هفدهم ربيع الاوّل، سالروز ميلاد با سعادت پيامبر بزرگ اسلام(ص) و رئيس مذهب، امام جعفر صادق(ع) به جهان اسلام بويژه امّت شهيد پرور ايران و مقام معظم رهبرى مبارك باد.
يكى از اوصافى كه از جمله ممتازترين اوصاف پيامبر اسلام در بين آيات قرآن بيان شده ، خلق عظيم مىباشد.در سوره مباركه قلم خداوند پيغمبرش را اين گونه مىستايد : “وَ إِنَّك لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ؛() تواى پيامبر داراى اخلاق بزرگى هستى”.
با جمله اسميه و تأكيد، مىفرمايد: تو داراى اخلاق عظيمى هستى، وقتى خداى سبحان از چيزى با عظمت ياد كند، معلوم مىشود كه آن كس يا آن چيز از عظمت فوق العاده‌اى برخوردار است؛ چون او هر چيزى را با صفت عظمت،نمىستايد.بسيارى از موارد را با صفت “ضعف” يا “قلت” ياد مىكند، سراسر دنيا را اندك مىشمرد: “مَتاَعُ الدُّنْيَا قَلِيلٌ”() و از دسيسههاى شيطان به عنوان: “إِنَّ كَيْدَ الشيْطانِ كانَ ضعِيفآ”() سخن مىگويد، اما وقتى از خلق رسول خدا(ص) نام مىبرد مىفرمايد: اى پيامبرتو واجد همه ملكات نفسانى در حد اعلا هستى!”() “وَ إِنَّ لَك لاَجْرآ غَيرَ مَمْنُونٍ” و “وَ إِنَّك لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ”.
يعنى تو اجرنامحدود دارى، گرچه عطاياى خداوند به بهشتيان زوال ناپذير است، ولى اين اجر، نعمت خاصى است كه به پيغمبر عنايت كرده، تنوين “أجرآ” تنوين تعظيم است، يعنى تو اجر خاصى بر خدا دارى و تو داراى برجستهترين اخلاص هستى. و خلق عظيمبه معناى دين عظيم نيست، بلكه اخلاق و نفسانيّات است.()
“خداوند رسول اكرم(ص) را در اين مزايا محور دانست: حيات،() رحمت،() محبت،() شرح صدر() كوثر()، خلق عظيم()، اجر غير ممنون() و رضا(): “ولسوف يعطيك ربك فترضى”() مزاياى خاصى كه خداوند براى رسولش قرار داد، همگى دربعدى از ابعاد، تابش و نورانيت دارند، ولى خلق عظيم او جنبه اجتماعى و رفتارهاى عمومى و جامعيت او را نشان مي‌دهد.
علامه طباطبايى در تفسير الميزان ذيل آيه “وَ إِنَّك لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ”نوشته است: كلمه “خلق” به معناى ملكه نفسانى است، كه افعال بدنى مطابق اقتضاى آن ملكه به آسانى از آدمى سر مي‌زند، حال چه اين كه آن ملكه از فضائل باشد، مانند عفت و شجاعت و امثال آن، و چه از رذائل ،مانند حرص و جبن و امثال آن، ولى اگر مطلق ذكر شود، فضيلت و خلق نيكو از آن فهميده مىشود.
و اين آيه شريفه هر چند به خودى خود حسن خلق رسول خدا(ص) را مىستايد، و آن را بزرگ مىشمارد، ليكن با در نظر گرفتن خصوص سياق، به خصوص اخلاق پسنديده اجتماعي‌اش نظر دارد، اخلاقى كه مربوط به معاشرت است، از قبيل استوارى بر حق، صبر در مقابل آزار مردم و خطاكارىهاى اراذل و عفو و اغماض از آنان، سخاوت، مدارا، تواضع و امثال اينها.() آنچه ممتاز شدن رسول خدا(ص) در بين مردم حتى شگفتى براى غيرمسلمين ايجاد كرد، رفتارهاى
كريمانه او، صفات پسنديده وسجاياى اخلاقى او بود تامشمول اجر() بىحساب گردد.
شأن نزول آيه
در مجمع البيان به سندى كه به حاكم رسانده، روايت كرده كه گفت: وقتى قريش ديدند كه رسول خدا(ص) على(ع) را بر سايرين مقدّم داشت، و او را تعظيم كرد، شروع كردند به بدگويى از على(ع)، و گفتند: محمد مفتون على شده. خداى تعالى در پاسخ آنان اين آيه را نازل كرد “و القلم و ما يسطرون” و در آن خداى تعالى سوگند خورد به اين كه “ما انت بنعمة ربك بمجنون ؛ تو به خاطر اين كه خدا انعامت كرده مجنون نيستى” “و ان لك لاجراً غير ممنون” “و انك لعلى خلق عظيم” و تو اجر انقطاع ناپذير دارى، و تو داراى خلقى عظيم هستى” كه منظور همان قرآن است.()
در جاى ديگر مىفرمايد: خلق خوش و جذب مخاطبان توسط پيامبر را مىشود از معجزات اخلاقى آن حضرت برشمرد كه نمونه بارز آن در فتح مكه نمايان مىباشد و صدور عفو عمومى تمامى محاسبات دوستان و دشمنان را بر هم زد كه سبب “وَ رَأَيْت النَّاس يَدْخُلُونَ فى دِينِ اللّهِ أَفْوَاجا” گشت.
در حديثى از حسين بن على(ع) آمده است كه مىگويد: از پدرم امير مؤمنان على (عليه‌السلام) درباره ويژگى هاى زندگى
پيامبر(ص) و اخلاق او سؤال كردم، و پدرم مشروحاً به من پاسخ فرمود، در بخشى از اين حديث آمده است: رفتار پيامبر( ص) با همنشينانش چنين بود كه دائماً خوشرو و خندان و سهل الخلق و ملايم بود، هرگز خشن و سنگدل و پرخاشگر و بد زبان و عيبجو و مديحه گر نبود، هيچ كس از او مأيوس نمى شد، و هر كس به در خانه او مي‌آمد نوميد باز نمىگشت. سه چيز را از خود رها كرده بود: مجادله در سخن، پرگوئى، و دخالت در كارى كه به او مربوط نبود، و سه چيز را در مورد مردم رها كرده بود: كسى را مذمت نمىكرد، و سرزنش نمىفرمود، و از لغزش ها و عيوب پنهانى مردم جستجو نمىكرد. هرگز سخن نمىگفت مگر در مورد امورى كه ثواب الهى را اميد داشت، در موقع سخن گفتن به قدرى نافذ الكلمه بود كه همه سكوت اختيار مىكردند و تكان نمىخوردند، و به هنگامى كه ساكت مىشد آنها به سخن در مي‌آمدند، اما نزد او هرگز نزاع ومجادله نمىكردند… هرگاه فرد غريب و ناآگاهى با خشونت سخن مىگفت و درخواستى مىكرد تحمّل مىنمود، و به يارانش مىفرمود ،هر گاه كسى را ديديد كه حاجتى دارد به او عطا كنيد، و هرگز كلام كسى را قطع نمىكرد تا سخنش پايان گيرد.()
آرى اگر اين اخلاق كريمه و اين ملكات فاضله نبود آن ملت عقب مانده جاهلى و آن جمع خشن انعطاف ناپذير در آغوش اسلام قرار نمىگرفتند، و به مصداق “لانفضّوا من حولك” همه پراكنده مىشدند. و چه خوب است كه اين اخلاق اسلامى امروز زنده شود و در هر مسلمانى پرتوى از خلق و خوى پيامبر (ص) باشد.
برداشتهايى ديگر از آيه شريفه
در تفسير نورالثقلين، تفسيرهايى از آيه “انك لعلى خلق عظيم” شده است .از جمله از اصول كافى نقل مىكند كه امام صادق(ع) فرمود :انّ الله عزّوجلّ ادّب نبيّه على محبته، فقال: “و انّك لعلى خلق عظيم”.
در روايتى ديگر نيز فرمود: “انّ الله عزّوجلّ ادّب نبيّه فأحسن ادبه، فلما اكمل له الادب قال “انك لعلى خلق عظيم” (حديث،)14
در تفاسير ديگر از اين تفسير ذيل آيه شريفه، آمده است: مراد هوالاسلام و يا خلق عظيم مراد از آن، دين عظيم است. (حديث)22
و در حديث ديگر آمده السخاء و حسن الخلق (حديث،)23()
چنان كه مشاهده شد، مرحوم علامه،
تفسيرخلق عظيم به دين عظيم را قبول نكرد و به همان سجاياى اخلاقى تفسير نمود.
بيضاوى در تفسيرش مىگويد: چون تحمل مىكنى چيزى را از قومت كه انبياى ما قبل از تو تحمّل نكردند، براى اين، توبر خلق عظيم هستى. ولى همگى به خلق عظيم اتفاق نظر دارند كه خداوند رسولش را مزيّن به اين خصيصه كرده است.
آيه ديگرى كه درباره اخلاق پسنديده رسول خدانازل شده، آيه 159 سوره آل عمران است: “فَبِمَا رَحْمَةٍ منَ اللّهِ لِنت لَهُمْ وَ لَوْ كُنت فَظاًّ غَلِيظ الْقَلْبِ لانفَضوا مِنْ حَوْلِك فَاعْف عَنهُمْ وَ استَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ؛ به (بركت ) رحمت الهى ، در برابر آنها(مردم) نرم (و مهربان شدى )! و اگر خشن و سنگدل بودى ، از اطراف تو، پراكنده مى شدند. پس آنها را ببخش و براى آنها آمرزش بطلب ! و در كارها، با آنها مشورت كن”.
بعد از بيان شأن نزول و تشريح نكات مهم در آيه، مرحوم علامه اين گونه نتيجه مىگيرد كه :”اين جمله براى اين آمده كه سيره رسول خدا(ص) را امضا كرده باشد، چون آن جناب قبلا هم همين طور رفتار مىكرده و جفاى مردم را با نرمخوئى و عفو و مغفرت مقابله مىكرده و در امور با آنان مشورت مىكرده است، به شهادت اين كه اندكى قبل از وقوع جنگ با آنان مشورت كرد و اين امضا اشاره‌اى است به اين كه، رسول خدا (ص) بدانچه مأمور شده ،عمل مىكند و خداى سبحان از عمل او راضى است”.()
موضوع مهم ديگر، اين كه در اين آيه ، به يكى از صفات مهم ـ كه در هر رهبرى لازم است ـ اشاره شده و آن، مسأله گذشت، و نرمش و انعطاف، در برابر كسانى است كه تخلفى از آن ها سر زده و بعداً پشيمان شده‌اند. بديهى است شخصى كه در مقام رهبرى قرار گرفته، اگر خشن و تندخو و غير قابل انعطاف و فاقد روح گذشت باشد، به زودى در برنامههاى خود مواجه با شكست خواهد شد و مردم از دور او پراكنده مىشوند و از وظيفه رهبرى باز مىماند و به همين دليل على(ع) در يكى از كلمات قصار خود مىفرمايد: “آلة الرياسة سعة الصدر” وسيله رهبرى، گشادگى سينه است. بعد از فرمان عفو عمومى، براى زنده كردن شخصيت آنها و تجديد حيات فكرى و روحى آنان دستور مي‌دهد كه: در كارها با آن ها مشورت كن و رأى و نظر آنها را بخواه و شاور هم فى الامر.()
آيه فوق به نوعى رابطه وحقوق متقابل پيغمبر و مردم را بيان مىكند. تكريم پيامبر به سبب عفو مردم و طلب استغفار براى آنان است و تكريم و ارزش نهادن به مردم به وسيله
مشورت گرفتن از آنان در امور مربوط به زندگى اجتماعى خودشان؛ و تكريم پيامبر با بيان اخلاق واحترام گذارى او به خاطر سجاياى اخلاقى او كه او را مورد تكريم براى مؤمنان جلوه مي‌دهد.
رئوف و مهربان
رأفت و مهربانى از دل نرم و بى آلايش سرچشمه مىگيرد و در آيينه زندگى متبلور مى گردد. يكى از ويژگيهاى انسانهاى موحد، مهربانى است. خداوند چون خود مظهر رحمت و رافت است، دوست دارد آنان كه آينه دار جلوه لايزالى اويند به اين صفت متصف گردند.
آيه 128 سوره توبه، پيامبر اكرم(ص) را اين گونه توصيف مىكند:
“لَقَدْ جَاءَكمْ رَسولٌ مِّنْ أَنفُسِكمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكم بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَّحِيمٌ؛ رسولى از خود شما به سويتان آمد كه رنجهاى شما بر او سخت است ، و اصرار به هدايت شما دارد و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است”.
در تفسير الميزان در تبيين و تفسير اين آيه شريفه آمده است:
كلمه “عنت” به معناى ضرر و هم به معناى هلاكت است، و كلمه “ما” در جمله “ما عنتم” مصدريه است، كه آن را به معناى مصدر تأويل مىنمايد، و منظور از رسول، به طورى كه سياق دو آيه گواهى مي‌دهد خاتم انبياء محمد(ص) است، چون مىبينيم او را وصف مىكند به اين كه از خود ايشان است، و ظاهر اين است كه مقصود اين باشد كه او مثل شما بشر است، و همنوع خود شما است، چون در كلام، چيزى كه دليل باشد بر اين كه خطاب بخصوص عرب و يا قريش باشد، نيست؛ مخصوصا نظر به اين كه در ميان آنان در حال خطاب، مسلمانانى از روم و فارس و حبشه نيز بوده اند. و معناى آيه اين است: هان اى مردم! پيغمبرى از جنس خود شما مردم بيامده كه از اوصافش يكى اين است ،كه از خسارت ديدن شما و از نابود شدنتان ناراحت مىشود، و ديگر اين كه او در خيرخواهى و نجات شما چه مؤمن و چه غير مؤمن حريص است، و اين كه او نسبت به خصوص مؤمنين رؤف و رحيم است، و با اين كه اوصافش چنين است آيا باز هم جا دارد كه از او سرپيچى كنيد؟ نه، بلكه سزاوار است كه از او اطاعت كنيد، چون او رسولى است كه قيام نكرده مگر با امر خدا، اطاعت كردن از او اطاعت خدا است.
آرى، جا دارد به او نزديك شويد و با او انس بگيريد، چون او هم مثل خود شما بشر است، پس به هر كه دعوت كرد بپذيريد، و هر خير
خواهى كه نمود به كار ببنديد. از اين بيان معلوم شد كه قيدهايى كه در كلام اخذ شده و اوصافى كه آورده شده يعنى، وصف “رسول” و “من انفسكم ” و “عزيز عليه ماعنتم” همه براى تأكيد آن سفارش آورده شده، دليلش اين است كه در آيه ذيلشفرمايد: “فان تولّوا فقل حسبى الله”().
تأكيد بر قطعى و واقعى بودن آمدن رسول به سوى مردم با “لقد جائكم” – كه “قد” برحتمى بودن و تأكيد اشاره دارد- و ذكر اوصاف از رسول كه مردم با آن آشنا بوده و در مدت زندگانى خود با آن برخورد نموده بودند، يادآورى ديگرى است بر توصيف پيغمبر و بيان خصوصيات اخلاقى او، همان اوصافى كه سبب جلب نظر مردم از جاهاى مختلف و با خصوصيات مختلف گرديده است، پيغمبرى كه دلسوز هدايت يافتن شماست (به مؤمنين) و به آينده شما نگران است و … از مواردى است كه در آيه شريفه وجود دارد و از تفسيروزين الميزان نقل گرديد. اما نكات ديگرى پيرامون اين آيه وجود دارد كه از تفسير نمونه به آن اشاره مىشود.
“… پيامبرى از خودتان به سوى شما آمد”! ” لقد جائكم رسول من انفسكم”. مخصوصا اين كه به جاى “منكم” در اين آيه “من انفسكم” آمده است؛ اشاره به شدت ارتباط پيامبر(ص) با مردم است، گوئى پاره‌اى از جان مردم و از روح جامعه در شكل پيامبر(ص) ظاهر شده است.
به همين دليل تمام دردهاى آن ها را مى داند، از مشكلات آنان آگاه است، و در ناراحتى ها و غمها و اندوهها با آنان شريك مىباشد، و با اين حال تصور نمى شود سخنى جز به نفع آنها بگويد و گامى جز در راه آنها بردارد، و اين در واقع نخستين وصفى است كه در آيه فوق براى پيامبر(ص) ذكر شده است. وعجب اين كه گروهى از مفسران كه تحت تأثير تعصبات نژادى و عربى بوده‌اند ،گفته‌اند: مخاطب در اين آيه، نژاد عرب است! يعنى پيامبرى از اين نژاد، به سوى شما آمد! به عقيده ما اين بدترين تفسيرى است كه براى آيه فوق ذكر كرده‌اند، زيرا مي‌دانيم چيزى كه در قرآن از آن سخنى نيست، مسأله نژاد است، همه جا خطابات قرآن با “يا ايّها الناس” و “يا ايها الذين آمنوا” و امثال آن ها شروع مىشود، و در هيچ موردى “يا ايها العرب” و “يا قريش” و مانند آن وجود ندارد.
به علاوه ذيل آيه كه مىگويد: “بالمؤمنين رؤف رحيم” به روشنى اين تفسير را نفى مىكند؛ زيرا در آن سخن از همه مؤمنان است، از هر قوم و ملت و نژادى كه باشند.
جاى تأسف است كه بعضى از دانشمندان متعصّب، قرآن را از آن اوج جهانى و بشرى فرود آورده و مىخواهند در محدودههاى كوچك نژادى محصور كنند.
به هر حال پس از ذكر اين صفت (من انفسكم) به چهار قسمت ديگر از صفات ممتاز پيامبر(ص) كه در تحريك عواطف مردم و جلب احساساتشان اثر عميق دارد، اشاره مىكند.
در اين كه رئوف و رحيم با هم چه تفاوتى دارند، در ميان مفسران گفتگو است، ولى به نظر مي‌رسد بهترين تفسير، آن است كه رئوف اشاره به محبت و لطف مخصوص در مورد فرمانبرداران است، در حالى كه رحيم اشاره به رحمت در مقابل گناهكاران مىباشد.()
سؤال اين است كه منشأ اين صفت (رأفت) رسول خدا(ص) از كجاست و او چگونه متخلق به اين ويژگى شده است؟
استاد جوادى آملى ، پاسخ اين پرسش را در كتاب سيره رسول اكرم در قرآن چنين بيان مىفرمايد: “خداى سبحان درباره پيامبر(ص) مىفرمايد: رحمت خاص حق در او تجلى كرده و او مظهر آن شده است، زيرا خداوند با مؤمنان مهربان است. “وَ كانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيما؛()او نسبت به مؤمنان مهربان است “و پيامبر نيز چنين است”. ..بِالْمُؤْمِنِينَ رَئوفٌ رَّحِيمٌ”() همان صفت خاصه خود را براى رسول اكرم نيز قرار داده. نه اين كه رأفت خاصه، بالذات و بالاستقلال از آن پيغمبر باشد، بلكه او آيينه دار جمال رحمت خاصه خدا ست و آيينه از خود نورى ندارد…”() .
آيا متصف شدن به صفت خاص از زبان ائمه عليهم السلام نقل شده است يا خير؟ به عبارت ديگر، برداشت استاد از اين كه آن حضرت آينه دار جمال رحمت است، منشأ آن چيست؟
بايد گفت: در كتاب احتجاج طبرسى(ره) از معمربن شداد از امام صادق(ع) نقل مىكند كه آن حضرت فرمود: “قال رسول الله(ص) ثم وصفنى الله بالرأفة و الرحمة و ذكر فى كتابه لقد جائكم رسول من انفسكم …” .
اما چرا بالمومنين رئوف رحيم گفته، يعنى رأفت را بر رحمت مقدم داشته است. تفسير بيضاوى مىگويد: “رئوف را مقدم داشت، چون رساتر است . چون رأفت از رحمت پيش تر است و رأفت، شدت رحمت است.() ابوالفتوح رازى در تفسير اين آيه مىنويسد: يعنى به مؤمنان مهربان وبخشاينده است. سپس روايتى را نقل مىكند كه: حسين بن فضل گفت: هيچ پيغمبرى را خداى به دو نام نخواند،الّا رسول ما را؛ چنان
كه گفت: رئوف و رحيم .دراين آيه وخود را ،كه گفت: “انّ الله بالناّس لرئوف رحيم”.()
در نمونههاى رأفت و مهربانى رسول اكرم(ص) رشيد الدين ميبدى توصيفى از آن حضرت دارند قابل توجه كه ما آن را در اين جا بازگو مىكنيم.
“سيّدى كه در تواضع چنان بود كه يك قرص از درويش قبول كردى و دنيا جمله به يك درويش دادى و منت ننهادى، با يتيمى راز كردى و بر جبرئيل ناز كردى، با غريبى بنشستى و با بهشت ننگرستى، به مهمان عجوز رفتى و از عرش و مادون آن همت برگذاشتى، زن بيوه را ردا بيفكندى و بساط در سدرة المنتهى نيفكندى ،با مسكينى هم نواز بنشستى. رحيم دلى، خوش سخنى، نيك مردى، نيك عهدى، راست عهدى، تيمار دارى، عزيز قدرى، محمد نامى، ابوالقاسم كنيتى، مصطفى لقبى، صد هزاران صلوات و سلام خدا بر روح پاك و روان مقدس او باد”.()
پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. سوره قلم، آيه .4
. سوره نساء، آيه 77؛ سرمايه زندگى دنيا ناچيز است.
. سوره نساء ،آيه 76؛ زيرا نقشه شيطان (همانند قدرتش ) ضعيف است .
. عبدالله جوادى آملى، “سيره رسول اكرم(ص) قرآن”، ج 8،ص .58
. همان، ج 8،ص .320
. يا ايها الذين آمنوا استجيبوالله و للرسول اذا دعاكم لما يحييكم (انفال، 24).
. و اخفض جناحك لمن اتبعك من المؤمنين ( شعراء،215 ).
. فاعلم انه لا اله الا الله و استغفر لذنبك و للمؤمنين والمؤمنات (محمد،19.)
. الم نشرح لك صدرك.
. انا اعطيناك الكوثر (كوثر، 1).
. وَ انّك لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ (قلم،2).
وَ إِنَّ لَك لاَجْرآ غَيرَ مَمْنُونٍ (قلم،)4
. ولسوف يعطيك ربك فترضى (ضحى،5).
. سوره ضحى، آيه .5
. طباطبايى، محمد حسين ،” ا لميزان”، ج 19،ص .369
. همان ، ج 19،ص .619
. همان، ص .931
. مكارم شيرازى ، ” نمونه (تفسير) “، وهمكاران محقق، ج 24،از صص 378 ـ .381
. شيخ عبدالعلى حويزى، ” نورالثقلين (تفسير)”، ج 5، صص 393ـ .392
. عمر بن محمد شيرازى بيضاوى، ” بيضاوى” ، ج 2، ص .514
. طباطبايى، محمد حسين ،”الميزان” ،ج 4،صص 86 تا88.
. مكارم شيرازى ، “نمونه (تفسير)”، وهمكاران محقق ، ج ،3 صص 165 تا .167
. طباطبايى، محمد حسين ،” ا لميزان” ، جلد 9،ص .437
. مكارم شيرازى ، ” نمونه (تفسير)” ، ج ،8 صص 209 ـ 26.
. سوره احزاب،آيه .43
. سوره توبه ،آيه .128
. عبدالله جوادى آملى، ” سيره رسول اكرم(ص) قرآن” ،ج 8،ص .289
. شيخ عبدالعلى حويزى، ” نورالثقلين (تفسير)” ج 2،حديث 431، ص .287
. عمر بن محمد شيرازى بيضاوى، ” بيضاوى” ،ج 1،ص .426
. ابوالفتوح رازى،” روح الجنان وروح البيان (تفسير)”،ج 2، ص .656
. رشيد الدين ميبدى، ” كشف الاسرار وعده الابرابر (لطايفى از قرآن كريم)” ، ص 189 ـ .190
