ده منزل سلوك درآثارحضرت امام خمينى(سلام الله عليه)
قسمت دوم
ياسر جهانى پور
منزل ششم، صبر و استقامت
صبر عبارت است از ثبات و اطمينان نفس چنان كه خواجه نصيرالدين طوسى(ره) صبر را معرفى مىكند به: نگهدارى نفس از بيتابى نزد مكروه(1) بنابراين صابر كسى است كه صبر ملكه او باشد. يعنى نفسش در بلايا و مصايب مضطرب نگشته و در حوادث و شدايد مقاوم باشد به نحوى كه سينهاش از آن تنگ نشده و اظهار گله و شكايت پيش خلق ننمايد.
نكته اول:
صبر يا بر نعمت است يا بر نقمت
توضيح اينكه آنچه در اين دنيا براى انسان است يا موافق باطبع و خواسته اوست و يا مطابق ميل او نيست.
آنچه كه مطابق ميل اوست دو چيز است: يكى ثروت و جاه و مقام و صحت و امنيت و….
صبر بر اين نعمات به اين است كه طاغى و ياغى و مغرور نشده و خدا را از ياد نبرد و گردنكشى نكند. همچنانكه حقتعالى در وصف اين قسم افراد فرمود: ان الانسان ليطغى ان رآه استغنى؛(2) جمعى از اصحاب پيغمبر چون از فقر رهايى يافتند، گفتند: خدا ما را بر فقر و محنت امتحان كرد و ما صبر كرديم و به رفاه و نعمت آزمود پس قدرت صبر بر آن نداريم.(3)
حق به اين گروه هشدار داده فرمود: «يا ايها الذين آمنوا لاتلهكم اموالكم و لااولادكم عن ذكر اللّه؛(4) اى كسانى كه ايمان آوردهايد مبادا مال و اولاد شما را به سبب فراموشى ياد خدا هلاك كند.»
طغيان نكردن بنده در برابر خداوند به اين است كه بنده به خود بفهماند كه اين اموال و نعمتها در نزد او عاريهاند و به زودى از او پس گرفته مىشوند. بنابراين بايد كه بر بندگان خدا فخر نفروشد، تكبر نكند، حقوق الهى خود اعم از خمس و زكات و انفاق را ادا كند، از مستمندان دستگيرى كند و كسى را با مال و مقام خود نيازارد. صبر بر اين امور از جمله دشوارترين مراتب صبر است.
ديگرى معصيت است و گناه از اين جهت موافق با ميل و نفس است كه قوا و نيروهاى نفس بيشتر تمايل به بدى و شرارت دارند و اين نيروها اگر تحت كنترل عقل قرار نگيرند انسان را به گمراهى و هلاكت هدايت مىكنند. پس صبر بر معصيت به اين است كه همه آن چيزهايى را كه نفس به آنها مايل است و در شرع اسلام گناه مىباشد را بايد كنار بگذارد و قادر باشد با بهرهگيرى از نيروى عقل جلو خود را از ورود در معاصى اعم از گناهان قلبى و قالبى بگيرد. و به اين جهت صبر بر معصيتهايى كه در فرد ملكه شده و به آنها خو كرده بسيار مشكلتر از صبر بر معصيتهاى ديگر است.
اما آنچه كه موافق طبع انسان نيست دو چيز است كه صبر بر آنهادر روايات و آيات بسيار تأكيد شده است.
اول: معصيات اعم از فقر و گرسنگى و ترس، ضرر و زيان و نقص در اموال و اولاد، خداوند در سوره بقره به اين مصيبات اشاره كرده و صابران را به رحمت و غفران خود بشارت داده است. «ولنبلونكم بشىء من الخوف و الجوع و نقص من الاموال و الانفس و الثمرات و بشّر الصابرين الذين اذا اصابتهم مصيبه قالوا انا للّه و انا اليه راجعون اولئك عليهم صلوات من ربّهم و رحمه و اولئك هم المهتدون؛(5) و شما را مىآزمائيم به چيزى از ترس و گرسنگى و نقص در مالها و جانها و ثمرات و بشارت باد صابران را آنانكه چون مصيبتى به آنها رسيد گفتند: ما براى خدائيم و همانا به سوى او باز مىگرديم بر آنها درودهايى از پروردگار و رحمت اوست و آنان هدايت يافته شدگانند.
دوم: طاعات و عبادات و دشوارىاش به اين جهت است كه مخالفت با نفس است به دو جهت يكى آنكه انجام اينگونه امور براى نفس دشوار است و ديگر آنكه آدمى طالب قهر و غلبه است و ذلت و پيشانى برخاك گذاشتن و بندگى و اطاعت ديگرى را كردن برايش دشوار است و آنچه بر او دشوارتر است آنكه بايد نيتش را هم براى حقتعالى خالص كند. بنابراين بر صبر بر طاعات و عبادات در روايات بسيار تأكيد شده و منظورشان نيز همين است.
جمعى از عرفا چون حضرت امام خمينى صبر را با اين تعريف و مراتب از مقامات متوسطين دانستهاند: زيرا سالك تا زمانى كه مصيبت و طاعت را كراهت و سختى براى خود ببيند به مقامات عاليه سلوك نرسيده است. عارف آن است كه مصيبات را از جانب حقتعالى نعمت و بلايا را رحمت ببيند.
نكته دوم:
خداوند در قرآن ده پاداش براى صابران نام برده است كه همه نشان از بزرگى و عظمت مقام ايشان نزد حقتعالى است.
1. خداوند در همه حال با صابران است و آنان را در همه وقت چه در امور دنيوى و چه اخروى يارى مىدهد.
«استعينوا بالصبر و الصلاة انّ اللّه مع الصابرين»؛(6) لفظ مع در آيه نشان از همراهى حق با صابر در همه موارد مذكور است.
2. خداوند صابران را دوست دارد و به عبارت ديگر ايشان محبوب خداوند هستند. «و اللّه يحب الصابرين»(7)
3. حقتعالى براى صابران مغفرت و اجر بزرگى در نظر گرفته است. «الا الذين صبروا و عملوا الصالحات اولئك لهم مغفرة و اجر كريم»(8)
4. عاقبت نيكو در روز قيامت. «سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبى الدار.»(9)
5. رستگارى براى اهل صبر. «انى جزيتهم اليوم بما صبروا انّهم هم الفائزون.»(10)
6 و 7. غرفههايى در بهشت و همچنين سلام و تحيت پروردگار بر اهل صبر. «اولئك يجزون الغرفة بما صبروا و يلقّون فيها تحيّة و سلاماً»(11)
8. خداوند مىفرمايد:صابران را دو بار اجر مىدهيم. «اولئك يؤتون اجرهم مرّتين بما صبروا».(12)
9. خداوند صاحبان صبر را صاحبان عزمى قوى معرفى مىكند. «واصبر على ما اصابك انّ ذلك من عزم الامور.»(13)
10. خداوند صابران را بى حساب اجر مىدهد. «انما يوفّى الصابرون اجرهم بغير حساب.»(14)
نكته سوم:
همچنانكه در نكته اول گفته شد، صبر در صابر ملكهاى است كه نفس را از جزع و بيتابى نگه مىدارد، بر اساس آنچه بزرگان اخلاق فرمودهاند، اظهار شكايت و گله پيش خلق كراهت داشته و نزد خالق محذوريتى ندارد. طبق نص قرآن حضرت ايوب پس از تحمل درد و رنجهاى بسيار به حقتعالى عرض مىكند: «انّى مسّنى الضرّوانت ارحم الراحمين.»(15)
نكته چهارم:
غير از آنچه درباره صبر بر امور ياد شده گفته شد، براى سالك در حال سلوك توجه به چند نكته در باب صبر و استقامت ضرورى است. اول آنكه ممكن است در حين سلوك، به كرامتى نرسد و مكاشفهاى برايش روى ندهد وظيفهاش در اين موقعيت آن است كه از راه بدر نرود و سلوك را نيمه كاره رها نكند. هر چند پيش از اين گفته شد سالكى اگر براى رسيدن به مكاشفه و كرامت مىخواهد سلوك كند، بهتر است در اين راه وارد نشود بى شك اگر كسى با نيت رسيدن به كرامات سلوك كند و كرامتى نبيند سلوك را رها خواهد كرد.
دوم آنكه در اين راه ناملايمات و سختىها و آزارهاى جسمى و روحى براى سالك بسيار است. وظيفه او اين است كه استقامت ورزيده و خارهاى طريق را تحمّل كند و آنها را در راه محبوب و جان بخرد. چه بسا حقتعالى اراده كرده او را همچون آهن محكم و استوار سازد كه با طوفان ناملايمات روزگار خسته و نااميد نشود و حق را رها نكند.
در ره منزل ليلى كه خطرهاست در آن
شرط اول قدم آن است كه مجنون باشى
حضرت امام خمينى(ره)مىفرمايند:
«نفسى كه داراى ثبات باشد، از ناملايمات روحى از حوصله بيرون نرود و در مقابل ناگوارها پا برجا بايستد و از طمأنينه و ثبات او كاسته نگردد…طمأنينه و ثبات قدم است كه انسان را در مقابل حزب شيطان نگهدارى مىكند و بر لشكرهاى جهل و شيطنت غلبه مىدهد…ثبات قدم نگذارد اخلاق و اطوار اجانب و منافقين در انسان رخنه كند و انسان را نگذارد دستخوش حوادث شود. انسان با ثبات و طمأنينه نفس، خود يك ملت واحده است كه اگر سيلهاى اخلاق زشت و بى دينى تمام مردم را ببرد، او چون كوهى آهنين در مقابل همه چيز ايستادگى كند و از تنهايى وحشت نكند. انسان باثبات و طمأنينه مىتواند تمام وظايف فردى و اجتماعى را انجام دهد و در هيچ مرحله از زندگى مادى و روحانى براى او لغزش و خطايى دست ندهد…دلى كه نورانى به معرفت حق شده باشد مجارى امور را به قدرت او مىداند…چنين قلبى اضطراب و شتابزدگى و بى قرارى ندارد.»(16)
نكته پنجم:
آنچه به عنوان صبر و مراتب آن تا بدينجا اشاره شد مربوط است به مقامات متوسطين از اهل سلوك ولى آن صبرى كه مربوط است به عارفان باللّه مختلف بوده و براى آنان درجات ديگرى است.
توضيح آن كه براى سالكان سه مرتبه در نظر گرفتهاند، مرتبه اول مربوط است به صحو قبل از محو. صبر در اين مرتبه عبارت است از خوددارى نفس از شهوات و تمايلات شيطانى. كه اين مرتبه را اولين مرتبه از مراتب مخالفت با نفس در سير و سلوك گفتهاند. مقام ديگر كه عبارت است از فنا كه در اين موقف سالك به حق واصل شده و صبر دورى از حق از او مرتفع شده، صبر شامل با خدا بودن است و مرتبه آخر كه صحو بعد از محو و فناست، صبر عبارت است از صبر دورى از حق و تحمّل فراق او.
امام خمينى(ره) در رابطه با صبر عارفان مىفرمايند: «از براى صبر درجات ديگرى است كه مربوط به اهل سلوك و كمل و اولياست. چنانچه از آن صبر فى اللّه است و آن ثبات در مجاهده است و ترك مألوفات و مأنوسات بلكه ترك خويشتن است در راه محبوب… و مرتبه ديگر صبر مع اللّه است و آن راجع است به اهل حضور و مشاهده جمال است در وقت خروج از جلباب بشريت و تجرد از ملابس افعال و صفات و… حفظ نفس از تلوّنات و غيبت از مقام انس و شهود و درجه ديگر صبر عن اللّه است و آن از درجات عشاقين و مشتاقين است از اهل شهود و عيان در صورتى كه رجوع به عالم خود كنند و به عالم كثرت و صحو برگردند و اين اشقّ مراتب صبر و مشكلترين مقامات است و به اين مرتبه اشاره فرموده مولاى سالكان و پيشواى كاملان اميرمؤمنان(ع) در دعاى شريف كميل «وهبنى صبرت على عذابك فكيف اصبر على فراقك» و درجه ديگر صبر باللّه است و آن از براى اهل تمكين و استقامت است كه بعد از حال صحو و بقاء باللّه و پس از تخلق به اخلاق اللّه براى آنها رخ دهد و از آن جز كمّل را نصيبى نيست».(17)
نكته ششم:
براى تقويت و كسب صبر راهى جز اجرا و عمل به مراحل سلوك كه مواردى از آنها ذكر شد نمىباشد. سالك پس از عزمى قوى و توبهاى نصوح و رعايت اركان سلوك بر اثر مداومت بر ذكر و كسب اخلاص صاحب مقام صبر خواهد شد و بر حسب رعايت مراتب به درجات والاى صبر خواهد رسيد.
منزل هفتم: توكل
«قال اللّه تعالى:الذين صبروا و على ربّهم يتوكلون»(18) بر طبق نص قرآن در اين آيه منزل توكل پس از منزل صبر است.
صاحب منازل السائرين مىفرمايد: توكل واگذار نمودن تمام امور است به صاحب آن و اعتماد نمودن بر وكالت اوست و بعضى گفتهاند: «التوكل على اللّه انقطاع العبد فى جميع مايأمله من المخلوقين؛(19) يعنى توكل بر خدا، بريدن بنده است تمام آرزوهاى خود را از مخلوق و پيوستن به حق است از آنها» به بيانى ديگر توكل، گام برداشتن در راه رضاى محبوب و نتيجه كار را به او واگذار كردن است.
نكته اول:
سالك براى بدست آوردن صفت توكل، بايد اعتقاد جازم پيدا كند كه هرچه در هستى روى مىدهد همه از جانب خدا و به يد قدرت اوست. هيچكس قدرتى به جز قدرت او ندارد و يقين به اين مطلب داشته باشد كه او نسبت به بندگان غايت لطف و مهربانى و عطوفت را دارد و فوق علم او علمى نيست و اوست كه هر كارى را بخواهد انجام مىدهد، پس كسى كه اين اعتقادات در او از مرتبه علم به مرتبه شهود رسيده باشد نه تنها التفاتى به غير نمىكند بلكه از خود و قدرت و علم خود نيز غافل شده و آنها را نسبت به علم و قدرت پرورگار ذرّهاى بيش نمىبيند. بنابراين توكّل مرهون است به علم به ربوبيت حق يعنى اعتقاد به اين كه خداوند ربّ و سيد و مولاى همه جهان و جهانيان است و علم به مالكيت حق يعنى اعتقاد به علم و قدرت حقتعالى به همه عالم و چون مردم در معرفت به اين صفات مختلفند، درجات توكّل در افراد متفاوت مىباشد.
عامه موحدين حقتعالى را خالق مبادى امور و كليات جواهر و عناصر اشياء مىدانند و تصرّف او را محدود مىدانند و احاطه ربوبيّت را قائل نيستند اينها به حسب لقلقه لسان گاهى مىگويند مقدر امور حق است…ولى صاحب اين مقام نيستند نه علماً و نه ايماناً و نه شهوداً و وجداناً. اين دسته از مردم در امور دنيا به هيچ وجه اعتماد به حق نكنند و جز به اسباب ظاهره و مؤثرات كونيه به چيز ديگر متشبث نشوند و اگر در ضمن گاهى توجهى به حق كنند و از او مقصدى طلبند يا از روى تقليد است يا از روى احتياط… طايفه دوم اشخاصى هستند كه يا با برهان يا با نقل معتقد شدند و تصديق كردند كه حقتعالى مقدّر امور است و مسبّب اسباب و مؤثر در دار وجود و قدرت و تصرّف او محدود به حدى نيست اينها در مقام عقل توكل به حق دارند… از اين جهت خود را متوكّل دانند و دليل بر لزوم توكّل نيز اقامه كنند…يكى آنكه حقتعالى عالِم به احتياج عباد است، يكى آنكه قدرت دارد به رفع احتياجات، يكى آنكه بخل در ذات مقدّسش نيست، يكى آنكه رحمت و شفقت بر بندگان دارد. پس لازم است توكّل كردن بر عالِمِ قادر غير بخيل رحيم بر بندگان…اين طايفه به مرتبه ايمان نرسيده و از اين جهت در امور متزلزلند…طايفه سوم آنان اند كه تصرّف حق را در موجودات به قلوب رسانده و قلوب آنها ايمان آورده به اينكه مقدّرِ امور حقتعالى و سلطان و مالك اشياء اوست و با قلم در الواح دلها اركان توكل را رساندهاند اينها صاحب مقام توكّل هستند ولى اين طايفه هم در مراتب ايمان و درجات آن بسيار مختلفند تا به درجه اطمينان و كمال برسد كه آن وقت درجه كامل توكّل، در قلوب آنها ظاهر شود و تعلّق و دلبستگى به اسباب پيدا نكنند.(20)
نكته دوم:
توكّل بر خدا سيره مهم انبياء در همه اوقات و احوال بوده است. خداوند در قرآن پس از بازگو نمودن بعضى از حالات انبياء اشاره به توكّل ايشان بر حق نموده و اين مقام بزرگ را از ميان صفات ديگر اينچنين مىستايد.
حقتعالى از زبان پيغمبر اسلام مىفرمايد: «عليه توكّلت و هو ربّ العرش العظيم»(21) و همچنين از لسان ساير انبياء عظام هر يك بر حسب مرتبه شان در علم الهى چنين مىفرمايد:
از زبان نوح(ع): «فعلى اللّه توكلت.»(22)
از زبان موسى(ع) به قوم خود: «فعليه توكلوا.»(23)
از زبان هود(ع): «انى توكلت على اللّه ربى و ربّكم.»(24)
از زبان شعيب(ع): «و ما توفيقى الا باللّه عليه توكلت و اليه انيب.»(25)
از زبان يعقوب(ع): «ان الحكم الا للّه عليه توكّلت و عليه فليتوكّل المتوكّلون.»(26)
نكته سوم: بعضى از مواردى كه بر صفت توكّل مترتب بوده و حقتعالى در قرآن به آنها اشاره كرده است را در ذيل يادآور مىشويم:
1. خداوند توكّل را يكى از صفات مؤمنان معرفى كرده و متوكّل را مؤمن مىنامد. از آن جمله موارد اشاره مىفرمايد كه: «و على اللّه فليتوكل المؤمنون.»(27)
2. حقتعالى متوكّل را دوست داشته و به او عشق مىورزد و به عبارت ديگر متوكّل محبوب خداست. «ان اللّه يحب المتوكّلين.»(28)
3. بر طبق نص قرآن شيطان بر كسى كه بر خدا توكّل كرده و به او ايمان دارند هيچ تسلّطى نداشته و در آنها راهى براى نفوذ ندارد. اين به آن خاطر است كه متوكّل به لحاظ آنكه در هر كارى به حقتعالى اميد دارد پس در همه حال به ياد خداست و بر كسى كه دائم الذكر است شيطان راه نفوذى ندارد. «انه ليس له سلطان على الّذين آمنوا و على ربّهم يتوكّلون.»(29)
4. بر طبق فرمايش حق در قرآن (البته كه در گفتار خداوند هيچ كذب و دروغ و خلف وعدهاى نيست)هر كس در هر كارى بر خدا توكّل كند و امور خود را به حق واگذارد خداوند او را كفايت مىكند. «و من يتوكّل على اللّه فهو حسبه ان الله بالغ امره»(30)
نكته چهارم:
حضرت على بن الحسين(ع) فرمود: روزى بيرون شدم تا به ديوارى رسيدم و بر آن تكيه دادم. ناگاه مردى كه دو جامه سفيد بر تن داشت پيدا شد و در رويم نگريست. پس گفت: اى على بن الحسين چه شده است كه تو را اندوهگين مىبينم؟ آيا اندوهت براى دنياست كه روزى خدا براى نيكو كار و بد كار آماده است. گفتم: براى دنيا اندوهگين نيستم زيرا آنچه تو مىگويى درست است. گفت: پس براى آخرت است؟ كه وعدهاى درست و سلطانى قاهر نسبت به آن حكم مىفرمايد، گفتم: براى آنهم اندوه ندارم زيرا چنان است كه مىگويى. گفت: اندوهت پس براى چيست؟ گفتم: از فتنه عبداللّه بن زبير و وضعى كه مردم دارند مىترسم. او خنديد و گفت: اى على بن الحسين آيا ديدهاى كسى به درگاه خدا دعا كند و مستجاب نشود؟ گفتم: نه. گفت: آيا ديدهاى كسى بر خدا توكّل كند و خدا كار گزاريش نكند؟ گفتم: نه. گفت: آيا ديدهاى كسى از خدا چيزى بخواهد و به او ندهد؟ گفتم: نه. پس از نظرم غايب شد.(31)
حسن بن جهم از امام رضا(ع) سؤال كرد: فداى تو شوم حد توكّل چيست؟ فرمود: از احدى غير از خدا نترسى. و پيغمبر فرمود: كسى كه دوست دارد با تقواترين مردم نزد خدا باشد پس توكّل بر خدا كند.(32)
نكته پنجم:مرحوم عارف باللّه ميرزا جواد ملكى تبريزى(ره) مىفرمايند:چگونه ممكن است كه آدمى همه خواستههاى خود را تابع خواستههاى حق كند؟ هنگامى كه بندهاى عنايت خدا را شناخت و عاقل هم بود هرگز ارادهاى بر خلاف اراده خدا نمىكند زيرا شناخت عنايت الهى حكم مىكند كه خدايتعالى چيزى به جز خير و صلاح بندهاش نخواهد و شخص عاقل هيچ حركتى را جز در طريق صلاح و اصلاح انجام نمىدهد و به چيزى بر خلاف مصلحت راضى نمىشود بنابراين ماده و ريشه اراده مخالفت كنده مىشود زيرا اراده از علم به صلاح ريشه مىگيرد و وقتى فهميد كه در غير آنچه خدايتعالى خواسته است صلاح و مصلحتى وجود ندارد قهراً ارادهاى هم بر خلاف خواست خدا نخواهد داشت.(33)
منزل هشتم: رضا
برخى از عرفا اين منزل را پس از منزل صبر قرار داده و توكّل را بعد آن قرار دادهاند ولى بعضى ديگر مثل امام خمينى رضا را بالاتر از توكّل مىدانند. شاهد گفتار ما اين كلام امام است كه مىفرمايد:
«بدانكه مقام رضا غير از مقام توكّل است بلكه از آن شامختر و عاليتر است زيرا كه متوكّل طالب خير و صلاح خويش است، و حقتعالى را كه فاعل خير داند وكيل كند در تحصيل خير و صلاح، و راضى فانى كرده است اراده خود را در اراده حق و از براى خود اختيارى نكند چنانچه از بعض اهل سلوك پرسيدند: «ما تريد؟ قال: اريد لا اريد» مطلوب اومقام رضا بود.(34)»
رضا ملكهاى است كه در قلب متوكّل صبور حاصل مىشود و مراد از آن حالتى است در سالك، كه از هرچه به او در دنيا مىرسد – به لحاظ آنكه همه را از جانب خدا مىبيند – راضى است.
نكته اول:
بر اساس آنچه علماى اخلاق از جمله ملا مهدى نراقى در جامع السعادات(35) فرمودهاند رضاى خداوند از بنده در گرو رضاى بنده از خداست و يكى از فوايد و ثمرات رضاى بنده از قضاء الهى را عبارت از رضاى خدا از بنده دانستهاند خداوند نيز در چهار مورد در قرآن رضاى خود را در كنار رضاى بنده قرار داده است. آنچه از آيات قرآن بر مىآيد اين است كه خداوند براى آنانى كه از ايشان راضى است و كسانى كه از خداوند راضىاند چند خصلت معرفى مىفرمايد. و به عبارت ديگر آنان را صاحب چند مقام معرفى مىكند. اين مقامات كاملترين مقامات اهل سلوك و عرفان است.
اول: ايشان را به دليل مراعات تقوا و خشيت الهى خير البريه يعنى بهترين مردم مىنامد.
«ان الّذين آمنوا و عملوا الصالحات اولئك هم خير البريّه جزاؤهم عند ربّهم جنّات تجرى من تحتها الانهار خالدين فيها ابداً رضى اللّه عنهم و رضوا عنه ذلك لمن خشى ربّه.»(36)
دوم: آنان را حزب اللّه معرفى مىكند: يعنى كسانى كه شيطان به ايشان راه ندارد. «…رضى اللّه عنهم و رضوا عنه اولئك حزب اللّه الا انّ حزب اللّه هم المفلحون.»(37)
سوم: آنان را صاحب فوزعظيم يا رستگارى بزرگ معرفى مىنمايد. به عبارت ديگر اين گروه كسانى هستند كه به رستگارى واقعى رسيدهاند. «رضى اللّه عنهم و رضوا عنه واعدلهم جنات تجرى تحتها الانهار خالدين فيها ابدا ذلك الفوز العظيم.»(38)
و چهارم اينكه ايشان را از گروه صادقين يعنى كسانى كه قول و فعلشان يكى است و هميشه در راه راست قدم بر مىدارند به حساب مىآورد. «هذا يوم ينفع الصادقين صدقهم لهم جنات تجرى من تحتها الانهار خالدين فيها ابداً رضى اللّه عنهم و رضوا عنه ذلك الفوز العظيم»(39) شاهد اين قول اينكه از امام صادق است كه فرمود: «قال اللّه عزّ و جلّ: عبدى المؤمن لااصرفه فى شىء الا جعلته خيراً له فليرض بقضائى و ليصبر على بلائى و ليشكر نعمائى اكتبه يا محمد من الصديقين عندى.»(40)
حقتعالى مىفرمايد: از بنده مؤمنم هيچ چيزى را بر نمىگردانم مگر اينكه آنرا خيرى براى او قرار مىدهم پس اى محمد(ص) اگر به قضاى من راضى باشد و بر بلاى من صبر كند و نعمتهايم را شاكر باشد او را از صديقين نزد خود مىنويسم.
نكته دوم:
مرحوم عارف ميرزا جواد ملكى تبريزى(ره) مىفرمايند:
«خدايتعالى فرمود: هر كس به رضاى من عمل كند سه خصلت را ملازم او مىگردانم: سپاسى به او شناسايى مىكنم كه آميخته با هيچ جهلى نباشد و ذكرى كه آميخته با هيچ فراموشى نباشد و محبتى كه هرگز بر محبت من محبت هيچ آفريدهاى را مقدّم ندارد. پس از رسيدن به اين مقام اگر براى او معرفتى حاصل شد بر اينكه قدرتش فانى در قدرت خداست و به جز براى خدايتعالى قدرتى نديد نه براى خود و نه براى ديگرى پس اين مقام توكّل است.»(41)
منزل نهم: تسليم
غايت مقام رضا وصول به مرتبه تسليم است و تسليم در اينجا عبارت است از اسلام محض و اسلام بر دو مرتبه است.
اول اسلام صغرى كه عبارت از اظهار شهادتين است و دوم اسلام كبرى است كه عبارت از تسليم محض بى چون و چرا در مقابل ذات مقدّس حقتعالى جلّ و علا است. خداوند مىفرمايد: «يا ايها الذين آمنوا ادخلوا فى السلم كافّه»(42) اين مرتبه از اسلام كه حقتعالى آن را پس از ايمان به خود قرار داده اسلام اكبر است. و پس از مقام رضا حاصل مىشود، به اين معنا كه زمانى بنده تسليم مطلق است كه به تمام افعال و امور حقتعالى راضى شده باشد پس: بهترين امور تسليم در محضر قدس كبرياى حق و اولياى معصومين است.(43)
در تسليم مطلق كه عبارت از فناى فى اللّه است، از انانيت و خوديت سالك ديگر خبرى نيست و در اين حالت اگر ملكه سالك شده باشد، فرد نفس خود و هيچكس را نمىبيند.
خداوند در قرآن براى آنانكه تسليم حق گشته و به اسلام اكبر رسيدهاند هفت خصلت از جانب خود عنوان مىكند:
1 و 2. يكى آنكه آنان را محسن و نيكوكار معرفى كرده و ديگر اين كه پاداش آنها را تنها نزد خود ميداند و از عظمت، آن را بيان كرده است. «بلى من اسلم وجهه للّه و هو محسن فله اجره عند ربّه ولاخوف عليهم ولا هم يحزنون.»(44)
3. آنكه حقتعالى سينهاش را براى اسلام فراخ كرده، خداوند در مورد چنين كسى مىفرمايد: نورى از جانب خدا دارد. اين نور فرد را در همه حال و در همه موارد زندگى يارى مىدهد. «افمن شرح اللّه صدره للاسلام فهو على نور من ربّه.»(45)
4. كسانى كه روى خود را تسليم حق نمودهاند، به نص قرآن به ريسمانى محكم چنگ زدهاند، ريسمانى كه آنان را از چاه بلا همواره نجات خواهد داد. «و من يسلم وجهه الى اللّه و هو محسن فقد استمسك بالعروة الوثقى.»(46)
5 . حقتعالى ايشان را نجات يافته از احوالات قيامت معرفى مىكند كه هيچ حزن و اندوهى ندارند. «و لاتخزنى يوم يبعثون يوم لاينفع مال و لابنون الا من أتى اللّه بقلب سليم.»(47)
6. مسلمين واقعى را، حقتعالى مخبتين يا كسانى معرفى مىكند كه دائم به درگاه او رجوع مىكنند. آنان كه همواره به ياد خدا هستند. «فالهكم اله واحد فله اسلموا و بشر المخبتين.»(48)
7. و آخر اينكه آنان را هدايت يافته از جانب خود معرفى مىكند. «فمن يرداللّه ان يهديه يشرح صدره للاسلام.»(49)
منزل دهم: فنا
عرفا مىگويند: مراحل سلوك الى اللّه شامل سه مرتبه كلى و چهار سفر است، مرتبه اول: صحو قبل المحو. مرتبه دوم: محو و مرتبه سوم: صحو بعد المحو.
سفر اول: سير من الخلق الى الحق، يا سفر از خلق و عالم ظلمت به عالم حق و نور است، ابتداى اين سفر توجه سالك مادام به خود است در عين اينكه توجه او به خداست تا بتواند سلوك را كامل و تمام انجام دهد. در پايان سفر اول سالك به فناى افعال و در انتهاى سير دوم به فناى صفات و ذات ميرسد. نهايت اين دو سفر كه عبارت از فناى فى اللّه است، سالك هيچ عمل و فعلى را از خود نمىبيند و براى خود نمىخواهد بلكه همه را از خدا ديده و براى خود هيچ استقلالى قائل نيست. او در اين حال همچون قطرهاى است كه به دريا متصل شده و به جايگاه اصلى خود بازگشته است. از ابتداى سفر سوم تا انتهاى سفر چهارم كه عبارت است از صحو بعد المحو، در اين مرتبه كه كاملترين مراتب سلوك است توجه سالك هم به وحدت است، هم به كثرت، هم خلق را مىبيند و هم خالق را. اين مقام كه از آن به عنوان مقام جمعى الهى ياد مىشود نه خلق حجاب حق است نه حق حجاب خلق. و اين درجه براى انسان كامل است كه آن را از خداوند در هر نماز مىخواهيم: «اهدنا الصراط المستقيم، صراط الذين انعمت عليهم» پس:
«مادامى كه عبد در كسوه عبوديت است، نماز و جميع اعمال آن از عبد است و چون فانى در حق شد جميع اعمال او از حق است و خود را تصرّفى در آنها نيست و چون به صحو بعد المحو و بقاء بعد الفناء نائل شد عبادت از حق است در مرآت عبد و اين اشتراك نيست بلكه امر بين الامرين است».(50)
خلاصه كلام آنكه:
«سالك تا رفع حجب سبعه را نكند وصول به باب اللّه براى او رخ ندهد و فتح ابواب دخول در محضر براى او نشود و به واسطه رفع حجب، كشف سبحات جمال و جلال بر او شود.»(51)
در پايان كلامى از امام خمينى(ره):
«اى پسر عزيزم احمد – سلمك اللّه تعالى – در اين اوراق نظر كن…بدانكه هيچ موجودى از موجودات از غيب و عوالم جبروت و بالاتر و پائينتر چيزى ندارد و قدرتى و علمى و فضيلتى را دارا نيست و هرچه است از اوست كه از ازل تا ابد زمام امور را بدست دارد و احد و صمد است. از اين مخلوقان ميان تهى پوچ و هيچ، باكى نداشته باش و چشم اميدى هرگز به آنها نبند كه چشم داشتن به غير او شرك است و باك از غير او – جلّ و علا كفر، پسرم تا نعمت جوانى را از دست ندادى فكر اصلاح خود باش كه در پيرى همه چيز را از دست مىدهى».(52)
پىنوشتها:
1. طوسى، خواجه نصير الدين، اوصاف الاشراف، فرهنگ و ارشاد اسلامى، فصل 5، باب 3، ص 59.
2. سوره علق، آيات 6 و 7.
3. نراقى، ملا احمد، معراج السعادة، ص 817.
4. سوره منافقون، آيه 9.
5. سوره بقره، آيات 155 و 156 و 157.
6. سوره بقره،آيه 153.
7. سوره آل عمران،آيه 146.
8. سوره هود،آيه 11.
9. سوره رعد، آيه 24.
10. سوره مؤمنون، آيه 111.
11. سوره فرقان، آيه 75.
12. سوره قصص،آيه 54.
13. سوره لقمان،آيه 17.
14. سوره زمر، آيه 100.
15. سوره ص، آيه 41.
16. امام خمينى شرح حديث جنود عقل و جهل، دفتر نشر آثار امام 1380، ص 359 تا 363.
17. امام خمينى، شرح چهل حديث، دفتر نشر امام، 1380. ص 267 و 268.
18. سوره نحل، آيه 42.
19. چهل حديث، ص 214.
20. همان، ص 215 و 216.
21. سوره توبه، آيه 129.
22. سوره يونس، آيه 71.
23. سوره يس، آيه 74.
24. سوره هود، آيه 56.
25. همان، آيه 88.
26. سوره يوسف، آيه 67.
27. سوره آل عمران، آيه 122.
28. همان، آيه 159.
29. سوره نحل، آيه 99.
30. سوره طلاق،آيه 3.
31. كلينى، اصول كافى، ترجمه سيد جواد مصطفوى، انتشارات اسلاميه، ج 2، باب توكل.
32. نيشابورى، فتال، روضةالواعظين، انتشارات فيض كاشانى، چاپ دهم، ص 215.
33. تبريزى، ميرزا جواد آقا ملكى، رساله لقاء اللّه، انتشارات فيض كاشانى، چاپ دهم، ص 215.
34. چهل حديث، ص 217.
35. نراقى، ملا مهدى، جامع السعادات، دارالنعمان للطباعه و النشر، ج 3، ص 165.
36. سوره بيّنه،آيات 6 و 7.
37. سوره مجادله،آيه 22.
38. سوره توبه،آيه 100.
39. سوره مائده، آيه 119.
40. جامع السعادات، ج 3، ص 164.
41. رساله لقاء اللّه، ص 215.
42. سوره بقره، آيه 208.
43. چهل حديث، ص 439.
44. سوره بقره، آيه 112.
45. سوره زمر، آيه 22.
46. سوره لقمان، آيه 21.
47. سوره شعرا، آيات 87 و 88 و 89.
48. سوره حج، آيه 34.
49. سوره انعام، آيه 125.
50. امام خمينى، سرالصلاة، دفتر نشر آثار امام، چاپ ششم، ص 83.
51. همان، ص 116.
52. صحيفه امام، ج 20، ص 437.
53. صحيفه امام، ج 20، ص 437.
