چكيده*
موضوع اين نوشتار نگاهى است به حديث سلسة الذهب، حديث كوتاهى كه امام رضا(ع) به هنگام خروج از شهر نيشابور در ازدحام مردم و درخواست ايشان بيان فرمود. مسئله اصلى و سؤال اصلى اين است كه پيام حديث چيست؟
مقالات متعددى در زمينه بررسى اين حديث نگاشته شده كه بيشتر از نگاه نظر سندشناسى به آن نگريسته شده است. نويسنده در اين كوتاه مقال به اين نتيجه رسيده كه ضرورت دارد با نگاهى كاركرد گرايانه به حديث پرداخته شود و اينكه امام رضا(ع) با سيره عملى و علمى خود نشان داد، مشكل اصلى جامعه مسلمانان در آن روزگار دور شدن مردم از توحيد بود، مشكلى كه همچنان مىتواند همه جوامع اسلامى را با چالشهاى جدّى روبه رو نمايد.
مقدمه
حيات علمى، اجتماعى، اخلاقى و سياسى امام رضا(ع) بنا بر مقتضيات زمانه، از جايگاه ويژه‌اى در تطور تاريخى اسلام
برخوردار است، خاصه دوران سه سال و اندى حضور آن حضرت در ايران آن روز و استقبال مردم از اين واقعه مبارك. بر هر ايرانى مسلمان بايسته است اين فصل از تاريخ را به دقت مطالعه كند و با زواياى پيدا و پنهان آن به درستى آشنا بشود. اصول و قواعد اساسى معرفتى اسلام در بحبوحه رواج انديشهها و نحلههاى فكرى در عصر مأمونى تنها مىتوانست توسط امام رضا(ع) ترسيم و تبيين گردد. ايشان يك تنه به جنگ و رويارويى با عقائد و فرقه هايى قيام كرد كه هر يك براى خود پايگاه اجتماعى مستحكمى داشتند و بعضاً هم از سوى حكومت سياسى پشتيبانى مىشدند. آرى، امام رضا(ع) مثل يك انسان قهرمان علم، فرهنگ و دانايى دينى شده بود، از اين رو در زبان پدر بزرگوارش امام كاظم(ع) پيشاپيش به عنوان عالم آل محمد به برادرانش معرفى گشت.()
مخالفان و غير هم فكران آن حضرت نيز هرگز نتوانستند نسبت به عظمت و بزرگوارى علمى و اخلاقى ايشان قيافه بى تفاوتى و بى خبرى به خود بگيرند و گروهى
هم كه جزو عالمان مذاهب محسوب مىشوند، صادقانه امام را مىستايند.()
رمز و راز اين همه بزرگى و جاودانگى چيست؟ چرا هر يك از امامان معصوم(ع) يگانه دوران خويش بوده‌اند؟ پاسخ اين سؤال كه بگونه‌اى مىتواند فرضيه اين نوشتار كوتاه هم باشد. يك كلمه است، رفتار توحيدى امام در متن زندگى عينيت جامعه. امام به عنوان يك انسان كامل و ولىّ همچون پيامبر(ص) نگران هدايت انسان است و در تپش زندگى اين جهان، با نگاه توحيدى خود در انديشه تعالى و تكامل آدمى مىباشد.
حديث سلسلة الذهب نماد توحيد
كاروان امام رضا(ع) در 7 جمادى الاول 201 برابر با 15 آذر 195 شمسى وارد نيشابور شد.() شهرت اين شهر به مركز علمى و حضور دانشمندان فراوان در آن مسئله‌اى است كه در منابع تاريخى معتبر از جمله كتاب تاريخ نيشابور تأليف حاكم نيشابورى، به ثبت رسيده است. از اين رو ورود امام به اين منطقه و خروج آن حضرت از حساسيت ويژه‌اى برخوردار بود و نوع استقبال و بدرقه مردم با ديگر شهرها متفاوت مىنمود. آنچه كه در اين شهر در مدت اقامت امام رضا(ع) اتفاق افتاد، يكى از برگهاى برنده و فرصتى طلايى بود براى امام رضا(ع) تا از آن به بهترين نحو استفاده كنند. شور و اشتياق فراوان و زائدالوصف اهالى آنجا براى ديدار با امام از يك سو و خواستارى علماى آن، از سوى ديگر براى دريافت حديث و دانش تازه‌اى از ايشان، اين تفاوت را شكل مي‌داد.
امام در مدت محدودى كه در شهر نيشابور اقامت داشت، رابطه‌اى عميق و صميمى با مردم برقرار مىكرد. توجه ايشان به عموم بود. رفتار امام و آموزههاى مختلفى كه از سيره آن حضرت نصيب مردم مىشد،() در واقع پاسخى بود محبت‌آميز به عاطفه فوق العاده ايرانيان نسبت به خاندان امامت و ولايت، آخرين يادگارى امام در اين شهر زمانى رخ داد كه كاروان در حال ترك شهر بود. جمعيت گرد آمده اطراف امام بسيار بودند، همه مشتاقانه منتظر بودند تا آخرين
سخن را از امام بشنوند. دانشمندان اهل حديث تقاضا كردند تا كلام آباء امام را از زبان ايشان آوازه گوش خود قرار دهند.
امام رضا(ع) در برابر اين شور و هيجان و حديث خواهى، سخنى فرمود كه به حديث سلسلة الذهب شهرت يافت. در اعتبار اين حديث هيچگونه شبهه‌اى وجود ندارد گرچه با متنها و عبارات اندكى متفاوت در كتب تاريخى و حديثى نقل شده است. همه ابزار و اسباب يك حديث معتبر در آن جمع شده، محدثين شيعه و سنى به آن توجه ويژه‌اى دارند و در منابع و كتب خود نقل كرده‌اند.
پژوهشهاى متعددى از سوى پژوهشگران و كارشناسان در مجلات معتبر علمى انتشار يافته كه در اين جا به يكى از مقالات اشاره مىشود. در اين مقاله بحث نسبتاً مستوفايى پيرامون سند و نظرگاههاى عالمان و محدثان شيعى و سنى درباره اين حديث ارائه شده از جمله مىنويسد كه:
اين حديث 1. قدسى 2. متواتر 3.مسلسل 4. مسند مىباشد.()
چگونگى و چرايى طرح حديث
حركت امام رضا(ع) در امتداد سفر از مدينه تا مرو مركز خلافت اسلامى، نتايج فراوان و سازنده‌اى ايجاد مىكرد كه با همه محدوديتها و تنگناهاى حفاظتى، مأموران مأمون نمىتوانستند از آنها جلوگيرى نمايند. حضور امام در شهرهاى مسير، ياد و خاطره پيامبر(ص) را در اذهان مردم مسلمان زنده مىكرد. آنان حقيقت محمديه را اين بار در قامت عالم آل محمد نظاره گر مىشدند و امام هركجا كه پاى مىنهاد، نورانيت توحيدى پرتو افكن مىشد. اين تقدير الهى بود كه دشمن ولايت ناخواسته و از سر درماندگى دست اندازى به دامن امام بكند تا شايد و به گمان برآمده از سياست بازىهاى پشت پرده خود با هم داستانانش، از جايگاه بلند امام، تحولات را به سود حكومت مديريت نمايد، اما نشانهها و پديدههاى تازه از رقم خوردن اتفاقات به گونه‌اى ديگر خبر مي‌داد.
در رويارويى پنهان و غير رسمى امام رضا(ع) با حكومت عباسى به نمايندگى مأمون، در واقع دو جبهه توحيد و شرك با
هم به مبارزه برخاسته بودند. امام رضا(ع) با دانش توحيدى و قرآنى و تفسير درست مؤلفههاى دينى، اقدام به اصلاح فرهنگ جامعه اسلامى كرد. ايشان مىبايست كارى پيامبروار انجام دهد. لذا طرح حديث سلسلة الذهب در نيشابور در راستاى همين اصلاح فرهنگى صورت گرفت. امام در برابر خواسته اهالى اين شهر به مسئله توحيد پرداخت چه اين كه ايشان نيك مي‌دانست ريشه همه انحرافات و اختلافات، معلول دور شدن امت اسلامى از بنيادىترين اصل اسلام يعنى توحيد است. حديث كوتاه اما جهانى از معرفت معنا در آن نهفته و حتماً اين روزى كه مردم اين حديث را از امام و فرزند پيامبرشان مىشنيدند، نشاطى سرشار از عشق و محبت سراپاى آنان را فرا گرفته بود. شاهد آن قلم دانها و انگشتان پرشمارى بود كه عاشقانه كلام امام را بر صفحه تاريخ مىنگاشتند.
به گفته پاره‌اى از تاريخ نگاران، بيست و چهار هزار محدث قلم به دست() به رهبرى ابوزرعه و محمد بن اسلم طوسى دو امام بزرگ حديث، اين حديث را از امام شنيدند و ضبط كردند كه آن حضرت فرمود: حديث كرد مرا پدرم بنده صالح موسى بن جعفر (ع) از جعفربن محمد(ص)، از ابوجعفر محمد بن على(ع) باقر علم انبياء از على بن حسين سيد العابدين از سيد جوانان بهشت حسين(ع) از على بن ابى طالب از پيغمبر(ص) كه فرمود: شنيدم از جبرئيل كه فرمود: «انا اللّه لا اله الّا انا وحدى؛ عبادى فاعبدونى وليعلم من لقينى منكم بشهادة:انّ لا اله الا اللّه مخلصاًبها انه قدد خل حصنى امن من عذابى.» مردم وقتى اين روايت را مىشنيدند گفتند فرزند رسول خدا چيست شهادت خالص براى خدا كه فرمود: پيروى از خدا و رسول خدا و پذيرش ولايت اهل بيت رسول.() اين حديث با متنهاى متفاوت ديگرى نيز روايت شده از جمله: الايمان حصنى()…، لا اله الا اللّه اسمى() من اقر لى بالتوحيد دخل حصنى() و حسب برخى از منابع و روايتها آن گاه كه امام اين حديث را مطرح كرد، گويا كاروان چند لحظه‌اى به حركت درآمد كه ناگهان آن حضرت بانگ برآورد، بشروطها و انا من
شروطها، يعنى آنچه من بر شما روايت از پدرانم و رسول اللّه(ص) روايت كردم، مشروط به اصل تعيين كننده‌اى است كه اينك در عصر شما من نماينده آن هستم. اگر قرار باشد در جامعه مسلمانان توحيد عينيت پيدا كند و مناسبات آن بر مبناى يگانگى خداوند تنظيم شده باشد، بدون حضور ولى اللّه امكانپذير نيست.
نگارنده معتقد است اگر اين جمله مكمل و متمم هم در پايان حديث از امام رضا(ع) صادر نشده باشد. همه چيز گواهى مي‌دهد كه اين شرط در باطن حديث نهفته است. كافى است مقدارى به فضايى كه اين سخن مطرح شده دقت و تأمّل كنيم، امام به اجبار و تهديد (در ظاهر با اكرام و محبت) از مدينه هجرت كرده، مأمون در چالش جدى با فرقههاى معارض خلافت به ويژه گروه علويان كه خواستار انتقال خلافت به خاندان اهل بيت هستند، قرار گرفته و او اينك خود يا به مشورت نزديكان حكومتى، در صدد راه كارهاى غير صادقانه براى تحميق مردم و فرونشاندن جنبش علويان برآمده، يعنى آنچه در حال اتفاق افتادن است روى پايه توحيد نمىچرخد اگرچه به ظاهر دينى مىنمايد، امام كه خوب مىشناسد و خوب مي‌داند همه اين پديدههاى در حال شكلگيرى به دور از فرهنگ توحيدى است كه رسول خدا(ص) در تنهايى جاهليت و با پايدارى وصفناپذير آن را به وجود آورد.
بنابراين طرح اين پرسش در برابر خواستههاى اهالى نيشابور، هشدارى بود به همه جامعه مسلمانان با زبان يك سخن قدسى كه اصل اول دين اسلام است. امام اين حديث كوتاه را بيان كرد تا مسلمانان به اين نكته پى ببرند كه اگر جامعه امن مىخواهند يا اگر طالب آرامش هستند و اگر از اين همه كشمكشها و ناهنجارىها خسته شده‌اند، تنها در سايه بازگشت به توحيد، اين مهم ميسر است.
سيره توحيدى
همه وجوه رفتارى امام رضا(ع) چه در مناسبات فردى و اجتماعى و چه در برخوردها و آموزههاى علمى، انسانها را به توحيد فرا مىخواند. از كوچكترين عمل
اخلاقى گرفته تا اصولىترين قاعده اجتماعى كه نمونههاى فراوانى در تاريخ زندگى آن حضرت گزارش شده، از جمله: رعايت حقوق همسر، فرزندان، نزديكان، بردگان، احترام به ذات انسان، انفاق آبرومندانه، دفاع از مظلوم، آزاد سازى بردگان، ترويج مساوات و برادرى، احترام به طبيعت و دههها رفتار ديگرى كه فعلاً فرصت ذكر آنها نيست.
سنت و سيره رضوى مىتوانست جامعه‌اى را كه امام در آن زندگى مىكرد به بهشت روى زمين كند، كما اينكه در عصر ما نيز اين سنت بايد منشورى باشد براى جامعه‌اى سالم، پويا و نوآور اما به شرطها…
خطبه توحيد فرصتى ديگر
اگر امام رضا(ع) به هنگام خروج از نيشابور حديث كوتاه سلسلة الذهب را براى عالمان و مردمان آن جا مىخواند، در مرو و در حضور مأمون و جمع زيادى از بنى هاشم و به صورت مفصل وجه عقلانى توحيد و صفات خداوند را چنان بيان مىنمود كه همه عقول به حيرت افتادند و اين گونه است كه اعتقاد برآمده از اين خطبه، همان حصن الهى مىباشد، دژى براى امان ماندن از عذاب خداوند.صدوق نقل مىكند چون مأمون تصميم گرفت امام رضا(ع) را به كار خلافت دعوت كند بنى هاشم را جمع كرد و به آنان گفت: تصميم گرفته‌ام از على بن موسى الرضا(ع) بخواهم اين كار را (خلافت) پس از من برعهده گيرد.
بنى هاشم نسبت به او حسد ورزيده گفتند: فردى را كه بصيرتى در تدبير خلافت ندارد، عهده دار امر خلافت مىكنى؟ كسى را سوى او بفرست تا نزد ما بيايد و از جهل چيزى را كه بدان وسيله او را خواهى شناخت ببينى. لذا كسى را به سوى او فرستاد و حضرت آمد. بنى هاشم به او گفتند! ابا الحسن بر منبر برو و براى ما نشانى برپا كن تا از روى آن خدا را عبادت كنيم. اباالحسن بر منبر رفت و مدتى نشسته سرش را پايين انداخته تكلم نمىكرد. سپس تكانى خورده راست ايستاد و حمد خدا را به جاى آورده او را ثنا گفت و درود بر پيامبر خدا و اهل بيتش فرستاد آن گاه گفت: آغاز عبادت خداى تعالى، معرفت او و اساس
معرفت خدا توحيد او … .()
امام رضا(ع) با اين خطبه كلمه لا اله الّا اللّه را كه حصن خداوند است، آن گونه كه شأن امامت اقتضاء مىكند معنى كرد تا به همه شبهات و باورهاى غلط پاسخ داده باشد البته نه از باب اين كه توجيهى باشد براى تصميم مأمون در امر واگذارى ولايتعهدى، بلكه اين كار فعليت پيام و رسالتى بود كه تنها امام مىتوانست در شرايط حاد و پيچيده سياسى از عهده آن برآيند.
خطبه امامت نماد شرط توحيد
در ايامى كه امام در مرو حضور داشت خطبه‌اى در باب امامت و امامشناسى ايراد نمود كه مىتوان از آن به منشور امامت ياد كرد. ايشان بعد از آن كه گزارش اختلاف مردم را از اين مسئله از يكى از اصحاب مىشنود كه چگونه درباره امامت به عنوان موضوع روز سخن مىگويند. تبسم مىفرمايد و سپس به راوى مىفرمايد: مردم در نادانى به سر مىبرند، مقام امام را نشناخته‌اند و در دينشان فريب خورده‌اند، زيرا پنداشته‌اند امام تعيين نگشته و آنان بايد وى را برگزينند. حال آن كه امامت و رهبرى مسلمين از مسائل اصولى و مكمل دين است و خداى تعالى پيامبرش را از جهان نبرد مگر پس از اين كه دينش را كامل ساخت.()
امام رضا(ع) در اين خطابه به جريان تاريخى امامت اشاره مىكند از جمله امامت حضرت ابراهيم تا اين كه نوبت به پيامبر عظيم الشأن اسلام مي‌رسد و در ادامه جانشينان آن حضرت بار اين مسؤوليت بزرگ را بر دوش مىكشند.()
ويژگىها و مختصاتى كه امام درباره امام بيان مىكند همه افق بشريت را پوشش مي‌دهد و تابى كران انسانيت بذر هدايت و محبت مىپاشد. وجود امام از جنس نور و روشنايى است. امام نجات دهنده است. امام آب گوارا به عطشاى هلاكت كننده است. امام دليل راه انسان در ترديدها و پرتگاه هاست. امام ابر بارنده در سرزمين خشك و سوزان است. امام زمين پهن دشت و چشمه جوشان پر آب است. امام امين خداوند بر
روى كره خاكى است. امام پاك كننده گناهان انسانهاى عاصى است و امام پناه گاهى مطمئن براى انسان.()
يادآورى و بيان اين انديشهها براى امام از سوى امام رضا(ع) در روزگارى صورت مىگرفت كه بحران اعتقادى و فكرى آن را فرا گرفته بود و مردم در غوغاى بازى سياست خلفاى اسلامى و شيوع جريانات فكرى در عصر مأمون الرشيد، گرفتار بسيارى از ترديدها و انحرافات شده بودند. امام به عنوان شرط پذيرش توحيد و سند اجازه ورود به محفل الهى چه دلسوزانه و از سر مهر و عطوفت همه توان خويش را به كار مىبرد تا كار جامعه مسلمانان به راستى و هدايت بگرايد.
برآيند آنچه را كه در سطور پيش آمد، اين گونه مىتوان بيان كرد: سيره امام رضا(ع) در همه وجوه فردى، اجتماعى، سياسى، علمى بر محور هدايت مردم به توحيد در عينيت زندگى در جريان بود. رفتار امام مىتواند مقياس و ميزان توحيدگرايى در هر جامعه دينى باشد و ما اينك در برابر اين پرسش تاريخى قرار گرفته‌ايم كه تا چه اندازه‌اى توانسته‌ايم رفتارمان را بر ظهور و تجلّى آن در متن زندگى بنا كنيم؟
پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
* لازم به يادآورى است اين مقاله در همايش علمى ـ پژوهشى كه در بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان مقدس رضوى در آذرماه 1387 برگزار شده، ارائه گرديد.
. اعلام الورى باعلام الهدى، ج 2، ص .64
. بنگريد، مرعشى ملحقات احقاق الحق، ج 28، ص 591 ـ .682
. زائر، ش 109، ص .17
. براى اطلاع بيشتر رجوع كنيد به: آموزههاى امام رضا(ع) به مردم نيشابور، خراسان 17/11/79، غلامرضا جلالى.
. نشريه علوم حديث، شماره 2 زمستان 1375، محمد رحمانى.
. نشريه گلستان قرآن، ش 193، 16، به نقل از كشف الغمه، ج 3، ص .102
. همان، به نقل از بحارالانوار، ج 49، ص 120 – .121
. ابن ابى جمهور الاحسايى، عوالى اللئالى، ص 4 ـ .94
. حر عاملى، الجواهر السنيه، ص .148
. جلال الدين سيوطى، الجامع الصغير، ج 2، ص .243
. دكتر محمد رضا مشائى، ترجمه خطبه منسوب به حضرت رضا(ع)، مجله مشكوه، ش 7، بهار 64، ص 23. لازم به يادآورى است اين خطبه ضمن ترجمه علمى، همراه توضيحات سودمندى است كه در پاورقى آمده است.
. دكتر محمد مهدى ركنى يزدى، انديشه نو(ويژه نامه امام رضا(ع)، آذرماه 1385)، ص .15
. شيخ صدوق، عيون اخبار الرضا(ع)، ص 1، .281
. همان.
