نگاهى به مسأله تبليغ
حجةالاسلام والمسلمين محمد تقى رهبر
“تبليغ” و “ابلاغ”؛ يعنى رسانيدن “پيام” با شيوهها و ابزارهاى
گوناگون براى رسيدن به اهدافى مشخص و از پيش تعيين شده. تبليغ، با تاريخ حيات
انسان پيوند خورده است چرا كه انسان، همواره آرمان، هدف و پيامى داشته و بر آن
بوده تا افكار و عقايد خويش را بگستراند و ديگران را تحت تأثير قرار دهد. علاوه بر
تبليغ دينى كه حامل پيام آسمانى است، گسترش ساير اهداف و پيامها نيز به تبليغ نياز
داشته است. شيوه و ابزار تبليغ نيز در هر زمان، متناسب با امكانات بشر بوده است،
ابتدا از زنگها، رنگها، صداى طبل و شيپور، جارچيها و ساير وسايل ابتدايى و نيز از
گفتار و نوشتار آغاز گرديد، روند پيشرفت شيوههاى تبليغ همواره ادامه داشته و
امروز براى اين امر از تكنولوژى فوق مدرن و بسيار پيشرفته چون ماهواره و ديگر
ابزار سرّى استفاده مىشود.
× نقش استراتژيك تبليغ
هر چند “تبليغ” در طول تاريخ،
بويژه در دوران مدنيت انسان با اهميّت تلقّى شده است اما در عصر اخير بيش از هر
زمان ديگر مورد توجه قرار گرفته و با داشتن بعد استراتژيك در اهداف و حركتهاى
سياسى، فرهنگى، اقتصادى و نظامى به كار گرفته شده است. و عناوينى چون: “جنگ سرد” “جنگ
روانى” و “بزرگترين عامل فشار اجتماعى” در فرهنگ و عرف قرن اخير بيانگر اين مطلب
است. تبليغات مخصوصاً در خلال جنگهاى جهانى اول و دوم از قدرت و كارايى فوق
العادهاى برخوردار بوده است. هيتلر مىگفت: “تبليغات، يك قدرت بىنظير نظامى است”
پس از جنگ جهانى دوم “آيزنهاور”
رئيس جمهور آمريكا اعلام كرد: “بزرگترين جنگى كه در پيش داريم جنگ تسخير اذهان
انسانهاست” پس از جنگ جهانى اول نيز يكى از فرماندهان عاليرتبه آلمان گفت: “ما مقدار
زيادى از بمبهاى خود را نابود مىكنيم تا يك توپ را كه در دست يك نظامى است منهدم
كنيم آيا باصرفهتر نيست كارى كنيم كه دست آن نظامى كه بر ماشه توپ نهاده شده بلرزد
و از شليك كردن خوددارى كند؟”.
لنين معتقد بود: “تبليغات
بزرگترين قدرت دولت است”.
ناپلئون نيز مىگفت: “از صداى
قلم روزنامه نگاران بيشتر مىترسم تا صفير گلولهها”.
كارتر عقيده داشت: “يك دلار
براى تبليغات بهتر از ده دلار براى تسليحات است”.
× تبليغ در خدمت استعمار
از اين جا معلوم مىشود كه چرا
قرن بيستم را “قرن تبليغات” و “عصر ارتباطات” مىنامند و چرا بودجههاى تبليغى در
كنار بودجههاى نظامى رقم قابل ملاحظهاى را در بر مىگيرند؟
در حال حاضر بخش عمدهاى از
سرمايههاى مادى و معنوى كشورهاى پيشرفته جهان صرف فعاليتهاى تبليغاتى مىشود. اين
تبليغات، سازمانهاى خبرى، اطلاعاتى، نشريات، كتاب، سينما، راديو، تلويزيون،
ماهواره و… را شامل مىشود.
دُوَل استعمارگر جهان به جاى
اين كه از تجربه نه چندان موفق مداخله و برخورد مستقيم با كشورها استفاده كنند، ترجيح
مىدهند تا آن جا كه ممكن است از عامل دخالت و نفوذ در افكار، اخلاق، فرهنگ و بينش
جامعهها و هدايت سرنوشت سياسى و اجتماعى انسان يارى جويند. هزاران نظريه پرداز،
متفكّر، كارشناس اجتماعى و متخصص روان شناسى، مردم شناسى و كارشناس جنگ روانى، شب
و روز در كار تهيه طرح و اجراى اين سياستند، بويژه جهان استكبارى با در دست داشتن
نود درصد امواج خبررسانى و تبليغاتى، ميلياردها انسان را در اطراف و اكناف جهان،
تغذيه فكرى و اطلاعاتى مىكند.
× تبليغ و حركتهاى تبشيرى
در سده اخير، تبليغات تبشيرى
نيز به منظور ترويج آيين منسوخ مسيحيت در كنار فعاليتهاى استعمارى گسترش چشمگيرى
داشته است به عنوان نمونه مواردى را مىنگريم:
طبق آمارى كه چندى پيش تهيه
شد، مدارسى كه از طرف مسيحيان در دنيا ساخته شده به 36450 مدرسه ابتدايى، 11154
مدرسه متوسطه و 10738 كودكستان مىرسد. تنها در آفريقا 16 هزار مدرسه و 5000 مدرسه
لاهوتى (مذهبى)، 600 بيمارستان، 120 اردوگاه آوارگان و 511 درمانگاه تأسيس شده
است. و بيش از 14 هزار ميسيونر مسيحى به عنوان مبلّغ، طبيب، پرستار و… فعاليت
تبليغاتى دارند، جمعيت مبلِّغان مسيحى در سطح جهان به 220 هزار نفر مىرسد كه نيمى
از اين جمعيت در آفريقا و آمريكاى لاتين فعاليت دارند. راديو واتيكان با 36 زبان
تبليغ مىكند و 5000 نوع مجله و روزنامه در سراسر جهان منتشر مىكند، و تنها يك
نشريه به نام “مراقبت” به هشتاد زبان انتشار مىيابد و مجلهاى به نام “حقيقت” در
20 ميليون نسخه پخش مىشود و انجيل به 1200 زبان ترجمه و منتشر شده است، شايان ذكر
آن كه: تبليغات تبشيرى هر چند عنوان انسانى و الهى دارد!، اما هيچ كس نيست كه
نداند دستگاه تبشير، ابزارى است در دست استعمار، و مبلغان مسيحى هيچ فرصتى را در
اين چهار چوپ از دست نمىدهند و از هر ابزارى بهره مىجويند. براى مثال: كتاب “ماركسيسم
روح مسيحيت”، عنوان “الهيات رهايى بخش” و عقيده سفير پاپ در تركيه كه: “لائيك
ايدئولوژى خوبى است”، حضور كشيش در معبد عورَت پرستان هند و آويختن صليب بر معبود
آنان و امثال اينها گوياى اين واقعيت مىباشد.
× فقر تبليغاتى ما
با توجه به روندى كه تبليغات
در جهان دارد و نقشى كه امپرياليسم خبرى در تحقق اهداف استكبارى ايفا مىكند و نيز
پروپاگانداى وسيع تبشيرى در اقطار مختلف جهان با استفاده از فنون و ابزارهاى مختلف
و همچنين فعاليت برخى از گروهها به اسم “اسلام” نظير “وهابيت” كه مسخ كننده چهره
اصيل اسلام است و نيز تلاشهاى احزاب و گروههاى منحرف كه با تحركات وسيعى مىكوشند
افكار و عقايد انحرافى خويش را به نام اسلام!! به مردم ناآگاه تزريق كنند، مسؤوليت
خطير ما در اين مسأله مهم اسلامى ملموس مىگردد.
با اين كه بنيادهاى فرهنگى و
زمينههاى مادى و معنوى تبليغى و پشتوانه افكار عمومى از آرمانهاى الهى ما نه تنها
در داخل مرزها بلكه در ميان تودههاى سراسر جهان بيش از هر مذهب، مكتب و تفكر
ديگرى است، اما متأسفانه به دليل نداشتن طرح و برنامه حساب شده و تشكيلات تبليغى
كافى و متكى به اصول علمى، در امر تبليغ از همه مذاهب و گروهها، عقب ماندهايم…
و اين به قصور، تسامح، تساهل و بىتوجهى از يك سو و توطئههاى استكبارى از سوى
ديگر، باز مىگردد. چرا كه شرايط زمان را نشناخته و يا به آنها توجه ننموده و
تبليغات را تنها در شيوههاى سنّتى و در چهار چوب محدود و گروههاى كوچك و اهداف
تنگ نظرانه زندانى كردهايم و از هنر، فن، دانش، تكنيك، ابزار روز، سياستهاى زمان،
رسالت جهانى خويش و تلاش و تحرك لازم غافل ماندهايم. اين در حالى است كه دشمنان
اسلام كارايى مكتب انقلابى ما را در زمینههاى جهانى اسلام تحليل و ارزيابى كرده و
به طور آشكار از نفوذ آن در ديگر جوامع ابراز نگرانى مىكنند. هفته نامه آمريكايى “اسكرو”
پس از ماجراى سلمانرشدى نوشت: “ما در يك جهان در حال جنگ به سر مىبريم. اين بار،
جنگ جهانى سوم بر سر تصرف زمينى صورت نمىگيرد. اين جنگ براى كنترل افكار و روحيات
بشر آغاز خواهد شد و عرصه آن دهكده جهانى عقايد و اطلاعات است”.
يك نشريه آلمانى، در تحليل
حضور و نفوذ اسلام در افكار جهانى پس از رحلت حضرت امامقدس سره نوشت:
“هنوز روح امام خمينى در
كشورهاى خاورميانه و همچنين آن سوى آن به فعاليت مشغول است. تفكرات جديد اسلامى
داراى دلايل و انگيزههايى است كه با شخص [امام] خمينى و يا ميراث او به تنهايى
قابل توجيه نيست و از اين رو داراى نفوذى پايدار است”.
بارى اين نفوذ و پايدارى، مرهون
مكتب پويا و آيين جاودانه اسلام است كه حضرت امام آن را متجلى ساخت و انقلاب
اسلامى پيام رسان آن بود. آثار اين تحوّل عظيم، خصوصاً در كشورهاى اسلامى كه تحت
سلطه غرب يا شرقند بيشتر ملموس است و كشورهاى اسلامگرا، موفقيتهاى گروههاى اسلامى،
موج توفنده ضد استكبارى در كشورهايى چون الجزاير، مصر، فلسطيناشغالى، لبنان،
افغانستان، كشمير، بوسنى و كشورهاى استقلال يافته پس از فروپاشى ماركسيسم و گسترش
انديشه اسلامى حتى در كشورهاى غربى كه كم و بيش علايم و نشانههايش به چشم
مىخورد، نشانه رشد اسلامخواهى جديد است كه در رهگذر انقلاب اسلامى و انديشههاى
طلايهدار آن امام راحلقدس سره به وجود آمد و به قول خبرگزارى فرانسه: اين، ابرى
است كه از آسمان ايران برخاسته است”.
اين خبرگزارى طى گزارشى كه
چندى قبل در خصوص رشد اسلامگرايى تهيه كرده بود چنين نوشت:
“ده سال بعد از ظهور جمهورى
اسلامى ايران كه جان تازهاى به كالبد بنيادگرايى اسلامى بخشيد، سال 1989 شاهد
گستردگى رشد اين جنبش در جهان عرب است”.
چنان كه مىبينيم، اين جنبش از
جهان عرب فراتر رفته و رو به گسترش فزاينده است تا بدان جا كه برخى از تحليلگران
غربى، قرن بيست و يكم را “قرن اسلام” ناميدهاند.
با توجه بدانچه به اجمال
گفتيم، بر طلايه داران انديشه اسلامى است كه به رسالت الهى خود بيشتر بينديشند و
امكانات مادى و معنوى را براى سرپا نگهداشتن پرچم بلند اسلام، به كار گيرند و
شرايط زمان و مكان و نيازهاى عصر و آتيه درخشانى را كه خداوند در جهانشمولى آيين
خود نويد داده است توجه كنند.
× تبليغ اسلامى و سرنوشت
آن
تبليغ، در اسلام جايگاه
ويژهاى دارد و “كتاب” و “سنت” بر آن تأكيد كردهاند آيه كريمه: “كنتم خير أمة
أخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنكر”1 بيانگر اين حقيقت است كه برترى امّت
اسلامى بر ساير امم در ابلاغ پيام امر و نهى الهى است و واژه “للناس” رسالت جهانى
مسلمين را جهت هدايت عموم انسانها مورد تأكيد قرار داده كه بنا به دلالت مفهومى
آن، هر گاه امت از خصلت هدايتگرى و پيام رسانى بىبهره گردد، شايستگى عنوان “بهترين
امت” را نخواهد داشت. با اين حال، بايد اعتراف كرد، تبليغات اسلامى در حد نياز و
انتظار و با شيوهها و ابزارهاى لازم نبوده است، و با وجود موانع مختلف، اسلام
پيشرفت خود را مديون حقانيت خويش است و اين كه خداوندگار، اراده كرده، آيين خود را
به گستره گيتى برساند، هر چند كافران و مفسدان از آن كراهت داشته باشند. “و يأبَى
اللّه الا ان يتمّ نوره و لو كره الكافرون”.2
توضيح اين كه: اسلام پس از عصر
درخشان رسالت، در پرده مهجورى افتاد و طلايه داران رسالت محمدىصلى الله عليه وآله
وسلم و امانتداران وحى و وارثان نبوّت و دودمان ولايت، از صحنه اجتماع و دسترسى
كامل مردم دور افتادند و بويژه در عصر امويان و عباسيان، پيوند مردم با خاندان وحى
با مشكل جدّيترى روبهرو شد و كمتر ممكن بود كه تشنه كامان زلال وحى، آب صافى دين
را از سرچشمه اصلىاش بردارند و رعد و برق خلافت جهل و جور، چشمها و گوشها را پر
كرده و محدثان و مبلغان و خطيبان دست نشانده و جيرهخوار از تريبونهاى اسلام و
منبرها و مسجدهايش به مسخ و تحريف حقايق پرداختند و مغزها را شستشو داده، در جهت
اهداف حاكمان غاصب به خدمت گرفتند. قرنها بدين منوال گذشت و دردناكترين غمنامه
تاريخى را به نمايش گذاشت كه مصايب و مشكلات جهان اسلام را در اين تراژدى (غمنامه)
بايد كاويد. يكى از غربيها گفته بود: “ما بايد مجسمه معاويه را از طلا بسازيم و در
ميادين اروپا نصب كنيم؛ چرا كه اگر معاويه نبود اسلام غرب را تسخير كرده بود”!
براستى اگر اسلامِ نبوت و
امامت، عرصه ظهور و تجلى كامل مىيافت و مردم جهان در شناخت معارف ناب و ابعاد
مختلف آيين حنيف، مجال يافته بودند چهره كنونى جهان وضع ديگرى داشت. با اين حال
بايد اعتراف كرد: آنچه از ميراث وحى به صورت خالص و بى غل و غش بر افكار و
انديشهها عرضه شده از بركات مكتب اهل بيتعليهم السلام است. كسانى كه در علم و
عمل، نقش هدايتگر خويش را ايفا كردند و دلها و ديدهها را از لابهلاى ابرهاى تيره
با اشعه تابناك آشنا ساختند و خود و ياران مخلص و آزادهشان در راه اين هدف مقدس
بهاى سنگينى را پرداختند و زندانها و تبعيدگاهها و چوبههاى دار تفسيرى است بر اين
مظلوميت و غربت. اما از آن جا كه پشتوانه اين مكتب، خونهاى مقدس و رنگ خدايى
گرفتهاى است كه براى حراست از اسلام ناب محمدىصلى الله عليه وآله وسلم فدا شدند
و نيز تضمينى كه خداوند در حفظ آيين خود داده و سنت آفرينش است كه حق بماند و باطل، رخت بربندد، لذا به بقاى اسلام و
حيات جاودانه آن و حاكم شدن ارزشهاى اصليش در پهنه جهان مىتوان چشم اميد داشت.
× بنيادهاى تبليغ
عناصر و بنيادهاى تبليغ كه در
آثار برجاى مانده از مكتب اهل بيت و كتب روايى همچون: “نهج البلاغه”، “صحيفهسجاديه”،
“كتب اربعه” و ديگر منابع حديث منعكس است و سيره عملى آن چهرههاى الهى و تربيت
يافتهگان آن مكتب كه پشتوانه عملى آن اسوههاى فضيلت بوده است. مجاهدات
خالصانهاى كه ترسيمگر خط دفاعى از ارزشهاى اسلامى است و طلايه دارانش امامان
معصوم و رهپويان طريق حق و الهام گرفتگان از مكتب جهاد و شهادت و صبر و ايثار
آنان، اين سه عنصر بنيادين، (علم، عمل، جهاد) خطوط كلى استراتژى تبليغ اسلامى را
در چهره اصلىاش ترسيم مىكند و بر مبلغان ما كه امروز رسالت سنگين تبليغ را بر
دوش دارند لازم است بر آن تكيه كنند و در تحصيل و تحقق آن بكوشند.
1 – سرمايه علمى تبليغ
تأمين سرمايه علمى مبلّغ امروز
از هر زمان ديگر دقيقتر و حساستر است و تعليم و تربيتى خاص مىطلبد و اين رسالتى
است بر دوش حوزهها و فضلا و مدرسين و سياستگذاران تعليم و تربيت اسلامى. تبليغ –
بويژه در جهان كنونى – يك تخصص است در كنار ديگر تخصصهاى علوم انسانى و ارتباطات.
اين رشته نيز در مجامع علمى جهان اصول، مبانى، روشها و تاكتيكهاى ويژهاى دارد. و
بدون ترديد، ما نيز با الهام از سرچشمه وحى و تبليغ در منابع اسلامى و كتاب و سنّت
و سيره و تجارب عملى و عينى مىتوانيم به راه و روشهاى مستحكم و مستندى دست يابيم
كه خوشبختانه جاى آن در متون اسلامى خالى نيست. بعلاوه آن كه: شناخت تخصصهاى زمان
از نيازهاى ضرورى مبلّغ است، عنوان “عالماً بِزَمَانِهِ” كه در روايات
مادرزمرهويژگيهاىرسالتداراندين آمده در برگيرنده اين نكته نيز هست.
در هر حال، دانش تبليغات با
تكيه بر مبانى اسلامى و پيشرفتهاى زمان، نخستين عنصر تبليغ است، بويژه براى ما كه
در پرتو تشيّع و ولايت زمينههاى اعتقادى و اجتماعى ويژهاى داريم و مناسبتهاى
زندهاى چون “عاشورا”، “ماه رمضان”، “ايامفاطميه” و ساير ايام اللّه را در روند
تاريخ داريم و هر روز جلوه و جمال آن فروزندهتر شده است و ارتباطات مردمى در اين
رهگذر چندان هزينهاى نمىطلبد.
2- سيره عملى تبليغ
انسان، بيش از آن كه از گفتار
متأثر گردد، از كردار تأثير مىپذيرد. بويژه كردارى كه از ايمان برخيزد و سخنى كه
از قلب سرچشمه گيرد.
سخن خيزد گر از اعماق جانى
به فرياد آورد جان جهانى
سخن كز دل برآيد آتش است
آن
كه مىسوزد تو را تا پرده جان
از اين رو در روايات معصومين
به اتخاذ شيوه عملى تأكيد فراوان شده: امام صادق (ع) مىفرمايد: “كونوا دعاة للناس
بالخير بغير ألسنتكم ليروا منكم الجد و الإجتهاد و العمل؛ مردم را با غير زبانتان
به نيكى فرا خوانيد تا از شما تلاش و كوشش و عمل ببينند [و به آن رغبت كنند]“.
بنابراين، مبلِّغان ما بايد
اسوه تقوى و اخلاص و نمونه عمل به تعاليم حياتبخش اسلام باشند و خاطره درخشان امامان
دين را در اخلاق فردى و اجتماعى تداعى كنند. و زىّ طلبگى را به كنار ننهند. و از
تجمل و دنيا طلبى كه به فرموده امام راحل: “دون شأن روحانيت است” بپرهيزند و عملاً
اثبات كنند، اكنون كه الحمدللّه روحانيت در اداره اجتماع نقش اساسى و نخست را ايفا
مىكند به دنيا، رفاه و تجمل، آلوده نخواهند شد و به آرمان الهى مىانديشند و با
مردم، پيوند هميشگى دارند و بايد مسؤولان نيز در هر مرتبهاى كه هستند همين سيره و
شيوه را ملحوظ دارند؛ زيرا هر چه در اين نظام صورت پذيرد به حساب روحانيت و اسلام
است و اگر چهره نامطلوب يا مسخ شدهاى از اسلام ارائه شود، در پيشگاه خداوند مسؤول
خواهيم بود و عواقب آن براى نسلهاى بعدى نيز جبران ناپذير است.
3- مجاهده در تبليغ
تبليغ، روشنگرى است و خصلت
روشنگرى سوختن است، تا شمع نسوزد نمىتواند محفل تاريك و خاموشى را روشنى بخشد. از
اين رو توفيق پيام رسانان توحيد و طلايهداران هدايت در زدودن و برداشتن تاريكى
جهل، ضلالت، كفر، شرك و عصيان از حيات انسانى به خاطر آن است كه درد، رنج، سوختن و
افروختن را تا سر حدّ شهادت با دل و جان پذيرا شدند و با صبر و تحمل به پيكار با
مشكلات پرداختند.
تاريخ دعوت پيامبر گرامى
اسلامصلى الله عليه وآله وسلم و امامان دينعليهم السلام و پيروان صديقشان و
شهداى راه فضيلت، فقيهان، محدثان، شاعران و مبلّغان در دوران اختناق، بازگو كننده
اين واقعيت است كه در راه “ابلاغ” رسالت، بهاى سنگينى پرداخته شده و كشتى اسلام بر
درياى خون حركت كرده تا به اين ساحل رسيده است.
خاطره اين درد و رنجها و حبسها
و اسارتها و شهادتها را نمىتوان از تاريخ اسلام و تشيّع جدا كرد. آنان كه امروز
رهپوى طريق عشق و سالك سبيل هدايت و پيام آور حق و عدالت براى انسانهاى دربندند و
از هجوم ديو استكبارى و طاغوتهاى زمان، احساس خطر مىكنند و چنگ و دندانهاى خصم
ددمنش را بر پيكر اسلام تهديدى جدّى مىدانند، بايد باب راحت طلبى و رفاه خواهى و
آرامش جويى و آسودگى تن را بر خود ببندند و آلام روح را بر خود هموار كنند تا نوع
خود را از رنج برهانند، اسلام را حراست و صيانت كننده، از اين آزمايش الهى سربلند
درآيند و وعده الهى را نيرو بخش جانهايشان بدانند كه: “آنان كه در راه ما جهاد
كنند خداوند طرق هدايت را بدانها خواهد نمود” و “آنان كه خدا را يارى كنند خدا يار
و مددكارشان خواهد بود”.
پاورقيها:
1 ) آل عمران (3) آيه
110.
2 ) توبه (9) آيه 32.
× تذكر: آماروارقام اين
مقاله از كتاب “پژوهشى در تبليغ” اثر نگارنده، اخذ شده است.