده است.

در روایت نقل شده از پیامبر اعظم«ص» آمده است: «صبر سه قسم است: صبر در هنگام مصیبت، صبر بر طاعت و صبر بر معصیت.» (۳۰)

یکی از بهترین الگوهای صبر بر مصیبت، حضرت ایوب«ع» بود که در برابر انواع مصیبت‌ها و بیماری‌ها صبر پیشه کرد و خداوند این‌ گونه از او یاد‌ می‌کند:

«وَاذْکُرْ عَبْدَنا أَیوبَ إِذْ نادی‌ رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِی الشَّیطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ‌… إِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِرًا»؛(۳۱) و به خاطر بیاور بنده ما ایوب را، هنگامی که پروردگارش را خواند (و گفت: پروردگارا!) شیطان مرا به رنج و عذاب افکنده است‌… ما ایوب را شکیبا یافتیم.»

حضرت ایوب«ع» مال و فرزندان فراوان داشت و بسیار اهل بخشش بود. او مورد امتحان‌های سخت الهی قرار گرفت؛ اموال او از بین رفت، فرزندانش هلاک شدند و بدشن دچار امراض سخت شد؛ اما او در برابر کوه مصائب و مرض‌های شدیدی که بر او وارد شد، صبر نمود و هیچ شکایتی نکرد؛ لذا به عنوان اسوه و الگوی صبر شناخته شد.(۳۲)

منظور از صبر بر طاعت، ایستادگی در برابر مشکلاتی است که هنگام فرمانبرداری از خداوند به وجود می‌آیند؛ مانند صبر در انجام تکالیفی مثل نماز، روزه، حج، جهاد و امر به معروف و نهی از منکر که هر کدام استقامت و پایداری ویژه‌ای را می‌طلبد. منظور از صبر بر معصیت خدا، استقامت در برابر لذت‌های شهوانی و هیجانات هوا و هوس است. فرد با این صبر خود را در مقابل طوفان‌های گناه حفظ می‌کند که این خود نشانه تقوای بنده است. خداوند می‌فرماید:

«فَأَمَّا مَنْ طَغی‌ وَ آثَرَ الْحَیاهَ الدُّنْیا؛ فَإِنَّ الجْحِیمَ هِىَ الْمَأْوَى وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی؛ فَإِنَّ الجْنَّهَ هِىَ الْمَأْوَى»‌؛(۳۳) امّا آن کسی که طغیان کرده و زندگی دنیا را مقدّم داشته‌؛ مسلّماً دوزخ جایگاه اوست و آن‌ کسی که از مقام پروردگارش ترسان باشد و نفس  را از هوی  باز دارد؛ قطعاً بهشت جایگاه اوست.»

این آیات به دو گروه از انسان‌ها اشاره دارند: یک گروه صبر خود را در برابر هوای نفس و زرق و برق دنیا از کف  می‌دهند،اما گروه دیگر به خاطر ترس از پروردگار، نفس خویش را حبس می‌کنند و صبر را پیشه‌ خود می‌سازند.(۳۴)

یاران واقعی حضرت حجت«عج» اسوه‌های صبر و شکیبائی هستند. چنانکه حضرت علی«ع» در باره آنان می‌فرمایند: «قَوْمٌ لَمْ یمُنُّوا عَلَی اللّهِ بِالصَّبْرِ…».(۳۵) آنـان گـروهـی هستند که با صبر و شکیب خود بر خدا منّت نمی‌نهند.

یکی از وظایف مؤمنان منتظر، صبر در سختی‌ها و دشواری‌های عصر غیبت است. امام صادق«ع»، به نقل از رسول خدا«ص»، فرموده‌اند: «زمانی بر مردم خواهد آمد که حکومت جز به وسیله کشتن و ستمگری به دست نیاید، ثروت جز با غصب و بخل فراهم و محبت و دوستی جز با خارج شدن از دین حاصل نشود، پس هر کسی آن زمان را دریابد و در حالی که بتواند به ثروت رسد؛ بر فقر   بر دشمنی مردم صبر کند با اینکه (با از دست دادن دین) بتواند محبت مردم را جلب کند و بر خواری و ذلت صبر کند در صورتی که قدرت عزیز شدن را داشته باشد، خداوند پاداش پنجاه صدیق از تصدیق کنندگان مرا به او خواهد داد.»(۳۶)

صبر در دوران غیبت، مصادیق و انواع فراوانی دارد که مهدی‌یاوران باید در همه آن موارد صبور باشند از جمله:

صبر بر طول غیبت؛

صبر بر فراق حضرت مهدی«عج»؛

صبر بر آزار و اذیت، تمسخر و تکذیب مخالفان امام«عج»؛

صبر بر ظلم و ستم حاکمان زورگو؛

صبر بر انواع مختلف گناهان و معصیت‌های آخرالزمانی؛

صبر دینی و منحرف نشدن در برابر انواع مختلف شبهات؛

صبر بر فتنه‌های دجال‌ها، سفیانی‌ها و….

در پایان تأکید می‌کنیم که مقصود از این صبر، خواری ذلیلانه و سکوت مرگبار نیست؛ بلکه مقصود بردباری حکیمانه و برنامه‌ریزی عاقلانه برای تغییر اوضاع و فراهم کردن مقدمات ظهور است.

 

پی‌نوشت‌ها:

1. برای نمونه رک: سوره مجادله، آیه۱۱؛ بحارالأنوار، ج.۱، ص.۱۷۸، جامع‏الأخبار، ص۳۷ و…
2. بحارالأنوار، ج. ۵۲، ص. ۳۳۶٫
3. همان، ج. ۵۳، ص. ۳۵۲٫
4. همان، ج.۵۲، ص. ۳۶۴٫
5. یوم الخلاص، کامل سلیمان، ص. ۲۲۴.
6. بحار الانوار، ج. ۵۷، ص. ۲۲۹.
7. همان، ج. ۵۲، ص. ۳۰۸.
8. همان، ج.‏۵۲، ص. ۳۰۸٫
9. مجموعه‏ آثار استاد شهید مطهرى، ج‏۲۷، ص: ۴۹۲٫
10. معجم الفروق اللّغویّه، صص.۶۲ و ۶۳٫
11. برای نمونه: مَنْ أَتَى الْحُسَیْنَ عَارِفاً بِحَقِّهِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ (کافی ج.۴ ص.۵۸۲)
12. نهج البلاغه، خطبه ۱۵۰٫
13. شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج. ۹ و ۱۰، ص. ۱۲۹٫
14. معجم احادیث الامام المهدی«عج»، ج.۳، ص. ۱۰۰ و مستدرک الصحیحین، ج.۴، ص.۵۵۴٫
15. عن علی«ع»: اشجع الناس من غلب هواه (مستدرک الوسائل، ج.۱۲، ص.۱۱۱).
16. یوم الخلاص، ص. ۲۲۴٫
17. بحارالانوار، ج. ۵۲، ص. ۳۱۶٫
18. همان.
19. همان، ج.۵۲، ص. ۳۰۸٫
20. الفتوحات المکیه، ج.۲، ص. ۲۱۷؛ منازل‏السائرین، ص. ۴۲؛ مدارج‏السالکین، ج.۲، ص. ۱۰۸٫
21. سوره هود، آیه ۱۱۲٫
22. همان.
23. احقاف، ۱۳٫
24. المعجم الموضوعی لآحادیث الآمام المهدی، ج.۲۴، ص.۱٫
25. لغت نامه دهخدا؛ ترتیب العین؛ صحاح اللغه؛ لسان العرب، همگی ذیل واژه صبر.
26. المفردات فی غریب القرآن‏، ص. ۴۷۴٫
27. مجمع البحرین‏، ج.۳، ص. ۳۵۷٫
28. مجمع البحرین، ج.۲، ص. ۵۷۷ . بصائر ذوى التمییز، ج.۳، ص.۳۷۱٫
29. دائره المعارف قرآن کریم، ج.‏۳، ص. ۱۴۹٫
30. کافی، ج.۲، ص. ۹۱، باب الصبر.
31. ص، آیات ۴۴-۴۱
32. المیزان فى تفسیر القرآن‏، ج.۱۷،صص.۲۰۹-۲۰۸٫
33. نازعات،۴۰-۳۷٫
34. تفسیر نمونه، ج.۲۶، صص.۱۱۰-۱۰۷٫
35. بحارالأنوار، ج.۲۹ ، ص. ۶۱۵، نهج البلاغه، ص.۲۰۹٫

۳۶٫ کافی، ج..۲، ص.۹۱.