همزمان با آغاز سال جديد، رهبر معظم انقلاب آيت اللّه العظمى خامنه‌اى سال 88 را سال اصلاح الگوى مصرف اعلام فرمودند كه اين ابتكار ضرورى در ساختار اقتصاد كشور نقش تعيين كننده دارد. همانگونه كه در تنظيم معيشت توده مردم از تأثير انكارناپذيرى برخوردار است. در همين حال طرح هدفمند كردن يارانهها در لايحه بودجه 88 از سوى دولت تقديم مجلس شوراى اسلامى گرديد كه هر چند بنا به مصلحت انديشى و ملاحظات نمايندگان در بودجه سال 88 ادغام نگرديد ولى همچنان در دستور كميسيون ويژه و رايزنى نمايندگان و كارشناسان قرار دارد كه انتظار است در برنامه پنجم توسعه لحاظ شود و ايده هدفمند كردن يارانهها كه سالها مورد توجه دولتها و مجالس پيشين بوده و شجاعت اقدام آن را نداشتند در اين دولت و مجلس بزودى عملياتى شود.
همانگونه كه سهميه بندى بنزين كه بخشى از اصلاح الگوى مصرف است در همين دولت و مجلس به اجرا درآمد كه در صورت ادامه آن مىتواند از هدر رفتن اين سرمايه ملى جلوگيرى كند.
از آنرو كه اين مسئله علاوه بر مديريت اقتصادى كشور كه با حمايت عدالت اجتماعى سرو كار دارد، در شرع مقدّس و تعاليم دينى از جايگاه ويژه‌اى برخوردار است، نخست به توصيههاى دينى در اين مسئله و منع از اسراف و تبذير نگاهى بيفكنيم و آنگاه مسئله هدفمند كردن يارانهها و اصلاح الگوى مصرف را با توجه به واقعيتهاى اجتماعى مورد بحث قرار دهيم.
در منابع دينى ما، قرآن و حديث و سيره مباركه پيامبر اكرم(ص) و اهل بيت عصمت عليهم السلام به شيوه بهره‌ورى از نعمتها و تضييع نكردن آنها بصورت گسترده تأكيد و توصيه شده است كه توجه به بخشى از آن در اين مجال ضرورى است. از جمله قرآن كريم به موضوع اسراف و تبذير پرداخته و از آن نهى كرده و آنرا عمل شيطانى ناميده است. همانگونه كه استفاده از خوراك پاك را توصيه نموده، از تعدى و تجاوز نهى فرموده است: به عنوان نمونه: «كلوا من طيّبات مارزقناكم ولاتطغوا فيه فيحلّ عليكم غضبى؛از غذاهاى پاك كه به شما روزى داده‌ايم بخوريد و از حدّ آن فراتر نرويد كه مستوجب غضب خداوند گرديد.»(سوره طه، آيه )81.
و در آيه ديگر به خوردن و آشاميدن كه نياز طبيعى انسان است فرمان داده از اسرافكارى نهى فرموده است: «يا بنى آدم خذوا زينتكم عند كلّ مسجد و كلوا و اشربوا و لا تسرفوا انه لا يحبّ المسرفين؛اى فرزندان آدم براى هر مسجد (و محل عبادت) كه وارد مىشويد از زيور خود برگيريد و بخوريد و بياشاميد ولى اسراف نكنيد كه خداوند اسرافكاران را دوست ندارد.»(سوره اعراف، آيه )31. و در ادامه همين آيه كريمه به ردّ و انكار منطق و عمل كسانى كه از نعمتهاى خداوندى استفاده نمىكنند و با شيوه رياضت گرايى خود آن را تحريم مىنمايند پرداخته و مىفرمايد: «قل من حرّم زينة اللّه التى اخرج لعباده و الطيبات من الرزق، قل هى للذين آمنوا فى الحياة الدنيا، خالصة يوم القيامة…؛ بگو چه كسى زيورهايى كه خداوند براى بندگان خود آفريده و غذاهاى پاكيزه را حرام كرده است؟! بگو اينها در دنيا براى كسانى است كه ايمان آورده‌اند (هر چند ديگران نيز از آن استفاده مىكنند) ولى در آخرت ويژه مؤمنان است.» (سوره اعراف، آيه )31
در قرآن كريم آيات ديگرى هست، با اين محتوا و مضمون كه خداوند نعمتهاى روى زمين را براى بندگان خود پديد آورده كه از آن بهره گيرند. هرچند گروههايى راه افراط و تفريط پيموده‌اند. گروهى به اسراف و پرخورى روآورده و به تضييع اين نعمتها پرداخته و گروهى ديگر به پندار غلط خود آن را تحريم كرده و به رياضتهاى نامعقول يا نامشروع رو آورده‌اند همانند متصوفه كه نمونه عملكرد افراطى آنها در تاريخ اين فرقه ضبط شده است و حتى با ائمه اطهار بر سر اين مسائل به جدال و مناظره مىنشسته‌اند.
بارى سخن از افراط و تفريط و اسراف و تبذير و امساك و تقتير يعنى خروج از حد اعتدال و تفصيل آن موضوع اصلى اين مقال نيست. هدف اصلى بحث صرفه جويى در مصرف و پرهيز از اسراف
و تبذير و هدر دادن نعمتهاى خدا است. همان چيزى كه در آيات آن را ملاحظه كرديم. به موجب اين آيات كه با روايات اهلبيت نيز تفسير و تأييد مىشود دقت در مصرف و كنترل لازم در چگونگى آن به عنوان يك اصل مطرح گرديده است اكنون به پاره‌اى از روايات اين باب نيز بنگريم:
در كافى و تفسير عياشى آمده است كه امام صادق(ع) خطاب به مردى فرمود: «اتق اللّه و لاتسرف ولاتقتروكن بين ذلكقواما.انّ التبذير من الاسراف قال اللّه تعالى و لا تبذّر تبذيراً؛ از خدا بترس و اسراف نكن و در خرج كردن بخل نورز بلكه ميان اين دو راه استوار و اعتدال را برگزين، چه تبذير از اسراف كارى است.خداى متعال مىفرمايد: تبذير و ولخرجى نكن.» (تفسير صافى، ذيل آيه شريفه)
در روايت ديگر است كه پيامبر اكرم(ص) يكى از ياران به نام سعد را ديدند كه وضو مىگرفت. به او فرمود: اين اسراف كارى است اى سعد! سعد گفت: مگر در وضو گرفتن هم اسراف وجود دارد؟ فرمود: بلى حتى اگر در كنار نهر جارى باشى. و زياده مصرف كنى، اين اسرافكارى است.(همان مدرك)
و نيز از امام صادق(ع) معنى آيه: «ولاتبذر تبذيراً» را پرسيدند، حضرت فرمود: «من انفق شيئا فى غير طاعة اللّه فهو مبذر و من انفق فى سبيل اللّه فهو مقتصد؛ كسى كه چيزى را در غير طاعت خداوند خرج كند تبذير كرده و كسى كه در راه خدا خرج كند راه اعتدال پيموده است.» (همان)
و نيز از آن حضرت پرسيدند: آيا در راه حلال نيز تبذير وجود دارد؟ فرمود: آرى. و نيز در روايت آمده كه امام صادق(ع) خرما طلب كرد. يكى از حاضران خورد و هسته خرما را به دور افكند. امام فرمود :«اين كار را نكن كه اين كار از مصاديق تبذير است و خداوند فساد را دوست ندارد.»(همان)
پيام روايات در الگوى مصرف
از اين روايات نكات جالب توجهى بدست مي‌آيد: اسراف كردن در آب حتى براى وضو گرفتن پسنديده نيست. حتى اگر در كنار نهرى باشد. يعنى مسئله كم بود آب نيست، بلكه رعايت الگوى مصرف حتى با فراوانى آب مدّ نظر قرار دارد. مسئله اين است كه يك مسلمان بايد بداند و عادت كند آب را هدر ندهد حتى اگر آب فراوان باشد. بديهى است كه مصرف كردن آب در شرائطى كه كمبود آب باشد و تضييع و هدر دادن آن موجب محروميت ديگران باشد ناپسندتر و گاه حرام است زيرا مسلمان بايد به گونه‌اى عمل كند كه از مواهب طبيعت همه بندگان بهرهگيرند نه با مصرف گرائى ديگران را محروم كند.
مورد ديگر روايات، دور افكندن هسته خرما است در حالى كه هسته خرما مىتواند بذر يك درخت باشد و گاه خوراك براى گرسنگان. در چنين حالتى دور افكندن هسته خرما نوعى فساد است و خداوند فساد را دوست ندارد در اينجا نيز هسته خرما مثال است و هر مورد ديگرى از مواد غذائى يا كشاورزى را شامل مىشود.
همچنين روايات نوع خرج كردن مال را بيان كرده كه نبايد در راه معصيت و گناه باشد كه يكى از مصاديق اسراف و تبذير و عمل
شيطانى است. در حاليكه مصرف مال در راه خير و خدمت رسانى از مصاديق اعتدال و اقتصاد به شمار مي‌آيد. بنابراين يك مسلمان مىبايست مصارف مالى خود را به دقت بنگرد و مال را در مسير صحيح خرج كند.
مشكل اصلى كمبود نيست بلكه بى عدالتى و بد مصرف كردن است
با توجه به موارد ياد شده كه بخش كوچكى از تعاليم اسلامى در باب صرفه جويى و مصرف صحيح و تقدير معيشت و هزينه مال و استفاده از مواهب الهى است به ما مي‌آموزد كه در كليه موارد زندگى از آب و نان گرفته تا سوخت و برق و گاز و غيره الگوى مصرف را اصلاح كنيم. نكته مهم در اين است كه در جهانى كه آدميان زندگى مىكنند آفريدگار جهان و انسان، بالفعل و بالقوه همه امكانات را قرار داده و اگر از اين امكانات و استعدادها به درستى استفاده شود در هيچ نقطه‌اى از كره خاك محروم و گرسنه‌اى وجود نخواهد داشت.
فقر و تبعيض از آنجا پديد مي‌آيد كه نعمتهاى روى زمين و ذخائر درون زمين از يك سو غير عادلانه توزيع مىشود و از سوى ديگر بى مورد هدر مي‌رود كه اين دو در بحث عدالت اجتماعى مىبايست مورد توجه قرار گيرد.
در اينجا بى تناسب نيست به بخشى از موارد اسراف و تبذير در كشورمان بنگريم تا عامل نابسامانىهاى اقتصادى در بخش توليد و مصرف بازشناخته شود و آنگاه ضرورت جدى گرفتن اصلاح الگوى مصرف و هدفمند كردن يارانهها بهتر ملموس خواهد شد و اينكه مىبايست براى عدالت اجتماعى به يك تحوّل جدى و گسترده رو آوريم و اقتصاد خود را بازسازى كنيم كه مشكل اصلى ما كمبود نيست بلكه بد مصرف كردن و سامانه درست نداشتن است. كشور ايران كه در يكى از مناطق زرخيز جهان و در شرائط جغرافيايى حساس و آب و هواى معتدل قرار دارد، به ضميمه استعدادهاى برتر انسانى مىتواند الگوئى شايسته براى ديگر مردم جهان باشد به شرط آنكه اصول عدالت و توليد و مصرف در مديريت كشور مورد توجه قرار گيرد و اجرايى شود.
مديريت آب و نان
يكى از مسائل ما كمبود آب است كه گاه با خشكسالى نيز همراه شده و تبعات نامطلوبى ببار مي‌آورد ولى هرگاه مسئله آب را به درستى مديريت كنيم خواهيم توانست در رفع اين مشكل پيروز آييم. منابع آبى در سراسر كشور اسلامى ما وجود دارد كه اگر با سياستهاى علمى و عملى مديريت شود و با ايجاد سد و آبخيزدارى اين آبها مهار و هدايت گردد ديگر كمبود آب رنج دهنده نخواهد بود. در مسئله كشاورزى روشهاى سنتى پاسخگو نيست و مىبايست از روشهاى مدرن بارانى و قطره‌اى بهره گرفت آنگاه خواهيم ديد بهره ورى از آب به ده برابر وضع موجود ارتقا خواهد يافت. سرمايه گذارى در اين پروژه از اهم وظائف جهاد كشاورزى و مديريت آب است. اصلاح الگوى مصرف آب يك بخش آن به مديران آب و كشاورزى و صنعت مربوط مىشود و بخش ديگر آن به صرفهجوئى
كه وظيفه آحاد مردم است كه اين عطيه بزرگ الهى و مايه حيات را هدر ندهند. اين در حالى است كه مىبينيم مردم ما در مصرف آب خصوصاً در آب تصفيه شده مخصوص شرب توجه به اين صرفه جويى ندارند و آب آشاميدنى را كه با هزينههاى سنگين فراهم شده در مواردى چون شستشوى ماشين و حيات و مغازه و ساخت و ساز و غيره هدر مي‌دهند در حاليكه شهرداريها مىبايست جواز ساختمان را مشروط به فراهم كردن تانكر آب ساختمانى كنند و اجازه ندهند آب شرب در كار بنايى و ساختمان سازى صرف شود. موارد از اين قبيل فراوان است .
به مردم بايد آموخت كه شير آب را در مصارف زندگى چون آبدارخانه و آشپزخانه و حتى غسل و وضو و لباسشوئى آنگونه رها نسازند كه آب بدون مصرف صحيح به فاضلاب سرازير شود در حاليكه صدها روستا در مناطق كشور هستند كه آب آشاميدنى آنها با تانكر حمل مىشود و از كمبود آب رنج مىبرند. در مسئله آب سخن فراوان است كه در اينجا به پاره‌اى موارد اشاره شد.
مسئله نان بيش از اين مشكل دارد. در حاليكه آرد دولتى به قيمت كيلويى 75 ريال به نانوايى داده مىشود. و اين مبلغ تنها كرايه حمل و نقل است نه ارزش آرد و هر كيلو آرد دست كم براى دولت پنج هزار ريال تمام مىشود كه به مصرف كننده به 75 ريال داده مىشود و اين همان يارانه‌اى است كه سالانه براى ايرانيان پرداخته مىشود. چهار هزار ميليارد تومان رقم كوچكى نيست كه براى يارانه نان در بودجه سالانه لحاظ مىشود. اين در حالى است كه يك سوم نان و ميليونها تن نان عرضه شده مانند ضايعات ديگر دور ريخته مىشود كه اين كفران نعمت و از مصاديق بارز اسراف و تبذير و خسارت عظيمى است كه متأسفانه همه سال اتفاق مي‌افتد در حالى كه در حال حاضر به دليل خشكسالى ما از خارج گندم وارد مىكنيم و بهاى كلان آن را و يارانه‌اش را مىپردازيم…خوب، راه چاره چيست؟ راه چاره مديريت نان و تدبير وزارت بازرگانى و غله در اين ميدان است.
كه از يكسو به پخت نان بستگى دارد كه بايد نظارت شود و از عرضه نان نامرغوب و خمير و سوخته جلوگيرى شود. به نانوايىها آرد داده مىشود كه نان مرغوب عرضه كنند نه اينكه بخشى از آرد دولتى را به قيمت آزاد بفروشند و بخش ديگر را در فرايند توليد ضايع كنند! اينجا يك مديريت قوى و قاطع و جدى لازم است كه بر توليد و عرضه نان نظارت كند. از سوى ديگر، مصارف خانگى است كه متأسفانه الگوى درستى ندارد. در بيشتر خانهها نيمى از نان خريدارى شده هدر مي‌رود يا به دليل پخت بد و نا مناسب و يا به دليل سوء مصرف در خانهها. كمتر خانه‌اى است كه هر هفته يك كيسه پلاستيك نان خشك يا كپك زده دورريخته نشود و با كفران نعمت در رديف اشياء دور ريز درنيايد. در حاليكه اگر نان با پخت مطلوب عرضه گردد و مردم در مصرف دقت كنند مصرف گندم به نيمى از آنچه كه هست كاهش خواهد يافت. نكته ديگر ارزان بودن نان است كه امروزه در حقيقت رايگان داده مىشود. وقتى نان ارزان باشد و پخت آن نامطلوب، دور ريختن آن طبيعى است كه براى اين مشكل بايد چاره انديشى كرد چه از نظر توليد و پخت آن و چه از
نظر مصرف خانهها و رستورانها و غيره. در اين ميان فرهنگ سازى و آگاهى دادن به مردم نقش اساسى دارد كه رسانهها و مبلغان و نويسندگان بايد عهده دار آن شوند.
روايات و مصرف نان
روايات ما در اين باب گنجينه ارزشمندى است كه در صدر مقال به پاره‌اى از آن اشاره شد در اينجا به يك روايت ديگر از سيره مباركه حضرت امام حسين(ع) در باب نان و مصرف آن بنگريم. روزى آن حضرت از كوچه‌اى عبور مىكردند. قطعه نانى بر زمين افتاده بود حضرت آنرا برداشت و به دست غلامش داد كه آن را نگهدارى كند. ساعتى گذشت و امام از غلام خود خواست كه آن قطعه نان را بياورد. غلام گفت: آن را خوردم. حضرت فرمود اگر نمىخوردى آن را با آب شستشو مىكردم و مىخوردم.
اين روايت را مقايسه كنيد با آنچه در مصرف نان در جامعه مىگذرد آنگاه ببينيد جزاى اين كفران نعمت آيا نبايد محروميت از نعمت باشد؟ كه قرآن فرمود: «لان شكرتم لازيدنّكم ولان كفرتم انّ عذابى لشديد». تضييع نعمتها از قبيل نان، برنج، گوشت و ساير مواد غذائى متأسفانه در زندگى روزمرّه ما عادى شده است و توجه نداريم كه اين عمل مسرفانه به بيان امام صادق در روايت پيشين از مصاديق افساد است. اين اسرافكارى را در خانهها، رستورانها، تالارهاى مجالس عقد و عروسى و عزا و حتى افطارىها و مجالس دينى مىبينيم كه غذاها در بشقابها مىماند و در كيسههاى زباله ريخته مىشود در حاليكه گرسنگانى هستند كه در محلات فقير نشين شهر و روستا به لقمه‌اى از آن نياز دارند و در ماه يك كيلو برنج و گوشت نمىتوانند به خانه خود ببرند مجازات اين اسراف و تبذير چيست؟ همان زوال نعمت و خراب شدن وضع كشاورزى و دامدارى و گرانى ارزاق عمومى است كه ملاحظه مىكنيم…
موارد ديگرى از لجام گسيختگى مصرف در ساير امور زندگى و مايحتاج عمومى وجود دارد از قبيل برق، گاز، بنزين، تلفن و لباس و خرج و برجها و همايشها و سفرهاى خارجى و غيره كه پرداختن به آنها و ارائه آمار اسرافكارى و مصرف بى رويه در آنها را به مقال ديگرى موكوم مىكنيم كه اصلاح الگوى مصرف را فورى و ضرورى مىسازد و رهبرى مآل انديش نظام را بر آن داشته كه مسؤولين امر را توجه دهند، اين مسؤوليت سخت متوجه دستگاههاى دولتى است و سپس عموم مردم و هم فرهنگ سازى مىخواهد و هم برنامه‌ريزى و كنترل و نظارت كه اميد است از شعار و لفّاظى فراتر رفته و به مرحله عمل درآيد. آنگاه خواهيم ديد چه تحوّلى در كشور پديد خواهد آمد تحوّلى كه مىتواند براى ديگر كشورها الگو و سرمشق باشد. و اعتقاد ما بر اين است كه اين كار شدنى است و عزم جدى و پشتكار لازم را مىطلبد كه خوشبختانه همه دستگاهها فرمان رهبرى نظام را دريافت كرده و در ساز و كار برنامه ريزى هستند و براى همه آنها و عموم مردممان آرزوى موفقيت در همه عرصهها را داريم «اين بحث با توجه به لايحه دولت و هدفمند كردن يارانهها و تصميمات مجلس شوراى اسلامى ادامه دارد.»
