انسان موجودى است كه رفتار خود را در زندگى بر اساس انگيزش و هيجان و عاطفه شكل مي‌دهد، با انگيزه و انگيزش به عمل وادار مىشود و عمل را جهت مي‌دهد و تا رسيدن به هدف ايستادگى و مقاومت مىكند. به ديگر سخن: آدمى با انگيزش و انگيزه قدرت پيدا مىكند تا اعمال و رفتارش را جهت دهد و تا رسيدن به هدف با مقاومت و ايستادگى تلاش خود را ادامه مي‌دهد و اين انگيزه برخى اكتسابى و آموختني‌اند و برخى غير اكتسابى و نا آموختنى، كشش انسان به غذا و آب غير اكتسابى و كشش انسان به تحصيل دانش و معنويت آموختنى است.
منشأ انگيزش انسان نياز است كه آدمى را وا مي‌دارد تا آن نياز را تأمين كند.
همانطورى كه انگيزش، نقش محورى در زندگى انسان ايفا مىكند هيجانها و عواطف نقش محورى در افكار و رفتار او ايفا مىنمايد و اين هيجانها متعدد و گوناگون است كه اصول آن را برخى روان شناسان لذت، ترس، خشم و محبت و نفرت و شادى و غم مي‌دانند.
آدمى هنگامى كه با محرك خوشايند و مطلوب در رسيدن به هدف روبرو شود طبعاً
احساس لذت مىكند و براى تلاش بيشتر بر انگيخته مىشود و اگر با محرك نامطلوب مواجه شود دچار رنج مىگردد.
و هنگامى كه خطر يا تهديدى نباشد آدمى احساس امنيت مىكند و اگر احساس خطر و يا تهديدى وجود داشته باشد احساس ترس مىنمايد.
شادى نيز حالتى است كه تألمات روحى در انسان به كمترين حدّ خود مي‌رسد و بر اثر آن مسرّت باطنى انسان آشكار مىشود و انسان براى لحظه‌اى از قيد غمها آزاد مىگردد، شادى احساس مثبتى است كه از حس رضايت مندى و پيروزى بدست مي‌آيد.()
برخى ديگر گفته‌اند: شادى عبارت است از مجموع لذتهاى بدون درد. شادى آرامش خاطر و رضايت باطنى است شايد آن كيفيت زندگى است كه همه آرزوى يافتنش را دارند.()
مرحوم شهيد مطهرى در اين زمينه مىنويسد: سرور، حالت خوش و لذت بخشى است كه از علم واطلاع بر اين كه يكى از هدفها و آرزوها، لنجام يافته يا انجام خواهد يافت، به انسان دست مي‌دهد و غم و اندوه، حالت ناگوار و دردناكى است كه از
اطلاع بر انجام نشدن يكى از هدف و آرزوها به انسان دست مي‌دهد.()
با عنايت به تعريفهاى ياد شده شادى و غم حالتى از لذت و رنج مىباشد.
با توجه به مطالب گفته شده كه محور زندگى آدميان بر انگيزش و هيجان است و از جمله هيجانها، شادى و غم است، و با توجه به اين كه شادى يكى از نيازهاى اساسى انسان در زندگى است و با توجه به اين كه شادى محركى است براى كار و فعاليت بيشتر و عاملى براى رشد و موفقيت و يكى از ضرورتهاى زندگى است و غم و اندوه از عوامل بازدارنده رشد و موفقيت، آيا اسلام در تعاليم خود به آن پرداخته و درباره اين نياز انسان حقايقى را ارائه داده است يا خير؟ و به عبارت ديگر: با توجه به اين كه انسان فطرتاً به شادى متمايل و از غم گريزان است، آيا دين به امر فطرى پاسخ داده است؟ آيا آدمى، مىتواند هم دين دار باشد و هم شادمان و شاداب و با وجود آن از غم و اندوه بدور باشد. ما در اين مقاله در صدد تبيين اين حقيقتيم كه با عنايت به هماهنگى تعاليم اسلام با فطرت آدمى و قوانين اسلامى با نيازهاى فطرى انسان، حتماً به اين سؤال پاسخ داده است ولكن
براى آن حدود و مرزهايى تعيين كرده كه پيروان دين بايد با رعايت آن مرزها و حدود به شادى بپردازند.
امام هفتم فرمود: «اجتهدوا فى ان يكون زمانكم اربع ساعات، ساعة لمناجاة اللّه و ساعة لامرالمعاش و ساعة لمعاشرة الاخوان و الثقات الذين يعرفونكم عيوبكم و يخلصون لكم فى الباطن و ساعة تخلون فيها للذّاتكم فى غير محرّم و بهذه الساعة تقدرون على الثلاث ساعات.»()
تلاش كنيد در اين كه اوقات خود را در چهاربخش تنظيم كنيد، بخشى از آن براى راز و نياز با خدا و عبادت او و بخشى براى كار و فعاليت به منظور تأمين زندگى و بخشى را براى معاشرت و مصاحبت با برادران مورد اعتماد، كسانى كه شما را به عيوب و كاستىهايتان واقف سازند و در باطن شما را (با تذكر و نصيحت از آلودگىها) پاكسازند و بخشى را به لذات و تفريحات غير حرام (مشروع) اختصاص دهيد و با اين بخش يعنى تأمين لذّت و سرور و نشاط نيرو و توان انجام وظائف ديگر خود را تأمين نمائيد.
از اين روايت استفاده مىشود كه آدمى با توجه به ابعاد وجودى خود بايد به همه ابعاد عنايت داشته باشد، آدمى به لحاظ برخوردارى روح و داشتن نياز معنوى بايد با راز و نياز با خدا و عبادت به درگاه او به اين خواسته خود پاسخ گويد و به دليل داشتن جنبه مادى و معيشتى بايد با كار و تلاش اين نياز خود را تأمين نمايد و به دليل اجتماعى بودن بايد در اجتماع حضور يابد و از طريق ارتباط و معاشرت و مصاحبت با افراد مورد اعتماد هم كاستىهاى خود را بشناسد و بر طرف كند و هم با ارتباط سازگار با آنها نيازهاى خود را تأمين نمايد ولى در بخش چهارم كه به مسئله لذت مىپردازد به انسان توجه مي‌دهد كه اولاً يكى از نيازهاى طبيعى و فطرى انسان لذت و نشاط و سرور و شادى است كه بايد در برنامه روزانه خود به آن توجه نمايد و ثانياً لذّت و نشاط منطقه ممنوعه و حرامى دارد كه نبايد در آن وارد شود و ثالثاً لذت و نشاط زمينه ساز توان و قدرت انسان بر انجام فعاليتها در سه بخش ديگر زندگى است زيرا نشاط و شادى
در آمادگى روحى و روانى انسان مؤثر است و كسى كه آمادگى روحى و روانى داشته باشد بهتر مىتواند به فعاليت بپردازد.
اقسام شادى
گرچه شادى و نشاط از هيجانهاى طبيعى انسان است و از اين جهت نمىتوان آن را تقسيم كرد. امّا به لحاظ پديد آورنده شادى، انگيزههاى شادى، موقعيت زمانى و مكانى و جز آن مىتوان آن را به دو قسم پسنديده و ناپسنديده، مثبت و منفى تقسيم كرد.
ـ شادى پسنديده
معيار ارزش كارها در تعاليم اسلامى به اين است كه اولاً آن كار بر اساس اوامر الهى انجام شود و به تعبير قرآن كار صالح و شايسته باشد و ثانياً آن كار برخاسته از ايمان و انگيزه تقرّب به خدا انجام شود، شادى نيز در صورتى پسنديده است كه جهتگيرى الهى داشته باشد و يا مقدمه‌اى براى اداى وظايف شرعى باشد.
از اين رو شادى پسنديده را مىتوان شادى دانست كه ويژگىهاى زير را داشته باشد.
الف: همراه با گناه نباشد چنان كه در روايت پيشين به آن اشاره شد.
ب: مقرون با غفلت خدا نگردد يعنى باعث نشود كه آدمى از خدا غافل شود.
ج: اعتدال و ميانه روى در آن رعايت شود.
امام على(ع) فرمود: «سرور المؤمن بطاعة ربّه و حزنه على ذنبه».() شادى مؤمن به طاعت پروردگارش و اندوهش بر گناه و عصيان است. امام صادق(ع) فرمود: «لاتسخطوا اللّه برضى احد من خلقه و لاتتقربوا الى الناس بتباعد من اللّه»() خداى متعال را به خاطر رضايت و خشنودى احدى از مردم به غضب در نياوريد و با دورى از خدا به مردم نزديك نشويد.
در آيين اسلام سرگرمىهاى زيان بار و عوامل بازدارنده از پيشرفتهاى معنوى ممنوع است، از اين رو مسلمان نمىتواند با استفاده لهو و لعب و موسيقى و غنا براى خود نشاط و شادى را تحصيل كند.
يكى از اصحاب امام صادق(ع) خدمت آن حضرت رسيد و سؤال كرد من همسايگانى دارم كه آنها كنيزان خواننده دارند و من گاهى به دستشويى مي‌روم، صداى غنا و موسيقى آنها به گوش من مي‌رسد و من نشستن خود را طول مي‌دهم تا نغمههاى آنها را بشنوم آيا مانعى دارد؟ حضرت فرمود: ديگر چنين نكن. او گفت من در مجلس موسيقى آنان شركت نمىكنم، بلكه گاهى از خانه خود به آن گوش مي‌دهم حضرت فرمود: آيا كلام خدا نشنيده‌اى كه مىفرمايد: «ان السمع و البصرو الفؤاد كلّ اولئك كان عنه مسئولاً؛() گوش و چشم و دلها (همه در پيشگاه خدا) مسئولند. آن مرد در جواب گفت: گويا من تا حال اين آيه را از كسى نشنيده بودم الآن متوجه شدم وديگر اين كار را انجام نمي‌دهم.()
علاوه بر اينها آدمى بايد در همه امور از جمله در شادى و غم اعتدال و ميانه را رعايت كند، شادىهاى او آن چنان نباشد كه باعث غفلت و دورى از خدا گردد و تعهد و مسؤوليت را از ياد انسان ببرد و اندوه و غم نيز بايد به گونه‌اى باشد كه مايه افسردگى روح و يأس و نااميدى نشود.
موارد شادى در آموزههاى اسلامى
اسلام همان طورى كه حدودى براى نشاط و شادىهاى پسنديده بيان فرموده مصاديق و موارد فراوانى را براى آن ذكر كرده است كه به نمونه هايى از آن اشاره مىشود:
1ـ ملاقات با برادران ايمانى
پيامبر اكرم(ص) در سفارشهاى خود به حضرت على(ع) فرمود”:يا على ثلاث فرحات للمؤمن فى الدنيا لقاء الاخوان و الافطار من الصيام و التهجّد فى آخر الليل؛() اى على براى مؤمن در دنيا سه خوشحالى است، ديدار با برادران دينى، افطار از روزه و شب زنده دارى در آخر شب.”
2ـ شاد كردن مؤمن از طريق خدمت‌رسانى به او
يكى از آموزههاى اسلام شاد كردن مؤمن از طريق خدمت رسانى به اوست. پيامبر اسلام فرمود: «من سرّ مؤمناً فقد سرّنى و من سرّنى فقد سرّ اللّه؛() كسى كه مؤمنى را شاد كند مرا شاد كرده است و كسى
كه مرا شاد كند خداى سبحان را مسرور كرده است.»
در برخى روايات آمده است كه بهترين عبادت وارد كردن نشاط و شادى بر مؤمن است.() و در برخى ديگر: بهترين اعمال را شاد كردن مؤمن ذكر كرده است.()
پيامبر اكرم(ص) فرمود: «احبّ الاعمال الى اللّه سرور الذى تدخل على المؤمن تطرد عنه جوعته او تكشف عنه كربته؛() بهترين اعمال در پيشگاه خدا سرور و شادى است كه بر مؤمن وارد مىكند و اين شادى از راه دفع گرسنگى از او و بر طرف كردن غم و اندوه از اوست.»
در روايتى امام نيز همين سخن را فرمود و يكى از مصاديق شاد كردن مؤمن را اداء بدهكارى او ذكر كردند.()
3ـ شادى براى احياء حق
حضرت على(ع) در نامه‌اى خطاب به عبداللّه بن عباس نشاط و شادى را در احياء حق و خاموش كردن باطل مي‌داند و مىفرمايد: «فان المرء ليفرح بالشىء الذى لم يكن ليفوته و يحزن على الشىء الّذى لم يكن ليصيبه فلايكن افضل مانلت فى نفسك من دنياك بلوغ لذّة اوشفاء غيظ و لكن اطفاء باطل او احياء حق وليكن سرورك بما قدّمت و اسفك على ما خلّفت و همّك فيما بعد الموت.؛() بسيار مىشود كه انسان از يافتن چيزى كه هرگز از او فوت نمىشد خشنود مىگردد و از فوت منفعتى كه هرگز نصيب او نمىگرديد اندوهناك مىشود از اين رو مواظب باش كه بهترين و برترين چيز نزد تو رسيدن به لذت دنيا و يا انتقام از دشمن نباشد بلكه بايد بهترين چيز نزد تو خاموش كردن آتش باطل و يا زنده كردن حق باشد، تنها به چيزى كه از پيش فرستاده‌اى خوشحال باش و تأسفت از آن چيزى باشد كه به جاى مىگذارى، و بايد تمام هَمِّ تو معطوف به جهان پس از مرگ باشد».
4ـ شادى در روزهاى شادى معصومان
يكى از شادىهاى پسنديده شادى در روزهايى است كه ائمه معصومين(ع) در آن روز شادند مانند ايام ميلادهاى آنان. امام رضا(ع) خطاب به فرزند شبيب فرمود: «ان سرّك ان تكون معنا فى الدرجات العلى من
الجنان فاحزن لحزننا و افرح لفرحنا؛() اگر دوست دارى در درجات عالى بهشت با ما باشى به حزن ما محزون و به شادى ما شاد باش.»
شادى ناپسند
بعضى شادىها كه با هدف تكامل انسان هماهنگى ندارد و يا با نگاه و لهو و لعب و اتلاف وقت و هيجان كاذب و آزار ديگران توأم است از نظر آموزههاى دينى ناپسند است كه به نمونه هايى از آنها اشاره مىشود.
الف: شادى از راه گناه
كسى كه با گناه و معصيت خدا به شادى بپردازد در اين صورت هم خدا را نافرمانى كرده و هم به گناه به شادى دست يافته است و اين بدترين گناه است.
از اين رو امام على (ع) فرمود: «التبهج بالمعاصى اقبح من ركوبها؛() شادى به گناه، از انجام دادن آن زشتتر است.»
ب: شادىهاى تمسخر آميز
يكى از شادىها، شادى تمسخرآميز است. انسانى كه با تمسخر و استهزاء ديگران و تحقير آنها بخواهد شادى خود يا ديگران را فراهم كند، از باب مثال، پيروان باطل به تمسخر مؤمنان بپردازد قرآن كريم فرمود: «انّ الذين اجرموا كانوا من الذين آمنوا يضحكون؛() همانا بدكاران بر اهل ايمان مىخندند.»
بدكاران همواره از روى طغيان، كبر و غرور به تمسخر مؤمنان مىپردازند و از اين راه شادى مىكنند.
ج: شادى در برابر لغزشهاى ديگران
با توجه به اين كه به طور طبيعى آدميان در زندگى ممكن است لغزشها و اشتباهاتى داشته باشند برخى از انسانها ممكن است با مشاهده لغزش آنها به شادى پردازند. على(ع) فرمود: «لاتفرح بسقطة غيرك فانك لاتدرى ما يحدث بك الزمان؛() به لغزش ديگران خوشحال مشو زيرا تو نمي‌دانى كه زمانه با تو چه خواهد كرد.»
د: شادى به دروغ
يكى از انواع شادى ناپسند، شادى با گفتار دروغ است، پيامبر اكرم(ص) فرمود: «ويل للذى يحدّث فيكذب ليضحك به
القوم ويل له، ويل له، ويل له؛() واى بر كسى كه سخنى دروغين بگويد تا مردم را بخنداند واى بر او واى بر او واى بر او.»
هـ. شادى بر مخالفت از فرمانهاى پيامبر(ص)
در زمان پيامبر منافقان با مخالفت با آن حضرت به شادى و نشاط مىپرداختند قرآن در اين باره مىفرمايد: «فرح المخلّفون بمقعدهم خلاف رسول اللّه و كرهوا ان يجاهدوا باموالهم و انفسهم فى سبيل اللّه…: فليضحكوا قليلاً و ليبكوا كثيراً جزاءً بما كانو يكسبون؛() بازماندگان و تخلف كنندگان از مخالفت با رسول اللّه خوشحال شدند و كراهت داشتند كه با اموال و جان هايشان در راه خدا جهاد كنند، آنها كمتر بايد بخندند و بسيار بگريند چرا كه آتش جهنم در انتظارشان است اين جزاى كارهايى است كه انجام مي‌دادند.»
اين آيه به اين نكته اشاره دارد كه منافقان به گمان اين كه پيروزى به دست آورده‌اند و با تخلف از جهاد و دلسرد كردن بعضى از مجاهدان به هدفى رسيدند، قهقه سر مي‌دهند و بسيار مىخندند، همان گونه كه منافقان در هر عرصه و زمان چنين‌اند ولى قرآن به آنها اخطار مىكند بايد كم بخندند و بسيار گريه كنند. گريه براى آينده تاريكى كه در پيش دارند، گريه براى مجازاتهاى دردناكى كه در انتظار آنهاست. گريه براى اين كه همه استعدادها و سرمايه عمر خود را از دست دادند و رسوايى و بدبختى و تيره روزى را براى خود خريدارى كرده‌اند.
و: شادى مغرورانه
افراد كم ظرفيت با دستيابى به مال و ثروت و مقام چنان به شادى مىپردازند كه از خود بى خود مىشوند چنانكه قرآن خطاب به قارون مىفرمايد: «لاتفرح انّ اللّه لا يحبّ الفرحين؛() مغرورانه شادى مكن كه خدا شادى كنندگان مغرور را دوست ندارد.»
اين كه ثروت و مقام نبايد وسيله‌اى براى شادىهاى مغرورانه باشد براى آن است كه اينها وسيله‌اند و از وسايل بايد در جهت تكامل و ارتقاء معنوى و رفع نياز نيازمندان و خدمت به ديگران بهره بردارى كند و نياز خويشتن را نيز برآورده سازد.
فوايد شادى
شادى در صورتى كه پسنديده باشد فوايد فراوانى دارد كه به آن مىپردازيم:
الف: سلامت روان
سرور و شادى از ابتلا به افسردگى و ناراحتىهاى روحى و روانى پيشگيرى و سلامت روان را تضمين مىكند. امام على(ع) فرمود: «السرور يبسط النفس و يثير النشاط؛() شادمانى موجب انبساط روح و مايه وجد و نشاط مىشود.»
ب: رشد معنوى
انسان خسته و بى نشاط در تلاشهاى معنوى خود احساس لذت نمىكند حضرت على(ع) فرمود: «ان هذه القلوب تملّ كما تملّ الابدان فابتغوا لهم طرائف الحكمة؛() اين دلها همانند بدنها خسته و افسرده مىشوند و نياز به استراحت دارند در اين حال نكتههاى زيبا و نشاط‌انگيز براى آن انتخاب كنيد.»
ج: سلامت جسم، امنيت اجتماعى و…
شادى علاوه بر سلامت روان، و رشد معنوى موجب سلامت جسم و امنيت اجتماعى و استحكام خانواده مىگردد كه بايد به اهميت آن در زندگى توجه كرد.
راههاى شاد زيستن
آدمى در پى آن است كه راهكارهايى بيابد تا در پرتو آن بتواند شاد زندگى كند در سال 2008 در سان فرانسيسكو كنفرانسى با حضور دانشمندان، روان شناسان، پزشكان، هنرمندان، فلاسفه و…تشكيل شد كه به بررسى موضوع شادى پرداخت اين كنفرانس در صدد اين بود تا بداند كه چگونه مىتوان شاد بود.
از نظر آنها مهمترين عواملى كه با غلبه بر آن مىتوان به اين كيمياى خوشبختى دست يافت آن است كه در آغاز بايد موانع شادى را شناخت و سپس راه غلبه بر آن را بيان كرد و آنها عبارتند از:
1ـ سد اول شادى، پيچيدگى و راه حل آن سادگى است
اگر انسانها بتوانند سادگى در زندگى را درست مثل دوران قبل از تهاجم تكنولوژى حفظ كنند، مطمئناً نشاط و طراوت آن زمان را نيز خود به خود احياء خواهند كرد. چرا
زمانى كه يك خانواده مىتواند با يك ماشين به امور زندگى خود رسيدگى كند، به دنبال ماشين دوم است؟ زندگى مدرن امروزى انتخاب متنوعترى را براى افراد به ارمغان آورده است، اما اين انتخاب متحمل هزينههاى هنگفتى است.
زندگى ساده فضاى بيشترى را براى شما ايجاد مىكند، آرامش خاطر بيشترى خواهيد داشت و مسلماً از زندگى بيشتر لذت خواهيد برد.
آن چه دانشمندان در آغاز هزاره سوم مطرح مىكنند چيز تازه‌اى نيست بلكه اسلام در آغاز پيدايش انسانها را به زهد و ساده زيستى و دورى از تجمّل و اسراف دعوت كرده است.
على (ع) فرمود: «الزهد فى الدّنيا قصر الامل و شكر كل نعمة والورع عن كل ماحرّم اللّه»() زهد و ساده زيستى در دنيا به كوتاهى آرزوها (و دورى از آرزوهاى دست نيافتنى) و سپاس نعمت الهى را داشتن و پرهيز از هر چيزى است كه خداى سبحان آن را طرح كرده است.
امام صادق(ع) فرمود: «ليس الزهد فى الدّنيا باضاعة المال و لا بتحريم الحلال بل الزهد فى الدنيا ان لاتكون بما فى يدك اوثق منك بما فى يد اللّه؛() زهد در دنيا به از بين بردن مال و حرام دانستن حلال نيست بلكه زهد در دنيا به اين است كه اعتماد آدمى نسبت به آنچه كه در دست او است از اعتمادش به خدا بيشتر باشد.»
درباره اسراف على(ع) فرمود: «حسن التدبير مع الكفاف اكفى لك من الكثير مع الاسراف؛() مديريت خوب و برنامه‌ريزى درست در صورت كافى بودن معيشت زندگى بهتر است از مال فراوانى كه در آن اسراف و زياده روى باشد و آدم آن را به ولخرجى مصرف كند.»
در برخى روايات دور انداختن هسته‌اى كه مىتواند در زندگى مؤثر باشد و دور ريختن آب اضافه از مصاديق اسراف دانسته شده است.
امام صادق(ع) فرمود: «ادنى الاسراف هراقة فضل الماء و ابتذال ثوب الصون و القاء النوى؛() كمترين اسراف آن است كه انسان آب اضافه بر مصرف را بريزد و لباسى كه براى حفظ آبروست (با پوشيدن آن در حال كار) آن را به ابتذال بكشاند و هسته ميوه را به دور اندازد.»
در سخن ديگرى فرمود: «انّما الاسراف فيما اتلف المال و اضرّ بالبدن؛() اسراف و زياده روى در صورتى است باعث اتلاف مال و زيان رساندن به بدن شود.»
2ـ سد دوم: گامهاى كمر شكن، راه حل: اندكى مكث و تأمّل
فرهنگى كه شما را درگير شبكه‌اى از زندگى پيچيده كرده است، مسلماً لحظه به لحظه شما را تعقيب مىكند و به تنش و تحرك وا مي‌دارد اين موضوع روح و روان شما را خسته خواهد كرد. در حالى كه لحظه‌اى تأمّل، سكوت، آرامش، عبادت و تزكيه نفس كافى است تا باطرى خود را شارژ كنيد و براى لحظه‌اى اين همه تنش را از تن خود بزداييد. در طول روز ما كاملاً جذب حواس خود هستيم و از توجه به روح خود غافل مىمانيم، بنابراين نشستن در محلى ساكت و آرام كردن روح و تنفس عميق لطف بزرگى است كه به خود ارزانى خواهيد كرد.
در آموزههاى اسلامى انسان براى تحصيل آرامش دعوت به عبادت و تزكيه نفس شده و مأمور شده كه گاهى با خود خلوت كند و در حال خلوت به مناجات با خدا و ياد او بپردازد و در اعمال خود تأمّل كرده و به محاسبه نفس بپردازد و آرامش را براى خود به ارمغان آورد.
از اين رو در قرآن فرمود: «الا بذكر اللّه تطمئن القلوب؛() آگاه باشيد كه با ياد خدا دلها آرام مىشود.»
در روايات از عزلت و گوشهگيرى در برخى شرايط به عنوان عبادت، و وسيله راحتى اهل عبادت و انس با خدا ياد شده است در روايتى آمده است كه لقمان حكيم گاه حالت تنهايى را طول مي‌داد به گونه‌اى كه مولاى او به وى مىگفت: اگر تو با مردم باشى بهتر است تا تنها باشى. وى در جواب گفت: «انّ طول الوحدة افهم للفكرة و طول الفكرة دليل على طريق الجنة؛() تنهايى طولانى براى انديشيدن جهت فهميدن، بهتر است و انديشه طولانى دليل و راهنماى راه بهشت است.»
در روايات انسان به محاسبه نفس فرا خوانده شده است.
از اين رو على(ع) فرمود: «ما احقّ الانسان ان تكون له ساعة لايشغله عند شاغل يحاسب فيها نفسه فينظر فيما اكتسب لها و عليها فى ليلها و نهارها؛() شايسته است كه آدمى ساعتى را به فراغت از كار و تلاش اختصاص دهد كه در آن در خود تأمّل كند و به محاسبه نفس بپردازد و در اعمال روزمرّه خود بينديشد و بيابد كه چه چيزى را در شب و روز بدست آورده است.» و در واقع اين انسان به خودشناسى بپردازد و بيابد كه چه كرده است.
3ـ سد سوم: منفى نگرى ؛ راه حل: مثبت‌انديشى
زندان كيفرى افراد گناهكار اصلاً قابل مقايسه با زندان درونى افراد معمولى نيست. زندان عصبانيت، زندان افسردگى، زندان غرور و زندان دستيابىهاى پى در پى، شيوه نگرش به زندگى چيزى است كه مىتواند براى شما يك زندان رها نشدنى ايجاد يا آرامش و شادى را به شما ارزانى كند. آنچه شما مىبينيد و تجربه مىكنيد، نگرش شما را تحت تأثير قرار مي‌دهد.
شما با جهان از طريق حواس و افكار خود ارتباط برقرار مىكنيد. اگر بتوانيد احساس تفكر خود را به گونه‌اى صحيح مديريت كنيد، جهان را نيز به گونه‌اى ديگر تجربه خواهيد كرد.حقشناسى و سپاس، تزكيه نفس و…از جمله عادتهايى است كه
مىتواند نگرش شما را نسبت به جهان تغيير دهد.
برخى انسانها پيوسته منفى نگرند و منفى بافند و خود را در حصارهايى از افكار و صفات و رفتارهاى منفى مىبينند، در تعاليم اسلامى آدمى بايد اين حصارها را بشكند و خود را از آن افكار منفى برهاند و همه چيز را زيبا ببيند. اسلام براى اين، انسان را به اين امر توجه مي‌دهد كه در مرحله اول به او بينشى صحيح مي‌دهد كه حوادث جهان را آزمونى براى رشد و تكامل خود بداند از اين رو امام على(ع) فرمود: «من عرف الدنيا لم يحزن للبلوى؛() كسى كه دنيا را بشناسد هرگز به خاطر مصيبت و بلا محزون نمىگردد.» و در بيان ديگرى فرمود: «الدهر يومان يوم لك و يوم عليك، فان كان لك لاتبطروان كان عليك فلا تضجر؛() روزگار دو روز است روزى به نفع تو و روزى به ضرر تو مىباشد، پس اگر به سود تو بود با بد مستى كفران نعمت مكن و اگر به ضرر تو بود غمگين مباش.»
آدمى كه از ايمان دينى برخوردار است حوادث و رويدادها را ابزارى براى تكامل مي‌داند نه آن كه آن را باز دارنده بداند و از اين به بهجت و انبساط خاطر مي‌رسد.
4ـ سد چهارم: نااميدى و سرخوردگى؛ راه حل: اميدوارى
مطمئناً اميدوارى آسيب رسان نخواهد
بود، اما چگونه اميدوار باقى بمانيم؟ داشتن هدف، برنامه و انگيزه براى رسيدن به موفقيت چيزهايى است كه به همراه اميدوارى مىتواند جانبخش و محرك باشد.
افرادى كه موفق هستند، هيچگاه خو را سرزنش نمىكنند.
آنها تنها به حال مي‌انديشند. اين افراد در مدرسه و ورزش نيز موفقتر هستند و كمتر دچار افسردگى و اضطراب مىشوند، تحمّل اين افراد در مقابل درد بيشتر خواهد بود، اجازه دهيد كمى رؤيايى باشيد و در رؤيا فرو رويد، اين مىتواند منبعى براى كسب اميدوارى بيشتر باشد.
اسلام دين اميد و اميدوارى است، دينى است كه آدمى را از هر نوع يأس و نااميدى برحذر مي‌دارد و به آدمى گوشزد مىكند كه به خدا اميدوار باشد و از زبان يعقوب پيامبر خطاب به فرزندانش مىفرمايد: «لاتيأسوا من روح اللّه فانه لاتيأس من روح اللّه الّا القوم الكافرون؛() پسران من از رحمت خدا مأيوس نشويد كه از رحمت خدا جز قوم كافر مأيوس نمىشوند.» على(ع) نا اميدى را بزرگترين بلا مي‌داند و مىفرمايد: «اعظم البلاء انقطاع الرجاء؛() بزرگترين بلاء و گرفتارى قطع اميد است.»
5 ـ سركوب كردن غم و غصه؛ راه حل: واقعى احساس كنيد
داشتن ديدگاه مثبت بدين معنا نيست كه هرگز به خود اجازه ندهيد كه احساس غم و اندوه كنيد. والدينى كه تمام تلاششان اين است كه فرزندانشان دچار غم و اندوه نشوند، تأثير برعكس را مشاهده خواهند كرد. بعضى اندوهها سبب مىشود كه فرد با محيط سازگارتر شود و در زندگى به سمت جلو حركت كند. شادى به معناى عدم غم و اندوه نيست. شادى ساختگى اصلاً درست نيست. با سركوب كردن ناراحتى، شما چيزهاى بيشترى را سركوب خواهيد كرد.
حتى احساس مثبت خود را و در نتيجه افسردهتر و مضطربتر خواهيد شد. با بيان ناراحتى روشى نيز براى كنترل آن به دست خواهيد آورد.
در آموزههاى اسلامى ميل و رغبت بى اندازه به مظاهر دنيا، تنگدستى، حسادت، تنبلى و كوتاهى، گناه، چشم به امكانات و
توانائهاى ديگران دوختن و غم مصايب و حوادث ناگوار، غم از دست دادن منافع، مال و مقام، غم روزى و مانند آن از عوامل حزن و اندوه شمرده شده است و از طريق ايمان به خدا و قيامت و تقويت آن و توجه دادن به نفس غم و غصّه در سلامتى جسم و روح و توصيه به اين كه دارايىها امانت الهى است و توجه دادن به ناپايدارى دنيا و نعمتهاى دنيا و پرداخت به عبادت و دعا و مانند آن به مبارزه با اندوه برخاسته است از اين رو قرآن مىفرمايد: «الا انّ اولياء اللّه لاخوف عليهم و لا لهم يحزنون؛() آگاه باشيد كه بر دوستان خدا نه بيمى است و نه آنان اندوهگين مىشوند.»
با توجه به اين كه اولياء خدا كسانى هستند كه ميان آنان و خدا حائل و فاصله‌اى نيست حجابها از قلبشان كنار رفته و در پرتو نور ايمان و معرفت و عمل پاك، خدا را با چشم دل چنان مشاهده مىكنند كه هيچ گونه شك و ترديدى به دل هايشان راه نمي‌دهند و به دليل آشنايى با خدا و جلوه عظمت الهى براى آنان، ما سواى خدا در نظر آنان كوچك و كم ارزش و ناپيدا و بى مقدار مىشود و براى همين است كه آنها نه ترسى دارند و نه اندوهى به خود راه مي‌دهند زيرا ترس معمولاً از احتمال فقدان نعمت هايى كه در اختيار انسان است و يا خطراتى كه ممكن است او را تهديد كند ناشى مىشود و غم و اندوه نسبت به فقدان آن امكاناتى است كه در اختيار داشته است اما اولياء الهى تعلّق به دنيا ندارند چون به خدا تعلق دارند از اين رو آنها دچار خوف و اندوه نمىشوند بر اين اساس است كه آنها واقع بينند و احساس آنها نسبت به جهان و آن چه كه در آن است واقعى است.
6ـ سد ششم: گوشهگيرى ؛ راه حل: گسترش ارتباطات
گسترش شبكه ارتباطى چه ربطى به شادى دارد؟
مطمئناً بيشتر از آنچه درك مىكنيد، مؤثر است. طبق مطالعه‌اى 20 ساله بر بيش از 4000 نفر ثابت شده است كه نه تنها شادى شما تحت تأثير دوستان شما است، بلكه دوست دوستتان و حتى كسانى كه تاكنون نديده‌ايد نيز در اين زمينه مؤثر
هستند و نقش ايفا مىكنند.
شايد درست مثل ويروسى است كه به راحتى و به سرعت در بين شبكه افراد پخش و گسترده مىشود.
اگر ارتباط خود را با ديگران محدود كنيد و تنها به خود و مشكلات خود فكر كنيد. بعد از مدتى تصور خواهيد كرد كه اين مشكل تنها از آن شماست.
در حالى كه اين طور نيست. شما و مشكلات شما چندان منحصر به فرد نيست. كافى است ارتباط خود را با مردم افزايش دهيد تا متوجه شويد كه آنها نيز چنين مشكلاتى را تجربه كرده‌اند و چه بسا در اين ارتباط راه حل مؤثرى نيز كشف كنيد.
در تعاليم اسلامى آدمى به حضور در اجتماع و گزينش دوستان و همنشينان فرا خوانده شده است در مرحله اول انسانها را به ازدواج و تشكيل كانون خانواده و رهايى از عزوبت فرا خوانده است و ثانياً ما را به معاشرت و ارتباط با ديگران دعوت كرده است و حدود اين ارتباط را نيز مشخص كرده است.
نتيجهگيرى:
با توجه به مجموعه مطالبى كه در اين نوشته به قلم آمد. مبيّن اين مطالب است كه اولاً شادى و غم از هيجانهاى انسان است كه محور رفتار وى در زندگى است و ثانياً شادى از نيازهاى ضرورى آدمى است و دين اسلام به عنوان دليل فطرى بودن به همه نيازهاى انسان از جمله به شادى پرداخته است.
و ثالثاً با عنايت به اين كه شادى گاه پسنديده و گاه ناپسند است ما را به ويژگىهاى شادىهاى پسنديده و حدود شادىهاى ناپسند آگاه كرده است.
و رابعاً به راهكارهاى تحقق بخشيدن به شادى در زندگى كه انسان عصر هزاره سوم نيز به آن توجه كرده در متون دينى، ما را به آن تعليم داده است.
بنابراين آن چه كه مىتواند شادى را براى انسان به ارمغان بياورد عبارتند از:
1ـ ايمان به خدا
2ـ رضايت و تحمّل
3ـ عبادت
4ـ هدفمندى زندگى
5 ـ مثبت نگرى
6ـ اعتماد به نفس
7ـ خوش بينى
8 ـ اميد
9ـ مسافرت
10ـ ورزش و امثال آن است كه بايد انسان مسلمان تلاش كند تا اين ويژگى را در زندگى خود ايجاد نمايد و از اين طريق شادى را در زندگى خود مشاهده كند و حتى در برخورد با ديگران به گونه‌اى برخورد كند كه بشّاش و شاد جلوه كند و از اين راه باعث جلب دوستى ديگران شود.
پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. انگيزش و هيجان، جان مارشال ريو، ترجمه سيد يحيى محمّدى، ص .367
. شادى و زندگى، مهدى بهادرى نژاد، ص .32
. مقالات فلسفى، ج 2، ص .66
. تحف العقول، ص .409
. غررالحكم، ج 4، ص .136
. وسايل الشيعه، ج 11، ص .422
. سوره اسراء، آيه .36
. بحارالانوار، ج 79، ص .246
. بحارالانوار، ج 77، ص .52
. اصول كافى، ج 2، ص 188.
. همان، ص .188
. همان، ص 189.
. همان، ص .191
. همان، ص .192
. نهج البلاغه، نامه .66
. بحارالانوار، ج 44، ص .286
. ميزان الحكمه، ج 3، ص .463
. سوره مطففين، آيه .29
. ميزان الحكمه، ج 7، ص .149
. بحارالانوار، ج 7، ص .88
. سوره توبه، آيه 81 ـ .82
. سوره قصص، آيه .76
. غررالحكم، ج 2، ص .113
. نهج البلاغه، حكمت .188
. ميزان الحكمه، ج 4، ص .251
. همان، ص .252
. همان، ص .445
. همان،ص .448
. همان،ص .448
. سوره رعد، آيه .28
. ميزان الحكمه، ج 6، ص .229
. همان، ج 2، ص .407
. نهج البلاغه،ابن ابى الحديد، ج 20، ص .447
. ميزان الحكمه، ج 2، ص .387
. سوره يوسف، آيه .87
. ميزان الحكمه، ج 10، ص .761
. سوره يونس، آيه .62
