حضور بانوان در مسجد

اشاره
با نگرش به مجموعه تعاليم حياتبخش شريعت اسلام، درمىيابيم كه زن از سرشتى انسانى، همچون مرد آفريده شده است و همانگونه كه در آفرينش با مرد يكسان مىباشد و سرشتى جداگانه ندارد، در رشد و كمال معنوى و رسيدن به قلّههاى بلند تقوا و فضيلت و كسب ارزشهاى والاى الهى و انسانى نيز داراى استعدادهاى سرشارمىباشد كه حقتعالى در او به وديعت نهاده است.
بانوان به عنوان نيمى از پيكر جامعه انسانى، همانند مردان در مشاركت عمومى، پايگاه و جايگاه مناسب دارند و نمىتوان از نقش سازنده آنان چشم پوشيد.
اسلام با حضور بانوان در عرصههاى مختلف اجتماعى مخالف نيست و آن را منع نكرده است، بلكه وظيفه اصلى وى را مادرى مي‌داند و تربيت و پرورش انسانهاى بزرگ و وارسته؛ البته در كنار آن نيز به آنان اجازه داده تا با حفظ حريم و عفّت و پاكدامنى و در پوششى محفوظ از تير زهرآگين نگاه هاى هوس آلود؟ آلوده دلان، در اجتماع حضور يابد و براى رشد و ترقّى خود و جامعه گام بردارند.
تاريخ اسلام سرشار از صحنههايى است كه زنان آفريدگار آن بودند. در اين نوشتار برآنيم تا با مطالعه و بررسى آموزههاى دينى و تاريخ اسلام (شواهد تاريخى) به جواز حضور زنان در مشاركت عمومى و عرصههاى مختلف اجتماع مانند، حضور در مساجد و ديگر اماكن عبادى بپردازيم، باشد كه ابهامات موجود در اينباره در پرتوى آموزههاى اصيل اسلامى و شواهد تاريخى از صدر اسلام، به خوبى بر همگان آشكار گردد.
حضور بانوان در مسجد از منظر روايات
با امعان نظر در منابع اصيل روايى اسلام درمىيابيم كه روايات وارده در خصوص حضور بانوان در مسجد، بر دو قسم قابل تقسيم است:
الف) دسته‌اى از روايات، مسجد زن را خانه و منزل مسكونى وى دانسته است.
ب) دسته‌اى از روايات، بيانگر جواز حضور بانوان در مسجد است.
انديشمندان شيعه با توجّه به اين دو دسته از روايات و نيز دسته ديگرى از روايات كه بيانگر ترغيب و تشويق بر رفت و آمد به مسجد براى انسان اعم از زن و مرد است() نسبت به حضور زنان در مسجد، اختلاف نظر دارند. برخى از فقهاى عظام شيعه، نه تنها حضور بانوان را در مساجد جايز شمرده‌اند، بلكه آن را مستحب نيزمي‌دانند.
عدّه‌اى همچون، علامه حلى(ره) حضور بانوان را در مساجد مكروه دانسته‌اند.() عدّه كثيرى از فقها گرچه حكم به كراهت نداده‌اند، ولى خواندن نماز در خانه را براى زن افضل شمرده‌اند، دليل اين دو دسته، برخى آيات و روايات است كه در ذيل به آن مىپردازيم.
بررسى و پاسخ به دلايل قائلين به افضليت نماز براى بانوان در خانه
دين مبين اسلام به مسئله حجاب و عفاف زنان جهت حفظ شخصيت و ارزش آنها اهميّت فوق العاده‌اى قائل شده است.
خداوند در قرآن به زنان پيامبر(ص) دستورهاى خاصّى داده است تا ارزش و احترام آنان محفوظ بماند. از جمله مى فرمايد: “يَا نِسَاءَ النَّبِىِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاء إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِى قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَولا مَّعْرُوفًا”() اى زنان پيامبر! شما مانند ديگر زنان نيستيد، اگر تقوا پيشه كنيد بنابراين، به نرمى سخن نگوييد تا آنكه در قلبش مرض است طمع ورزد، و به گونه‌اى نيك سخن گوييد”.
و نيز در آيه‌اى ديگر مى فرمايد: “وَقَرْنَ فِى بُيُوتِكُنَّ وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الاُولَى…؛() در خانههاى خود قرار گيريد و مانند روزگار جاهليت قديم، زينتهاى خود را آشكار مكنيد.”
واژه “قرن” از وقر يقر به معناى استقر، مستقر شدن و برجاى ماندن
است. “سيد قطب” با توجّه به اين معنا نوشته است :”قرن، تعبير لطيفى است؛ يعنى: خانه پايگاه زن است؛ از اين‌رو، زن به قدر نياز و حاجت مىتواند از منزل خارج شود.”()
در تفسير “فرقان” نيز آمده است: قرن از قرّ يقرّ، امر آن “اقررن” است. آيه شريفه، زنان را به قرارگرفتن در خانه امر مىكند و اين كه بدون حاجت از منزل خارج نشوند.()
در باره معناى واژه “تبرّج” در كهنترين متن لغوى، يعنى كتاب “العين” آمده است: آنگاه كه زن زيبايىهاى گريبان و چهره را بنماياند، گفته مىشود: تبرّج كرده است.()
فيّومى نيز جلوهگرى و عرضه زيبايىها را مفهوم تبرّج دانسته و نوشته است :”تبرجت المرئة، يعنى زن، زيبايىها و زينتهايش را در مقابل نامحرم آشكار سازد.”()
ناگفته نماند كه طرف خطاب خداوند در آيه مزبور، همسران پيامبرند، ولى در مورد هر يك از زنان مسلمان نيز مى تواند صادق باشد. در آيه قبل، زنان پيامبر از سخن گفتن هوس انگيز و مهيج، نهى شده‌اند تا از طمع و آزار بيگانگان ايمن باشند. در اين آيه مىفرمايد: در خانه هايتان بمانيد و همچون زنان جاهليت در ميان جمعيت ظاهر نشويد و اندام و زيبايى و زينت خود را در معرض تماشاى ديگران قرار ندهيد.
اين آيه شريفه بيانگر اهميّت حجاب اسلامى و نهى از خودنمايى است كه به زنان مسلمان دستور مى دهد همانند زنان عصر جاهليت نخستين، هنگام حضور در اجتماع، از خودنمايى و خودآرايى بپرهيزند. روشن است كه مراد محصور و محبوس نمودن زن در خانه و جدا نمودن او از اجتماع نيست؛ زيرا مخاطبان آيه يعنى زنان پيامبر(ص) به شهادت تاريخ همراه آن حضرت به مسافرت رفته، در جنگها شركت جسته و پيامبر(ص) نيز منعى نفرموده است.
قرآن كريم در آيه 59 همين سوره (احزاب) خطاب به پيامبر(ص) مى فرمايد: “يَا أَيُّهَا النَّبِىُّ قُل لِّأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِن جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَن يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيما؛() اى پيامبر! به زنان و دختران خود و به زنان و مؤمنان بگو كه چادر خود را بر خود فرو پوشند. اين مناسبتر است، تا شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند”.
اين آيه شريفه فلسفه پوشش زنان را با تعبير “ذَلِكَ أَدْنَى أَن يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ” بيان كرده است: يعنى پوشش، نزديكترين راه است كه زنان به ستر و عفاف شناخته شوند و نااهلان و فاسدان در مقام تعقيب آنان برنيايند و به آنها آزار نرسانند و بي‌احترامى نكنند و نگاه هوس آلود به آنان نداشته باشند.()
زينت زن اگر براى خود و محرمش حفظ شود، پاداشى ارزنده نزد خدا براى وى درنظر گرفته شده و زنان بايد بكوشند تا با خويشتندارى به آن پاداش دست يابند و خدا خواسته تا ارجمند باشند و جايگاه آنان برجا باشد. به هر صورت اين دستورات فقط براى همسران و اهلبيت پيامبر(ص) نيست. وقتى زنان پيغمبر(ص) بايد در خانه بمانند تا حرمت آنان خدشه دار نشود، ديگر زنان هم چنين‌اند. اينجا كه سفارش به خوددارى از بيرون آمدن از خانه كرده به دليل حفظ شئون اسلامى است.
درباره شأن نزول اين آيه شريفه آمده است :”گروهى از منافقان، اوائل شب كه هوا تاريك مى شد در كوچهها و معابر مزاحم زنانى كه جهت اقامه نماز به مسجد مى رفتند مىشدند. خداوند اين آيه شريفه را نازل فرمود و به پيامبر(ص) دستور داد كه به همسران و دختران خويش و زنان مؤمنين بگويد كه بدون جلباب و روسرى از خانه خارج نشوند. ازاين رو، پس از نزول آيه، زنان انصار با لباس سياه و بلند و با حجاب كامل در نماز جماعت حاضر مىشدند.”()
بنابراين، به جهت اهميت و لزوم مصونيت زن از هرگونه تجاوز، اسلام دستور به حفظ حجاب و پوشش داده است.
همچنين قائلين به افضليت نماز براى بانوان در خانه، به برخى از احاديث وارده از معصومان(ع) كه بر افضليت نماز زنان در خانه دلالت دارد، تمسك جسته‌اند.
دسته‌اى از روايات نيز زنان را از رفتن به مسجد بازداشته‌اند و از كتابهاى روايى و فتاواى بعضى از فقهاى شيعه و سنى استفاده مىشود كه براى زنان خواندن نماز در خانه از نماز خواندن در مسجد فضيلت بيشتر دارد. كه جهت اختصار به نمونههايى از اين روايات و فتاوا كه مضمون همه آنها يكى است اشاره مىكنيم:
رسول خدا(ص) فرمود: “صَلاةُ المرأةِ وَحدَها فى بَيتِها كفَضلِ صَلاتِها فى الجَمعِ خَمسآ وَ عشرين درجةً؛() به تنهايى و در خانه نماز خواندن زن، مثل نماز در جمع است، در حالى كه 25 درجه فضيلت دارد”.
همچنين فرمود: “إنّ مَساجِدَ الِّنساء البيوتُ، وَ صلاةُ المَرأةِ فى بَيتِها أفضَلُ مِن صَلاتِها وَصُفَّتها وَ صلاتُها فى صُفّتها أفضَلُ مِن صَلاتِها فى صَحنِ دارِها وَ صلاتُها فى صَحنِ دارِها أفضَلُ مِن صَلاتِها فى سَطحِ بَيتِها؛() بهترين مسجد زنان، خانه است؛ و نماز در خانه برتر از نماز او در ايوان است؛ و نماز او در ايوان برتر از نمازش در حياط خانه‌اش است؛ و نماز او در حياط خانه برتر از نمازش بر پشت بام خانه است».
و نيز در “نهج الفصاحه” از آن حضرت چنين نقل شده است :”بهترين مسجد زنان؛ كنج خانه آنهاست.”() همچنين آن حضرتمىفرمايد :”نمازى كه زن، در تاريكترين گوشه خانه خود كند، از همه نمازهاى او نزد خدا محبوبتر است.”()
امام صادق (ع) دراين باره فرمود: “خَيرُ مَساجِدِ نِسائكُم البُيوتُ؛()بهترين مساجد براى زنان شما خانه ها است”.
همچنين فرمود: “صَلاة المَرأة فى مَخدِعِهَا افضلُ مِن صَلاتِها فى بَيتِها وَ صلاتُها فى بَيتِها افضَلُ مِن صلاتِها فى الدّارِ؛() نماز زن در اطاق عقبى (پستو) برتر از نماز او در اطاق جلويى است و نماز او در اطاق نشيمن برتر از نمازش در خانه‌اش است.”
يكى از همسران پيامبر(ص) از آن حضرت نقل مىكند كه فرمود: “خَيرُ مَساجِدِ النِّساءِ، قَعرُ بُيُوتِهِنَّ؛() بهترين مساجد براى زنان، اطاقهاى عقب خانه هاى آنان است.” همانند اين روايات در منابع اهل سنت نيز از پيامبر(ص) نقل شده است.()
رسول خدا(ص) به امام على(ع) فرمود: “يا علىّ! لَيسَ عَلَى النِّساءِ جُمعَةٌ وَ لا أذانٌ وَلا إقامة؛() رسول خدا فرمود: اى على! بر زنان نماز جمعه و جماعت و اذان و اقامه واجب نيست.”
از نظر فقهى در فقه شيعه و سنى در اين مسئله تقريبآ نظريه واحدى وجود دارد و آن اين كه ادلّه وجوب نماز جمعه به چند دسته ترخيص(معاف، رخصت عدم حضور) داده است؛ يك دسته از آنها زنان هستند. نماز جمعه يك تكليف واجب است كه در عهد حضور معصوم واجب تعيينى بود. چند گروه از اين حضور معاف بودند؛ بنابراين، بيان و لسان ادلّه، رفع كلفت و الزام است، نه ايجاد ممانعت؛ به عبارت ديگر وجوب نماز جمعه منوط به مذكر بودن است و نه جواز آن. بر همين اساس فتواى اكثر قريب به اتفاق فقها اين است كه در صورت حضور، نماز جمعه زنان صحيح و كفايت از نماز ظهر آنان مىكند. حتى برخى از اين هم فراتر رفته و فرموده‌اند: زنان در صورت عدم حضور، تكليفى نسبت به نماز جمعه ندارند؛ ولى اگر در جماعت حضور پيدا كردند بر آنها واجب مى شود. مانند صاحب سرائر كه مى نويسد: در صورت عدم حضور، نماز جمعه جايز
و گرنه واجب است.()
برخى از علما فتواى فوق را درباره باقى معذورين به جز زنان؛ مانند بيماران، صحيح مى دانند، ولى در زنان صحيح نمي‌دانند.
محقق اردبيلى با اين نظر مخالفت نمودند. وى گرچه نماز جمعه زنان را فقط مجزى دانسته نه واجب، ولى براى فرق ميان زنان و ساير معذورين؛ چه از نظر اجزاء و عدم اجزاء و چه از حيث وجوب و عدم وجوب، ادله وارده را تمام نمى داند، بلكه مى فرمايد:
“لعلّ الوجه انّ سقوطها للمشقة فهو رخصة() منوطة بالعلّة فعلى تقدير عدمها لايسقط…لانّ الساقط هو السعى والشهود… و سقوط الشهود لايستلزم سقوط الصلاة مطلقآ. ..” بعد مى فرمايد تمام ادله در مورد زنان هم جاري هستند، “فالفرق بينها و بين غيرها محل تأمل.”()
امام خمينى(ره) نيز نماز جمعه براى زنان را جايز و مجزى از نماز ظهرشان مى دانند.()
به هر حال، حكم فقهى مسئله در كلمات فقهاى عظام موجود است و غرض از اين توضيح، ارائه گزارشى از جواز حضور زنان در نماز جمعه، سنّت بودن آن در كتب روايى و فقهى بود. مبنى بر اينكه فتواى مشهور فقها جواز و اجزاى نماز جمعه زنان است.
همچنين در كتب اهلسنت نيز رواياتى وجود دارد كه رجحان نماز در خانه را بر نماز جماعت زنان ثابت مىكنند. ازجمله روايت ذيل كه ابوداود و حاكم نقل كرده‌اند: “صلاة المرأة فى بيتها أفضل من صلاتها فى المسجد؛() نماز زن در خانه اش از نماز در مسجد برتر است. البته در كتاب “تحرير المرأة فى عصر الرساله” در صحت اين روايت خدشه شده است.()
در كتب فقهى معاصر اهلسنت، خروج زنان براى اقامه جماعت، منوط به ايمنى از وقوع در فتنه، عدم ازدحام مردان در خيابانها و بازارهاى منتهى به مساجد شده است. برخى نيز براى جمع ميان هر دو فضيلت؛ يعنى جماعت زنان و عدم حضور در ميان مردان، نماز جماعت زنان در خانه را پيشنهاد داده اند.()
به نظر مى رسد با وجود روايات فراوانى كه در كتب روايى اهل سنت وجود دارد كه هم ترغيب پيامبر (ص) به شركت زنان در جماعت را مى رساند و هم سيره متشرعين عصر رسالت را بيان مىكند، منع تنزيهى علماى اهلسنت از شركت زنان در جماعت كمى عجيب مى باشد.
بسيارى از فقهاى عظام نيز با توجه به اهميت حفظ حجاب، از روايات “منع خروج زنان از خانه” همين معنا (افضليت نماز در خانه) را استنباط كرده‌اند.
در كتاب “روضة المتقين” در شرح روايت امام صادق(ع) كه فرمود: “خير مساجد نسائكم البيوت” آمده است: “لانها اقرب الى عصمتهن و سترهن؛() نماز خواندن زنان در خانه به عصمت و عفاف آنان نزديكتر است.”
صاحب مفتاح الكرامه در جمع آورى اقوال دراين باره آورده است: آيا رفتن به مسجد فقط براى مردان مشروع است يا براى زنان نيز جايز است؟
در “نهاية الاحكام” و “كشف الالتباس” اين امر مختص مردان شمرده
شده است، نه زنان؛ زيرا به زنان دستور پوشش و پنهان شدن داده شده است.
در حاشيه “ميسى” آمده است :”خواندن نماز در مسجد براى مردان مستحب است، اما استحباب نماز در خانه براى زنان به طور مطلق ثابت است.” در “مجمع البرهان” در خبر يونس بن ضبيان آمده :”فضيلت رفتن به مسجد براى مردان ثابت است، نه براى زنان.” همانطور كه مشهور بين فقها هم همين است. علامه حلى در “تذكره” مىنويسد: رفتن زنان به مسجد مكروه است. در “نفليه” آمده است: نماز زن بايد در خانه‌اش برپا شود. علامه در “ذكرى” مىگويد :”نماز زن در خانه‌اش افضل از مسجد است.” شهيد اول و دوم(ره) در “لمعه” و “روضه” مىگويند :”بهتر اين است كه بگوييم مسجد براى غير زنان است يا اين حكم به طور مطلق جارى است. بنابراين كه خانه براى زنان در حكم مسجد است.”
شهيد اول و ثانى نيز در معناى “مسجد المرئة بيتها” گفته‌اند :”يعنى نماز خواندن زنان در خانه افضل از رفتن آنها به مسجد است يا به اين معنا است كه فضيلت نماز زنان در خانه مثل مسجد است و نيازى به رفتن به مسجد نيست.”
البته صاحب “مفتاح الكرامه” بعد از نقل اقوال مىگويد :”كسى كه بحث احكام جماعت، اوقات، مبحث حيض، استحاضه و غير آنها را تتبع كند برايش روشن مى شود كه اصحاب قائل به شرعيت رفتن زنان به مسجد هستند. بنابراين، سزاوار است در خصوص اين موضوع دقت شود.”()
شهيد ثانى در شرح لمعه مى گويد :”بهتر آن است كه بگوييم رفتن به مسجد براى غير زنان است يا اين كه بگوييم: خانه به طور مطلق “مسجد” زن است.”()
البته ناگفته نماند معناى اين كه مسجد زن خانه او است، اين است كه نماز زن در خانه‌اش از رفتن او به مسجد برتر است يا به اين معنا كه اقامه نماز در خانه در فضيلت، مثل مسجد است و نيازى به رفتن او به مسجد نيست.
در كتاب “عروة الوثقى” آمده است: “صلاة المرئة فى بيتها افضل من صلاتها فى المسجد؛() نماز زن در خانه‌اش بهتر از نماز او در مسجد است.”
از مجموع روايات گذشته مىتوان اينگونه استفاده كرد كه خواندن نماز در خانه نسبت به مسجد براى زنان بهتر است. امّا با تأملى در اينگونه روايات درمىيابيم كه معمولا تلاش شده تا به نحوى به مسئله حجاب اسلامى اهميت بدهند و به همين دليل هم به نماز در خانه فضيلت داده‌اند.
بدون هيچ ترديدى، اندام زن به ويژه اگر با آرايه ها و پيرايههايى، آراسته گردد هيجان‌انگيز و هوس آفرين است؛ از سوي ديگر، زن نيمى از پيكره جامعه انسانى را تشكيل مي‌دهد و در ابعاد مختلف فرهنگى و اجتماعى و اقتصادى و سياسى مىتواند نقش آفرينى داشته باشد.
اسلام با طرح پوشش زن در حقيقت جواز حضور وى در عرصههاى مختلف اجتماعى را رقم زده است و با دستورات حكيمانه و راهگشايى كه در چگونگى منش و روش او ارائه داده، از يك سوى اين نيروى عظيم را از تباه شدن نجات داده و از سوى ديگر، جلو فسادگرى و ناهنجارىهاى ناشى از اختلاط زن و مرد را گرفته است؛ بنابراين، به خاطر وجود عدم امنيت در جامعه و اهميت و لزوم مصونيت زن از هرگونه تجاوز، شريعت اسلام دستور به حفظ حجاب و پوشش داده است.
اگر زنى بتواند خود را از ديد نامحرم بپوشاند و يا ديدگان خويش را از نگاه بيگانه فرو بندد، حضور او در مسجد منعى ندارد؛ همانطور كه در زمان رسول خدا(ص) زنان با حفظ حجاب و پوشش اسلامى به نماز جماعت مي‌رفتند و در مسجد حضور پيدا مىكردند. امام خمينى(ره) در اين
باره فرموده است :”اگر (زنان) بتوانند كاملا خود را از نامحرم حفظ كنند، بهتر است در مسجد نماز بخوانند.”() همچنين حضرت آيت اللّه مكارم شيرازى مى فرمايند :”براى زنها بهتر آن است كه نماز را در خانه بخوانند، ولى اگر خود را از نامحرم به خوبى حفظ كنند، بهتر است در مسجد بخوانند.”() و نيز از صاحب “دروس” نقل شده كه فرمود: رفتن به مسجد براى زن مستحب است مانند مردان، گر چه خانه بهتر است.
با توجه به مطالب يادشده اگر كسى بگويد چون براى زن بهتر است كه در خانه نماز بخواند و روايات و آيات و نيز ديدگاههاى دانشمندان بزرگ اسلامى هم گواه بر اين است، دليل استوارىنخواهد بود، زيرا، اين برترى در روايت نمىتواند مانعى باشد براى ارزش نمازى كه زن مىتواند در مسجد به دست آورد.
اگر نماز در خانه براى زن سزاوارتر باشد، به همين اندازه نيز خواندن نماز در مسجد يا شركت در دعاها سفارش شده و اهميت هر كدام در جاى خود محفوظ است. و نيز به همين مقدار كه به كراهت رفتن زنان به مساجد در روايات اشاره شده، روايات بسيارى هم وجود دارد كه حضور بانوان در مسجد را جائز مي‌داند.
در برخى از روايات آمده است كه وقتى زنان درخواست اجازه براى رفتن به مسجد كردند، منعشان نكنيد. در سنن ابوداود، باب “ما جاء فى خروج النساء الى المسجد” تعدادى از اين روايات ذكر شده است.
رسول خدا (ص) فرمود: “لا تمنعوا اماء الله مساجد الله؛() همسرانتان را از رفتن به مساجد خدا منع نكنيد.” و در روايتى ديگر نيز از آن حضرت آمده است: “اذنوا للنساء الى المساجد بالليل؛()هنگام شب به زنان براى رفتن به مساجد اذن دهيد.”
در كتاب كنزالعمال نيز در باب حكم اذن زنان، از رسول خدا(ص) آمده است: “اذا استأذنكم نساؤكم بالليل الى المسجد فأذنوا لهن؛()شب هنگام كه زنانتان براى رفتن به مسجد اجازه مى خواهند، رخصت دهيد.” و نيز آن حضرت مىفرمايد: “اذا استأذنكم الى الصلاة فلاتمنعوهن؛() وقتى كه زنان شما براى رفتن به مسجد جهت اقامه نماز اجازه مىخواهند، منع نكنيد” در صحيح بخارى و صحيح مسلم رواياتى از پيامبر(ص) به اين تعبير آمده است: “اذا استأذنت أحدكم امرأته الى المسجد فلايمنعها؛() هرگاه همسر يكى از شما براى رفتن به مسجد اذن خواست مانع نشويد”.
همچنين آن حضرت مى فرمايند: “لاتمنعوا النساء حظوظهن من المساجد اذا استأذنكم؛() باز نداريد زنان را از فيض مسجد، آن هنگام كه از شما اجازه مى خواهند.”
در برخى از روايات مزبور علاوه بر تصريح در جواز خروج زنان براى اقامه جماعت در مسجد، حاكى از اين است كه بحث حضور زنان براى اقامه جماعت عشاء يا صبح كه مستلزم خروج در تاريكى بوده براى آنان مشكل به نظر مي‌رسيده است و حضرت با كلام فوق مىخواهد كه مردان رفع ممانعت نمايند. بنابراين، چنانچه زنان بتوانند حجاب اسلامى و شئون زن مسلمان و پاكدامنى را رعايت كنند، افضل بودن نماز در مسجد براى آنان همچون مردان است و جاى هيچگونه ترديدى نيست و طبق اين روايات نبايد آنان را از فضايل و آثار معنوى مسجد محروم كرد.
به هر حال سخن ما به بعضى از افرادى كه ديدگاه مخالفى نسبت به حضور اجتماعى زنان دارند و آموزههاى دينى و قرآن را به عنوان پشتيبانى براى حبس كردن زن در محوطه خانه مي‌دانند، اين است: آيا به راستى آموزههاى دينى و قرآنى با حضور اجتماعى زنان مخالف است و يا اين مقوله نيز همچون بسيارى از موارد ديگر، نظر متحجرانه‌اى است كه با نام دين در جوامع اسلامى و حتى جوامع غربى شيوع پيدا كرده است؟
قرآن كريم درباره حضور زنان در اجتماع، مؤمنان راستين را چنين
معرفى مى فرمايد: “إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَن لِّمَن شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ”() مؤمنان راستين كساني‌اند كه هم از نظر عقيده، به خدا و پيامبر(ص) معتقدند و هم از نظر درك مسائل اجتماعى و هوش جمعى، جامعه را خوب مى شناسند و در مسائل جمعى حضور دارند. آنها منزوى نيستند در فعاليتهاى اجتماعى حضور دارند.
“امر جامع”، در اين آيه همان مسائل جمعى يك نظام است. اين حضور مى تواند اشكال مختلفى پيدا كند مثل حضور در مسجد براى نماز جماعت و فراگيرى احكام و دستورات دينى، انتخابات، نماز جمعه، و ساير فعاليتهاى سياسى و اجتماعى كه در سرنوشت افراد جامعه تأثيرگذار است كه اين شمول هم شامل مردان مىشود و هم شامل زنان.
ملاحظه مىكنيم اطلاق آيه شريفه به گونه‌اى است كه اين حكم براى زن و مرد (هر دو) قابل اجرا است.
روايات ياد شده نيز گذشته از خلل در اسناد آنها، از جهت دلالت نيز مورد تأمل‌اند.
ما مىبينيم خود پيامبر(ص) زمينه ساز حضور فعال اجتماعى زنان در تمام عرصهها بودند؛ چنانكه آن حضرت زنان خويش را به جهاد مى برد و نيز در مواردى كه امر دفاع از پيامبر حضور آنان را مى طلبيد؛ از آن دريغ نمىكرده‌اند.()
در سيره رفتارى پيامبر(ص) با خانواده‌اش آمده هنگامى كه مى خواستند به مسافرت بروند، در ميان همسران خود قرعه مي‌زدند، هركدام كه قرعه بنام وى درمي‌آمد، در سفر همراه پيامبرمي‌رفت.() بعضى از اصحاب نيز چنين مىكردند.()
زنان پيامبر همه از مهاجرين بودند.() در هجرت به حبشه 18 زن حضور داشتند() كه اسماء بنت عميس، ام سلمه و رقيه دختر رسول خدا از جمله آنان بودند.()
در ميان زنان مهاجر به مدينه فاطمه بنت اسد، مادر اميرمؤمنان(ع) نيز بود. طبق فرمايش امام صادق(ع)؛ وى اولين زنى بود كه پياده از مكه به مدينه به سوى پيامبر هجرت نمود.() در اين هجرت، زينب، دختر پيامبر(ص)() و فاطمه زهرا(س)، همسر اميرمؤمنان، دختر ديگر آن حضرت نيز از جمله مهاجران فى سبيل الله به حساب مى آيند.
همچنين مىتوان به حضور فعال زنان در بيعت كردن كه يك امر كاملا سياسى و اجتماعى بود اشاره كرد و نكته جالب اين كه اولين بيعت پيامبر(ص) با مسلمانان به دليل حضور فعال بانوان به “بيعت النساء” معروف شد.
در زمان حكومت نبوى، زنان اجازه داشتند نمايندگان خود را به محضر رسول خدا بفرستند و بدون دخالت مردان، مطالبات خود را مطرح كنند. آنها سؤالات خود را با پيامبر(ص) در ميان مى گذاشتند و پاسخها را دريافت مى كردند.
به عنوان مثال، ام سنان مىگويد :”ما زنان همراه رسول خدا(ص) در نمازهاى جمعه و جماعت و اعياد مختلف شركت مىكرديم.”
به هر حال، رفتن زنان به مساجد براى اداى نماز، در عصر رسالت امرى عادى و معمول بود و اين رفت و آمد فرصت مناسبى بود تا در مجالس علمى كه از سوى بزرگان صحابه در مساجد برپا مىشد حضور يابند.
تقرير و سكوت معصومان(ع) در عصر بعد از پيامبر(ص) در اين خصوص نيز از وجوه حجيّت چنين حضورهاست؛ چنان كه در زمان امام على(ع) خانواده آن حضرت، يعنى دختر پيامبر(ص) و نوادگان دخترى وى در عرصههاى مختلف سياسى و اجتماعى حضور جدّى داشتند. حضرت زهرا(س) پيشتازترين مخالف سياسى عليه نظام خلافت سقيفه بود و بارها با خليفه اول محاجّه كرد و او را محكوم نمود. ايشان در مسجد خطبه خواند و زنان و مردان آن را گوش دادند. هرگز اميرمؤمنان(ع) نسبت به حضور ايشان در مسجد و ديگر عرصههاى اجتماعى اعتراض نداشت و يا همچون سكوت آن حضرت در مقابل تلاش سياسى امسلمه در دفاع از ولايت و نيز ام الفضل كه در غزوات جمل و صفين كار اطلاعاتى براى حضرت انجام مي‌دادند.
صاحب “وسائل الشيعه” روايات گوناگونى را درباره حضور بانوان در عرصه هاى مختلف اجتماع گردآورده و شرايط و چگونگى شركت آنان را در مسائل اجتماعى بيان كرده است و از مجموع روايات به اين نتيجه مي‌رسد كه :”براى زنان روا است كه در مجالس عزا، اداى حقوق مردم و يا تشييع جنازه از منزل بيرون روند و در اين كارها شركت كنند، همچنان كه حضرت فاطمه(س) و زنان ائمه اطهار(ع) در آنها شركت مى كرده‌اند.”()
بنابراين، اگر احكامى محدود كننده در اسلام نسبت به زنان وجود دارد، هرگز به معناى حبس زن در خانه و ناديده گرفتن تواناييهاى اين بخش از اجتماع در اداره جامعه و نقش آفرينى اجتماعى آنان نيست.
گذشته از دلايلى كه تا كنون بدان استناد شد، روايات زيادى (روايات عام) از طريق ائمه معصومان(ع) به ما رسيده است، مبنى بر اين كه مسجد متعلق به تمام مردم اعم از زن و مرد است و اختصاص به گروه خاصى ندارد.()
افزون بر اينها، حضور زنان و مردان در مسجد، موجب زنده نگه داشتن شعائر الهىمىشود؛ چنان كه ائمه اطهار(ع) تأكيد و تشويق فوق‌العاده‌اى نسبت به رفت و آمد به مساجد و حضور مستمر در آن
كرده‌اند؛ زيرا بزرگداشت شعائر آسمانى و گراميداشتن آيين دينى نشانه ديندارى و پايبندى به مقدسات آن است. اين مطلبى است كه شامل بسيارى از باورهاى دينى مى شود كه از آن دسته است احترام به مساجد، روزه دارى و روزهاى ويژه‌اى را “ايام الله” ناميدن؛ چنان كه امام خمينى آنها را “يوم الله” مىخواندند. ايشان كرامت و برترى اماكن مقدس را اينگونه بيان مىنمودند :”در شرع مقدس اسلام بسيار سفارش شده است كه نماز را در مسجد بخوانند و بهتر از همه مسجدها، مسجدالحرام است و بعد از آن مسجد پيامبر(ص) و بعد مسجد كوفه و بعد از آن مسجد بيت المقدس و بعد مسجد جامع هر شهر و بعد از آن مسجد محله، بعد مسجد بازار است.”()
مسجد به فرموده پيامبر(ص) خانه خدا() انوار الهى() جايگاه پيامبران() و نيز بوستان بهشتى شمرده شده است، بهترين مصاديق شعائر الهى است. ارج نهادن به اين شعائر به فرموده قرآن نشان دهنده پرهيزكارى است: “وَمَن يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ”() و هركس شعائر الهى را بزرگ دارد، اين كار نشانه تقواى دلهاست. بر همين اساس در قرآن از مانع شدن از ياد خدا در مسجد، تعبير به ظلم شده است: “وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن مّنَعَ مَسَاجِدَ اللّهِ أَن يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِى خَرَابِهَا…”() چه كسى ظالمتر و ستمكارتر از آنكه از بردن نام خدا در مسجد جلو گيرى كند و در خراب كردن آن سعى و كوشش كند.
گروهى از محققان دفتر مطالعات و پژوهشهاى مركز رسيدگى به امور مساجد مىگويند :”در قرون اخير، تخريب مسجد و ساختمانهاى توحيدى بنا شده بر قبور ائمه اطهار(ع) در”بقيع” توسط وهابيان و تخريب مسجد “بابرى” در هند، نمونه هايى از ظلم به مسجد بوده‌اند. ظلم به مسجد، هم شامل ظلم به خود مسجد و هم مؤمنان نمازگزار در آن است كه جلوگيرى از ورود به مسجد براى برپايى شعائر اسلامى و گفتن ذكر و ياد خدا، از مصاديق بارز ظلم به مسجد و مؤمنان است.”() علاوه بر اين كه احترام به مسجد نشان از تقواست و بازداشتن از ذكر خدا ستمگرى شمرده شده، اگر كسى به مسجد احترام هم نكند، يعنى عملى كه حاكى از سبك شمردن مسجد باشد، از او صادر شود، ملعون است. امام صادق (ع) دراين باره مى فرمايد: “ملعونٌ، ملعونٌ، من لم يوقّر المسجد”() مورد نفرين خدا است كسى كه به مسجد احترام نگذارد.
به همين دليل، فقهاى عظام در فقه، قاعده‌اى تحت عنوان “حرمة اهانة المحرمات فى الدين” مطرح كرده‌اند. بر اساس اين قاعده، كه مفاد آن مورد اتّفاق همگان است، هتك، اهانت و تحقير آنچه در دين اسلام داراى حرمت است، جائز نيست و مسجد مسلمانان از مواردى است كه رعايت احترام آن لازم شمرده شده است. همچنين برخى از علما اهانت به مسجد و هتك حرمت آن را از گناهان كبيره دانسته‌اند؛ زيرا مكانى كه شعائر الهى و از محرمات دينى محسوب مىشود، احترام و حرمت آن واجب است.
در كتاب “گناهان كبيره” تحت عنوان “هتك مساجد” آمده است: هر مكانى كه به وسيله مسلمانان و بعنوان مسجد بنا شود، شيعه باشد يا از ساير فرق اسلامى، رعايت حرمت آن واجب و اهانت و هتك آن، مانند خراب كردن و يا آلوده ساختن آن به نجاست، گناه كبيره است. مسجد به حضرت آفريدگار نسبت دارد. “و ان المساجدلله” و اهانت به آن اهانت به خداست. علاوه براين، بزرگى هتك مسجد نزد هر ديندارى بديهى و ارتكازى است() براين اساس، حضور زنان در مساجد براى انجام فرايض دينى مصداق تعظيم و بزرگداشت مساجد است و محروم كردن آنان از اين فيض بزرگ يكى از اقسام هتك و بى احترامى است كه خود ستمى بس بزرگ است.
قائلين به جواز و استحباب حضور بانوان در مسجد
عده‌اى از فقهاى عظام شيعه معتقدند كه نه تنها حضور بانوان در مسجد مانند ديگر عرصه هاى اجتماعى (البته با رعايت شئون اسلامى) جائز است، بلكه امرى نيكو و مستحب مى باشد.() حتى بعضى از فقهاى معاصر مى فرمايند: براى زنان در صورتى كه خود را از نامحرم به خوبى حفظ كنند، بهتر است نماز را در مسجد بخوانند و اگر راهى براى يادگرفتن مسائل اسلامى جز از طريق رفتن به مسجد وجود ندارد، واجب است به مسجد بروند.()
ادلّه قائلين به جواز و استحباب حضور زنان در مسجد عمومات و اطلاقات رواياتى است كه بيانگر ترغيب و تشويق بر رفت و آمد به مساجد و بهرهمندى از فضائل مسجد بر انسان، قطع نظر از جنسيّت است. اين عده كه اكثريت علما را تشكيل مى دهند بر اين مدعاى خود به برخى از شواهد تاريخى نيز تمسك نموده‌اند.
در منابع روايى اسلام، روايات زيادى وجود دارد كه همگى مشعر بر اين است كه مساجد متعلق به تمام مردم اعم از زن و مرد است. با اندكى دقت در روايات ذيل، به روشنى در مىيابيم كه ميان مرد و زن هيچگونه تفاوتى وجود ندارد؛ زيرا واژههايى مانند، انسانهاى با تقوا، مؤمن، متقين، اهل مسجد، منع نكردن و جز آن، اختصاص به گروه خاصى ندارد و براى عموم مسلمانان است.
در روايتى از پيامبر(ص) نقل شده كه فرمودند :”هنگامى كه ديديد شخصى بر رفت و آمد به مسجد مداومت دارد، او را مؤمن بدانيد؛ زيرا مسجد خانه انسانهاى با تقوا و صالح است.”()
و نيز در روايتى ديگر فرمودند: “المسجد بيت كل مؤمن؛() مسجد خانه هر مؤمنى است.” آن حضرت در حديثى ديگر مسجد را خانه همه متقين و پرهيزكاران دانسته و فرموده‌اند: “اِنَّ المَساجِدَ بُيُوتُ المُتَّقيِن.”()
و نيز فرمود: “مَن كانَتِ المَساجِدُ بُيُوتَهُ فَقَد خَتَمَ اللهُ لَهُ بِالرَّوحِ وَ الرَّحمةِ وَ الجَوازِ عَلَى الصّراطِ اِلَى الجَنَّه؛() هركس خانه‌اش مسجد باشد، خداوند كارش را با رحمت و شادى قرار داده، و اجازه عبور از صراط به سوى بهشت را به او خواهد داد.”
امام حسن(ع) فرمود: “اَهلُ المَسجِدِ زُوّارُ وَ حقٌ عَلَى المَزُورِ اَلتّحفَةُ لِزائِرِهِ؛() اهل مسجد زائر خدا هستند و بر صاحب خانه است كه بر زائرش هديه‌اى بدهد.”
و همچنين روايات متعددى كه در آنها واژه “مَن مَشى” و “مَن أسَرج” آمده است. پيامبر(ص) فرمود: “من مشى الى مسجد من مساجدالله فله بكل خطوة خَطَاهَا حتّى يرَجع الى منزلهِ عشرَ حَسَنات و مُحِىَ عنه عشرُ حسنات و رُفِعَ لهُ عشرُ درجات؛() كسى كه به مسجدى از مساجد خدا برود براى هر گامى كه برمى دارد تا به منزل برگردد ده حسنه برايش نوشته مىشود و ده گناه از او برداشته و ده درجه ترفيع مىيابد.”
و همچنين در روايتى ديگر فرمود: “بشر المشائين فى ظلمات الى المساجدِ بالنور الساطع يوم القيامه؛() بشارت باد كسانى را كه در تاريكى شب به مساجد مى روند، در روز قيامت، از نورى درخشنده در پيشاپيش خود برخوردارند.”
امام صادق(ع) نيز مىفرمايد: “مَن مَشى اِلَى المَسجِدِ لَم يَضَع رِ جلَهُ عَلى رَطبٍ وَ لا يابِسٍ اِلّا سَبَّحَت لَهُ الارضُ الى الارضين السابعه؛() هركس به طرف مسجد برود، پايش را بر هيچتر و خشكى نمى گذارد، مگر اينكه زمين تا طبقات هفتگانه‌اش براى او تسبيح مىگويند.”
امام على(ع) در مورد همسايه مسجد فرموده است: “لا صلاة لجار المسجد الّا أن يكون له عذر او به علة، فقيل: و من جار المسجد يا
اميرالمؤمنين؟ فقال: من سمع النداء؛() نماز همسايه مسجد در خانه نماز كامل نيست؛ جز اينكه عذرى داشته باشد. از آن حضرت سؤال شد كه همسايه مسجد چه كسى است؟ فرمود: كسى كه صداى اذان را بشنود.”
و همچنين فرمود: “…لَيَحضُرَنَّ مَعَنَا صَلاتَنا جماعةً أو لَتَحَوَّلِنَّ عَنّا وَ لا يُجاورُنا وَلانُجاورُهُم؛() امام على(ع) در جواب عده‌اى كه به حضرت گفتند: عده‌اى از همسايگان مسجد در نماز جماعت حاضر نمى شوند، فرمود: بايد در نماز جماعت ما حضور يابند، يا اينكه از ما دورى گزينند و همسايه ما نشوند و ما هم همسايه آنها نشويم.”
از اين رو، رواياتى كه با كلمه “من”، “مَن مَشى”، “مَن أسَرج” “متقين”، “مؤمن” و “اهل المسجد، جارالمسجد” و امثال اين واژهها شروع شده كه دلالت بر عموم مىكند.
شواهد تاريخى
علاوه بر روايات، شواهد تاريخى حاكى از حضور زنان در مسجد براى نماز جماعت، به خصوص نماز صبح و عشائين در عصر رسول خدا(ص) از مسلمات تاريخ اسلام است. كعبه اولين خانه‌اى است براى عبادت انسانها، (اعم از زن و مرد) بنا شد و عبادت كنندگان را به سوى خود جذب كرد؛ چنانكه در آيه 96 آل عمران مى فرمايد: “إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِّلْعَالَمِينَ.”
مكه و مسجدالحرام، كاملترين مصداق مسجد است تا آنجا كه نماز فرادى در آن از نماز جماعت در خانه بهتر است و در همين مسجد بود كه اولين نماز جماعت به امامت پيامبر(ص) با حضور بزرگ مردى چون حضرت على(ع) و بانويى مكرّم چون حضرت خديجه(س) برگزار شد.
آنچه روشن است و از سيره معاصرين عصر رسالت نيز مىتوان دريافت، حضور زنان در نماز جماعت مسلمانان و در مسجد است. اين نكته از شواهدى چند به دست مي‌آيد، كه در ذيل به برخى از آنها اشاره مىكنيم.
رواياتى در دست است كه به حضور زنان در نمازهاى جماعت تصريح دارد، مانند روايت ذيل كه به طرق مختلف نقل شده است:
“كان رسول الله يصلّى الصبح فتنصرف نساء المؤمنات متلّفعات بمروطهن و لا يعرفن من الغلس؛() زنان مؤمن، نماز را با پيامبر(ص) به جاى مي‌آوردند، در حالى كه لباسى كه تمام بدن آنها را مىپوشاند به تن داشتند و اين زنان در تاريكى بازشناخته نمىشدند.” طبيعى است كه احاديث نبوى، در شرح ثوابهاى زياد نمازجماعت در مسجد، به گوش زنان رسيده باشد و آنها راغب شده باشند كه از اين ثوابها بىبهره نمانند. علاقه زنان به حضور در مساجد، براى اقامه نمازجماعت و ممانعتى كه از آنها به عمل مى آمد، باعث گرديد رواياتى از پيامبر(ص) در اينباره صادر شود، كه در منابع شيعه و سنّى آمده است و مضمون آنها اين است كه هنگامى كه زنان براى رفتن به مسجد اجازه خواستند، آنان را منع نكنيد. براى نمونه، پيامبر(ص) فرمودند: “لاتمنَعُوا النساء حضوظهن من المسجد إذا استأذنوكم؛ هرگاه زنان شما اجازه رفتن به مساجد مى خواهند، آنها را از بهره و نصيبشان از مساجد محروم نكنيد و مانع نشويد.” همچنين آمده است كه حضرت فرمود: “لاتمنَعوا إماء الله مساجد الله؛() كنيزان خدا را
از رفتن به مساجد خدا منع نكنيد”.
شايان ذكر است كه به دنبال تأكيد پيامبر(ص) مبنى بر عدم منع زنان از حضور در نمازجماعت مسجد و لزوم اجازه به آنان، بعضى چنين پنداشته بودند كه زنان فقط هنگام روز مجاز به رفتن به مساجدند و در نمازهاى مغرب و عشاء كه با تاريكى (شب) همراه است، زنان نبايد براى نماز به مسجد روند، ازاين رو، جهت مبارزه با اين پنداشت غلط، در برخى روايات آمده است كه هرگاه زنان اذن حضور در مسجد را در شب هنگام خواستند، اجازه دهيد. پيامبر(ص) در دو بيان جداگانه مى فرمايند: “لاتمنعوا نسائكم من الخروج الى المساجد بالليل”؛ نيز فرمود: “إذا استأذن نسائكم بالليل الى المسجد فأذنوا لهنَّ؛() زنان خود را شب هنگام از رفتن به مساجد منع نكنيد و چون اذن خواستند اجازه دهيد.” در شب كه خوفِ بيشتر براى زنان است مى فرمايد: اجازه دهيد، پس در روز أولى است كه به مسجد بروند.
روايت ديگرى كه خود دليل گويايى بر جواز حضور زنان در مسجد است، سيره خود پيامبر اعظم(ص) مى باشد؛ چنانكه ابنعباس درباره پيامبر(ص) و عملكرد ايشان چنين مى گويد: “كان رسول الله(ص) امر بَناته و نسائه أن يخرجن فى العيدين؛() رسول خدا(ص) دختران و زنان خود را براى اقامه جماعت در نمازهاى عيدين به خارج خانه مى بردند.”
امام على(ع) درباره حضور زنان در نماز جماعت مسجد در روزهاى آغازين رسالت نبوى(ص) چنين مى فرمايد: “كُنَّ النّساءُ يُصلّينَ مَعَ النّبى(ص) فَكُنَّ يؤمرنَ أن لايَرفَعنَ رُؤسَهُنَّ قَبلَ الرِّجال لِضيقِ الاُزُرِ؛() زنان در عصر پيامبر(ص) نماز را با پيامبر(ص) به جاى مي‌آوردند. به زنان دستور داده شده بود كه چون لباس مردان كوتاه بود قبل از مردان سر از سجده برندارند”.
در بعضى از روايات حضور آنان به روشنى ذكر شده است. امام صادق(ع) از پدر گرامي‌اش نقل مى كند كه فرمود: “كان رسولُ اللهِ(ص) يَسمَعَ صَوتَ الصّبى وَ هُوَ يَبكى وَ هُوَ فِى الصّلاةِ فَيُخَفّف الصلاة أن تعبَر اُمّه؛() رسول خدا(ص) هنگام خواندن نماز جماعت، صداى گريه طفلى را شنيد كه مادرش او را با خود به مسجد آورده بود. آن حضرت نماز را كوتاه كرد تا مبادا نگرانى در مادرش پيدا شود”.
در روايت ديگرى آمده است: روزى رسول خدا(ص) نماز صبح را با كوتاهترين سوره خواند. اصحاب پرسيدند، اى رسول خدا(ص)! چه اتفاقى افتاده كه نماز را سريع تمام كرديد. حضرت در پاسخ فرمود: “إنى سَمِعتُ صوتَ صبىّ فى صفَّ النِساءِ؛() من صداى طفلى را در صف زنان شنيدم”.
در منابع اهل سنت نقل شده است: رسول خدا(ص) نماز صبح را در تاريكى مىخواندند و زنان مؤمن پس از نماز، در همان تاريكى به منزل برمىگشتند و به خاطر تاريكى، ديگران آنها را، و حتّى خودشان همديگر را نمى شناختند.()
امّ فضل مى گويد: شنيدم كه پسرم سوره مرسلات را تلاوت مىكند. به او گفتم: مرا به ياد پيامبر(ص) انداختى. اين سوره آخرين سوره‌اى بود كه از زبان مبارك پيامبر(ص) شنيديم و آن را در نماز مغرب در مسجد مى خواند.()
در روايتى مى خوانيم :”زنى قريشى به نام “عاتكة بن زيد” پيوسته در نماز جماعت مسجدالنبى حاضر مىشد، عمر بن خطاب از او خواستگارى كرد، وى به اين شرط كه او را از نماز جماعت در مسجد منع نكند، پذيرفت با عمر ازدواج كند، عمر نيز با نارضايتى پذيرفت؛ بعد از مرگ عمر، وقتى زبير از او خواستگارى كرد باز همين شرط را مطرح نمود، زبير هم به ناچار پذيرفت، و او به نماز جماعت مسجد مى رفت….”()
همچنين در منابع اصيل اهل سنت آمده است: فاطمه بنت قيس مى گويد: “… فلما انقضت عدّتى سمعت نداء المنادى ينادي الصلاة جامعة فانطلقت فيمن انطلق من النّاس فكنت فى الصف المقدّم من النساء و هو يلى المؤخّر من الرجال؛() چون زمان عدهّام سپرى شد، صداى منادى نمازجمعه را شنيدم، و به همراه ديگر مردمان كه مي‌رفتند روانه شدم و در صف اول صفوف زنان كه به دنبال صفوف مردان بود، ايستادم.”
در زمان خليفه دوم(عمر)، زنان به امامت شخصى به نام “سليمان بن ابى خثيمه” انصارى در رحبه مسجد، نماز جماعت مىخواندند چنان كه مردان به امامت ابى كعب نماز جماعت برگزار مى كردند.
همچنين در تاريخ آمده است كه: خليفه سوم (عثمان) مردان و زنان را در نمازجماعت مسجد در يك جا جمع كرد، ولى اميرالمؤمنين(ع) در زمان خلافتش دوباره زنان را از مردان جدا كرد و شخصى به نام “عرفجه” با زنان نماز مى خواند.()
پس حتى در برخى از منابع اهلسنت نيز روايات و شواهدى وجود دارد كه بيانگر حضور زنان در مسجد و جماعات است.
با توجه به مطالب يادشده، به خوبى در مىيابيم كه حضور زنان در مسجد و جماعتها، از نظر تاريخى امر ثابت و مسلّم است.
علاوه بر روايت و شواهد تاريخى كه بر جواز حضور زنان در مسجد و جماعات دلالت دارند، فقهاى عظام، حضور بانوان را همچون مردان، در مسجدالحرام و مراسم عبادى و اجتماعى و اخلاقى و سياسى همچون نمازجمعه () و اعتكاف و حج () جايز شمرده‌اند. بنابراين، دين اسلام نه تنها حضور بانوان را در مسجد و جماعات و به طور كلى در عرصههاى مختلف اجتماعى و سياسى و اقتصادى، فرهنگى و عهده‌دارى سمتهاى مديريتى و حتّى نظامى جايز شمرده، بلكه در برخى زمينههاى يادشده، به ويژه در وضع ويژه زمان ما، شايسته و حتّى بايسته دانسته است؛ البته حضور در صحنههاى اجتماعى، از آنجا كه همراه با برخوردها و تماسهاى چند سويه است، براى هر يك از زن و مرد تكليفى را ايجاب مىكند كه مراعات و توجّه به آن در تأمين سلامت اخلاقى جامعه و ثمربخش بودن حضور و بركنار ماندن آن از آسيبها و آفات، نقش بنيادى دارد؛ همچون رعايت حجاب و شؤون اسلامى، چگونگى برخورد با نامحرم و نگاه به او، كيفيت سخن گفتن و تأكيد بر وجود شاخصههائى چون حيا و عفت، همه و همه ابزارهائى براى اين حضور اجتماعى هستند. بنابراين، چنانچه زنان بتوانند حجاب اسلامى و شئون زن مسلمان و عفاف و پاكدامنى را رعايت كنند، مى توانند با حضور در مساجد از فضائل و آثار معنوى اين مكان مقدس بهره برند و فضيلت نماز خواندن در مسجد براى آنان، همچون مردان است. ادامه دارد

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. ر.ك: شيخ حر عاملى، وسائل الشيعه، ج ،8 ص ،287 قم، آل البيت، 1409ق، بيروت داراحياء التراث العربى؛ شيخ صدوق، من لا تحضره الفقيه، ج 1،ص ،237 قم جامعه مدرسين، 1413ق؛ متقى هندى، كترالعمال فى سنن الاقوال و الافعال، ج 8،ص 650، بيروت موسسة الرسالة، 1409ق.
. علامه حلى، تذكره الفقها، ج 1،ص ،90 قم موسسة آلبيت لاحياء التراث،1414 ق.
. سوره احزاب،آيه .32
.همان، آيه .33
. سيد قطب، فى ضلال القرآن، ج،5 ص 2859، ترجمه: مصطفى خرم دل، تهران، نشر احسان، 1378 ق.
. محمد صاقى تهرانى، الفرقان فى تفسير القرآن،ج 22، ص ،105 قم، انتشارات فرهنگ اسلامى، 1408 ق.
. عبد الرحمن الخليل بن احمد الفراهيدى، كتاب العين، ج6،ص طبع الثانية، موسسة دارالهجرة، 1409 هجرى قمرى.
. الفيومى، مصباح المنير، ج 1،ص .42
. سوره احزاب،آيه .59
. فضل حسن طبرسى، مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج20 ص177، دارالمعرفة، بيروت، داراحياء التراث العربى؛ فخر رازى، التفسيرالكبير، ج ،13 ص ،230 مصر، قاهره، عبدالرحمن محمد، 1357ق.
. تفسيرمجمع البيان، ج،4 ص 370 على بن ابراهيم قمى، تفسير قمى، ج 2،ص 196، چ سوم، قم، موسسة دارالكتاب، 1404ق؛ عبد على بن جمعه العروسى الحويزى، تفسير نورالثقلين، ج ،4 ص،307 چ چهارم، قم، اسماعيليان، 1412 ق.
. وسائل الشيعه، ج ،5 ص 237، علامه مجلسى، بحارالانوار، ج ،80 ص 371، بيروت، موسسة الوفاء، 1404 ق.
. شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ج،1 ص ،374 ح 1088،جامعه مدرسين، 1403ق.
. ابوالقاسم پاينده، نهج الفصاحه، ص،474 ح 1532، چ جاويدان.
. همان، ص ،690 ح .2588
. وسائل الشيعه، ج ،5 ص ،237 من لا يحضره الفقيه،ج 1، ص 238، بحارالانوار، ج 80، ص .371
. وسائل الشيعه، ج ،5 ص 236، من لا يحضره الفقيه، ج 1،ص .397
. محمدبن عبدالله زركشى، اعلام الساجد بأحكام المساجد، ص ،309 مصر، قاهره، 1384 ق.
. سليمان بن الاشعث السجستانى، سنن ابى داود، ج 1،ص 137، ج 57،بيروت دارالفكر، 1420 ق.
. بحارالانوار، ج 81،ص .115
. سلسلة الينابيع الفقهيه، ج ،4 ص 724ـ .718
. البته خود ايشان در ادامه بحث احتمال هم مى دهند كه رفع وجوب، رخصتى نباشد بلكه عزيمتى باشد، مثل نماز مسافر.
. محقق اردبيلى، مجمع الفائدة و البرهان فى شرح ارشاد الاذهان، ج ،2 ص ،345 جامعه مدرسين قم بى تا.
. امام خمينى، تحرير الوسيله، ج 1، كتاب الصلاة، فيمن تجب عليه صلاة الجمعه، ص 237، قم، اسماعيليان.
. عبد الحليم ابوشقه، تحرير المرأة فى عصر الرسالة، ج 13، ص 220،كويت، دارالعلم، چاپ اول، 1411 ق.
. العك – الشيخ- خالد- موسوعة فقه المرأة المسلمه من الكتاب والسنه.
. محمد تقى مجلسى، روضة المتقين فى شرح من لا يحضره الفقيه، ج ،2 ص .107
. سيد محمد جواد حسينى عاملى، مفتاح الكرامه، ج 2، ص 229 – ،228 موسسة الاعلمى، بيروت، 1416ق.
. شهيد ثانى، شرح اللمعة الدمشقية، ج ،1 ص .63
. سيد محمد چ‌اظم طباطبائى يزدي، عروة الوثقى، ج 1،ص 426، جامعه مدرسين، چ اول، قم 1420ق.
. امام خمينى، رساله توضيح المسائل، مسئله .893
. آيت ا… مكارم شيرازى، رساله توضيح المسائل، مسئله .817
. سنن ابى داود، ج 1،ص ،155 ح 565 و 566 و .567
. همان، ح .568
. كنزالعمال، ج ،11 ص ،677 ح .20872
. همان، ح .20873
. محمد بن اسماعيل بخارى، صحيح بخارى، ج ،2 ص 406، باب 555 و ،558 بيروت، دارالفكر 1401 ق؛ مسلم بن حجاج نيشابورى، صحيح مسلم، ج ،4 ص ،161 دارالفكر، بيروت؛ احمد بن شعيب النسائى، السنن النسائى، ج2، ص ،42 بيروت، دارلفكر، 1420ق.
. صحيح مسلم، ج ،4 ص .161
. سوره نور،آيه .62
. ذبيح الله محلاتى، رياحين الشريعه، ج ،5 ص 80، دارالكتب الاسلاميه، بهار 1364 ش.
. احمد بن على الموصلى، معجم ابى يعلى، ج ،1 ص .93
. صحيح بخارى، ج 7،ص .43
. سوره احزاب،آيه .50
. محمد بن سعد، الطبقات الكبرى، ج ،1 ص 207، بيروت دارصادر.
. ابن حجر عسقلانى، الاصابة فى تمييز الصحابه، ج 4،ص 237، دارالجيل، بيروت.
. شيخ يعقوب كلينى، اصول كافى، ج،1 ص ،377 چاپ بيروت.
. بحاالانوار، ج ،19 ص .380
. وسائل الشيعه، ج ،1 ص .376
. كنزالعمال، ج 7،ص 650، ميرزا حسين نورى، مستدرك الوسائل، ج ،3 ص ،359 554، موسسة آل البيت، چ: اول، قم 1408 ق.
. امام خمينى، توضيح المسائل، مسئله .893
. وسائل الشيعه، ج ،1 ص .268
. مستدرك الوسائل، ج ،3 ص .447
. همان، ص 313 و .359
. سوره حج، آيه .32
. سوره بقره، آيه .114
. دفتر مطالعات و پژوهشهاى مركز رسيدگى به امور مساجد به همت گروهى از فرهيختگان و محققان آن مركز، فرهنگ مسجد، ص 184 ـ .183
. وسائل الشيعه، ج ،3 ص 554؛ جامع الاحاديث، ج 4، ص .452
. شهيد محراب ايت ا… سيد عبدالحسين دستغيب، گناهان كبيره، ج ،2 ص ،385 قم، دفترانتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين، چ: ششم.
. مجمع الفائده،ج 2،ص 159، شهيد اول، دروس الشرعيه، ج 1، ص ،155 قم، موسسة النشر الاسلامى، 1412ق.
. آيت ا… مكارم شيرازى، رساله توضيح المسائل، مسئله .817
. مستدرك الوسائل، ج ،3 ص .362
. كنزالعمال، ج 7،ص 650، مستدرك الوسائل، ج 3، ص.554
. همان، ص ،659 ح 20785 نهج الفصاحه، ص 596،ح .3083
. مستدرك الوسائل، ج ،7 ص .659
. سيد حسن شيرازى، كلمة الامام الحسن، ص 41، بيروت، دارالصادق، 1388 ق؛ عليرضا صابرى يزدى، الحكمَ الزاهره، مترجم: محمد رضا انصارى، ص 150،چاپ اول، زمستان 72، انتشارات سازمان تبليغات اسلامى.
. وسائل الشيعه، ج 5،ص 201، شيخ صدوق، ثواب الاعمال، ص ،291 قم، نشر رضى، چ دوم، 1363ش.
. همان، ص ،139 ح 720، سنن ابن ماجه، ج ،1 ص 257، ح .781
. من لايحضره الفقيه، ج ،1 ص 233، بحارالانوار، ج 84، ص .13
. بحارالانوار، ج ،83 ص 379 نعمان بن محمد تميمى مغربى، دعائم الاسلام، ج ،1 ص ،148 مصر، دارالمعاف، 1385 ق.
. وسائل الشيعة، ج ،3 ص .479
. ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج ،1 ص 285،مكتبة آية الله المرعشى، قم، بىتا؛ ابن جوزى، احكام النساء، ص .192
. سنن ابن ماجه، ج ،1 ص ،137 ح 565 و 566 شيخ على نمازى شاهرودى، مستدرك سفينة البحار، ج ،1 ص ،209 قم، موسسة النشر الاسلامى، 1419 بحارالانوار، ج87 ص 354 ابن جوزى، احكام النساء، ص .195
. كنزالعمال، ج ،7 ص 677، ح 20782، صحيح مسلم، ج 2،ص .33
. ابن جوزى، احكام النساء، ص 201 البته در منابع شيعه و اهلسنت، رواياتى هم وجود دارد كه مفادش ترجيح خروج زنان براى نماز عيد است در صورتى كه زن مسن باشد.
. همان، ج ،5 ص 413 من لا يحضره الفقيه، ج 1، ص 396، صحيح مسلم، ج 4،ص .161
. وسائل الشيعه، ج 5،ص 470، نور الدين هيثمى، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج ،2 ص 74، بيروت، دارالكتب العلمية، 1408 ق.
. المسند الجامع، ج ،6 ص .227
. صحيح بخارى، ج 1،ص .211
. تحرير المرأة فى عصر الرسالة، ج ،13 ص .181
. ابن اثير، اسدالغابة، ج ،5 ص ،185 تهران، انتشارات اسماعيليان؛ الامام احمد حنبل، مسند احمد، ج ،1 ص 40، بيروت، دارالفكر.
. ر.ك: صحيح مسلم، ج 2،ص 32 و 33 صحيح بخارى، ج 1، ص 439 و ج ،3 ص .119
. ر.ك: الطبقات الكبرى، ج ،5 ص 26 ـ .27
. محمد حسن نجفى، جواهر الكلام، ج ،11 ص 270 ـ 268 بيروت، داراحياء التراث العربى، بى تا؛ فاضل هندى، كشف اللثام، ج ،4 ص 280 ـ 279 قم، مكتبة آية الله مرعشى النجفى، 1405 ق.
. محمد مهدى نراقى، مستندالشيعه، ج،1 ص ،546 چاپ اول، آل البيت، قم 1415 جواهرالكلام، ج ،17 صص 184 و 212 و .220