ريشهها و ميوههاى قيام 15 خرداد 1342
قسمت دوم
غلامرضا گلى زواره
زمينهها
حماسه جاويد 15 خرداد 1342 در بردارنده ارزشهاى شكوهمندى چون رشادت، مقاومت، بالندگى، شهادت، قيام، سربلندى و ستيز با كفر، الحاد و نفاق مىباشد و به پشتوانه اين فرهنگ مولّد و پوياست كه امّت مسلمان ايران موفق گرديد به رهبرى امام خمينى تومار تباهى و استبداد را در هم پيچد و پس از شبى تيره و دهشتناك، صبح صادق را نويد دهد.
امّا به راستى قيام مزبور در چه بسترى قرار گرفت كه چنين بركات و آثارى را بر جاى نهاد در پاسخ به اين سؤال بايد گفت: شب پرستان كور دل و خفاشان گريزان از نور و معنويت مىخواستند با انواع حيلهها، سيل تهمتها و مخدوش ساختن سنتهاى اصيل مذهبى مردم را از اسلام ناب محمدى و فرهنگ عترت نبى اكرم(ص) جدا سازند.
دشمنان كينه توز و حيله گر با ملاحظه خيزشهاى پر خروش امّت مسلمان به رهبرى علما همچون قيام تنباكو(واقعه رژى)، مبارزات شيخ فضل اللّه نورى در دفاع از موازين شرعى، مبارزات شهيد آيت اللّه سيد حسن مدرس، قيام حاج آقا حسين قمى، مقاومت مردم به رهبرى آيت اللّه كاشانى در برابر توطئههاى استعمارى به اين واقعيت رسيدند كه تا مردم ايران به ديانت و صيانت از مقدّسات پاى بند باشند و جويبارهاى باطراوت ايمان از قلّه توحيد و يكتاپرستى جارى باشد، اين حماسهها به رهبرى عالمان فرزانه باشدت تمامتر استمرار خواهد داشت.
رضاخان براى مقابله با اين شعله مقدّس هرگونه جلسه مذهبى و حتى سوگوارىها را ممنوع اعلام كرد و پوشيدن عبا و عمامه و هرگونه لباسى را كه نمادى از ديانت در آن قابل مشاهده باشد جُرم قانونى تلقى نمود و كيفر افرادى را كه از اين قانون تخلّف مىورزند، زندان قرار داد. او تحت عنوان ترقى خواهى و مخالفت با كهنه پرستى و ارتجاع كوشيد بين مردم و معنويت فاصله ايجاد كند و با استمرار اين شيوه شوم آنان را از محتوايى اسلامى كه رشد دهنده و تحول آفرين است، تهى سازد. اين جرثومه فساد و عامل استعمار براى تداوم سلطه پليد خود، دو محور اصلى يعنى «شعائر و سنتهاى دينى» و «حوزه و روحانيت» را مورد يورشى وحشيانه قرار داد. از سوى ديگر براى مقابله با بافت اسلامى جامعه و جلوگيرى از پويايى تفكر شيعى در ميان اقشار مردم در دو جهت نقشههاى خطرناك خود را پى گرفت.
نخست مراكز فرهنگى جديدى تأسيس كرد تا اين كانونها را روياروى حوزههاى علميه و مراكز و محافل دينى قرار دهد و در مرحله بعد زمينههاى به ميدان آمدن روشنفكران غرب زده و خودباخته را پديد آورد تا بتواند به هدف ابتر خود برسد.
اهم اين برنامهها عبارتند از: انحلال عدليه و افتتاح دادگسترى جديد، جايگزينى قضات جديد به جاى روحانيان، برگزارى كنگرههايى در جهت احياى باستان گرايى، تأسيس مدارس دخترانه و مختلط و تقويت مدارس خصوصى و بيگانه، بوجود آوردن مؤسسه وعظ و خطابه، دگرگونى درساختار اوقاف، تخريب مدارس علمى و مساجد به بهانه نوسازى، سختگيرى در مورد مسافرت به اماكن مقدّسه در عتبات عراق، حذف اوقات شرعى، لغو استفاده از تقويم قمرى، حمايت از دگرانديشان مذهبى و جريانها و فرقههاى انحرافى، به راه انداختن كارناوالهاى شادى و ايجاد محدوديت براى جلسات مذهبى، نماز جماعت و مانند آن و رواج منكرات.
اصلاحات قضايى رضاخان در راستاى تزجدايى دين از دولت به اجرا درآمد و طى آن قوانين عرفى با جلب رضايت كشورهاى اروپايى جايگزين مقررات شرعى گشت سياست ناسيوناليستى و باستان گرايى رژيم پهلوى در توجه به آثار باستانى قبل از اسلام همچون تخت جمشيد، پاسارگاد، تخت رستم، معبد آناهيتا و تقليد از سبكهاى معمارى اين ايام، حمايت از اقليت زرتشتى، اهتمام در برپايى موزه ايران باستان و شركت در همايشهاى هنر و باستانشناسى ايران جستجو كرد. هدف اصلى را تأسيس فرهنگستان زدودن واژههاى عربى و جايگزين كردن فارسى سره بود كه به دليل افراط در آن مخالفينى پيدا كرد. سفر رضاخان به تركيه نقطه عطف مهمى در اجراى برنامههاى ضد مذهبى بود و پس از آن موضوع استعمال كلاه بين المللى و كشف حجاب با شدت بيشترى طراحى و تعقيب شد.(1)
طى جلسات مجلس پنجم، نامهاى عربى و تركى سال به نامهاى باستانى ايران تبديل شد. در سه شنبه 11 فروردين 1304 مطابق ششم رمضان 1343 با گذرانيدن قانونى دولت را مكلف كرد كه از نوروز همين سال به جاى ماههاى رايج از تقويم ايرانى استفاده كند و تأكيد گرديد در تمامى اسناد رسمى و نوشتهها تاريخ شمسى قيد و از ذكر تاريخ قمرى خوددارى شود.(2)
در سال دوم نخست وزيرى فروغى به دستور رضا شاه يك سرى اقدامات فرهنگى و آموزشى صورت گرفت كه اهمّ آن تصويب قانون اجازه تأسيس دانش سراهاى عالى و مقدماتى به منظور تربيت دبير و آموزگار بود.(3) اين اقدامات اگرچه با هدف مبارزه با خرافات و كهنه گرايى و ايجاد يك ملت نوين؟! صورت مىگرفت ولى نظام جديد با شتاب شديد به مردم تحميل مىگرديد تا از ارزشهاى اصيل فاصله گيرند يك قرن قبل سيد جمال الدين اسدآبادى نوشت: هر مسلمانى بايد بداند كه انگلستان قصد دارد دين اسلام را براندازد و مسلمانان را در هر جاى كره زمين نابود سازد. اگرچه اين كار شدنى نيست.(4) اين تجربه سياسى، آگاهانه در ميان علما و امّت مسلمان هيچ گاه به دست فراموشى سپرده نشد، بلكه همواره آن را نسل به نسل به يكديگر انتقال دادند، از اين جهت موضعگيرى آگاهانه خويش را در برابر استبداد رضاخان و نقشههاى ابرقدرتها به خوبى بروز دادند.
با اين وجود در دوران حكومت منحوس پهلوى، مسلمانان ايران در ميان اشك و خون روزگار گذرانيدند، مقدسات اسلام همواره هتك گرديد، حرمت اسلام فراموش شد، علماى اسلامى زندانى، تبعيد و يا شهيد گرديدند. وعاظ و طلّاب به زندانها و شكنجهگاهها فرستاده شدند، مجالس سوگوارى براى خامس آل عبا ممنوع گشت، چادر از سر زن مسلمان برداشتند و با شدت هرچه تمامتر و اختناقى وحشتناك ستيز عليه جلوهها و نمادهاى مذهبى پىگرفته شد زيرا استكبار و كارگزاران استعمار به درستى متوجه شده بودند يكى از مهمترين پايگاههاى اجتماعى كه مايه قوام و اتحاد ملت مىشود، مذهب است و ايمان و تمايلات دينى منشأ تحولات مهمى بوده و با اقتدارى معنوى سدّ استوارى در برابر زر و زور و تزوير مىباشد.
تبانى استبداد با استكبار
كودتاى 28 مرداد 1332 ش در زمان رياست جمهورى آيزنهاور و با نقشه كيم روزولت با حمايت آمريكا در ايران روى داد كه به كمك آن محمدرضا پهلوى موفق گرديد تا حدودى موقعيت خود را تثبيت نمايد و به طور موقت قدرت سياسى مجدداً به شاه برگشت. كروميت روزولت مشهور به كيم عضو سيا و كارشناس امور خاورميانه ايالات متحده آمريكا در گفتگويى اظهار داشته بود كه كودتاى ايران نخستين عمليات مخفى عليه يك دولت خارجى بود كه توسط سازمان مركزى جاسوسى آمريكا (سيا = CIA) تنظيم شده بود.(5)
در پى اين نيرنگ ننگين و كم رنگ دولت هايى كه پس از كودتا روى كار آمدند، براى از بين بردن هويت فرهنگى و خدشه دار نمودن استقلال ايران و سركوب نمودن حركتهاى مذهبى به اقدامات و عمليات ذيل روى آوردند:
1- انتخابات فرمايشى مجلس، در سايه حكومت نظامى كه بر اساس آن حاميان آمريكا و انگليس روى كار آمدند.
2- تصويب قراردادهايى با كنسرسيوم و واگذارى نفت جنوب به انحصارهاى، آمريكايى، انگليسى، هلندى و فرانسوى كه بيشترين سهم آن به بريتانياى كبير تعلّق داشت. بدين ترتيب قانون ملى شدن صنعت نفت اگرچه به طور رسمى لغو نگرديد اما در عمل پايمال شد.
3- شاه كه دريافته بود مردم مسلمان ايران او را فردى وابسته به بيگانگان مىدانند و براى حكومتش اعتبارى قائل نمىباشند پس از اين توطئه ضمن تكيه افزونتر بر اجانب، خصوص، آمريكا، براى تداوم سلطهطلبى خود، به سياست سركوب مخالفان روى آورد و در اولين گام درسال 1335 ش سازمان اطلاعات و امنيت كشور (ساواك) را بوجود آورد. اعضاى اين تشكيلات مخوف در آمريكا و اسرائيل آموزش مىديدند و اين سازمان مهمترين ابزار براى شناسايى، دستگيرى و به شهادت رسانيدن مخالفان مسلمان به شمار مىرفت.
4- دريافت وامهاى اسارت آور از كشورهاى اروپايى و ايالات متحده آمريكا.
5 – گشودن دروازههاى كشور بر روى انبوهى از كالاهاى مصرفى و كاذب خارجى و ايجاد زمينه براى نابودى توليدات داخلى و تبليغ در راستاى تغيير دادن فرهنگ مصرفى مردم.
6- شركت در پيمان استعمارى و تجاوزكارانه بغداد(سنتو) در سال 1334 ش.
7- تصويب قانون جلب و حمايت سرمايههاى خارجى در سال 1334 ش.
8 – امضاى قرارداد دو جانبه نظامى با آمريكا در سال 1337ش.
9- پيش گرفتن سياست حمايت از ابرقدرتهاى جهان به رهبرى امپرياليسم آمريكا و توطئه عليه نهضتهاى آزادى بخش و جنبشهاى اسلامى.
10- سركوب نمودن حركتهاى خودجوش دانشجويى، كارگرى و ساير خيزشهاى مردمى.
11- ايجاد محدوديت شديد در آزادىهاى سياسى، اجتماعى و فرهنگى.
با وجود اختناقى هراسناك مردم مسلمان ايران در سالهاى پس از كودتا، در مقابل غارت منابع حياتى كشور، حاكميت بيگانگان و تهديد هويت اسلامى و مخدوش گشتن باورهاى شيعى حتى براى لحظهاى از مبارزه و مقاومت دست برنداشتند.
طرح سفارشى اصلاحات ارضى
اختناق و سركوبهاى خونين پس از كودتا، فساد هيأت حاكمه، رشد مبارزات مردمى به رهبرى علما، فقر و محروميتهاى اقتصادى – اجتماعى، دولت آمريكا را به موقعيت انفجارى جامعه آمريكا آگاه ساخت به همين دليل پس از انتخاب كندى، از حزب دموكرات، به رياست جمهورى، آمريكا براى حفظ حاكميتش در ايران و تبديل اين كشور به بازار فروش محصولات و جذب هرچه افزونتر كالا و سرمايه و بدست آوردن نقش ابرقدرتى مسلط در منطقه «طرح اصلاحات ارضى» و ساير موارد انقلاب سفيد را جهت بيرون راندن رقيبان و مقابله با موج انقلابى در ايران، تجويز نمود. در راستاى عملى ساختن اين برنامه، شريف امامى از نخست وزيرى بر كنار و دكتر على امينى با حمايت سفير آمريكا(جوليوس هملس) توسط رئيس جمهور آمريكا به عنوان نخست وزير به محمد رضا شاه در 15 ارديبهشت 1340 تحميل گرديد.
امينى كابينه خود را معرفى كرد و مجلس سنا و شوراى ملى را كه جناح انگليسى و مالكان در آن داراى قدرت بودند، منحل نمود و قانون اصلاحات ارضى را در سه شنبه 19 دى ماه 1340 به تصويب رسانيد. محمد رضا پهلوى كه توسط دكتر امينى از صحنههاى سياسى موقتاً كنار نهاده شده بود براى حفظ قدرت خود در فروردين 1341 به آمريكا رفت و در كاخ سفيد واشنگتن در حضور ارباب خويش متعهد گرديد رأساً اقدام به پياده نمودن برنامههاى جديد آمريكا نمايد و بدين گونه در تيرماه 1341 پس از بازگشت از آمريكا تحت عنوان اختلاف بر سر بودجه نظامى، امينى را بر كنار نمود و مهره مورد اعتماد خود يعنى اميراسداللّه علم را به جاى وى نشانيد.(6)
در واقع نخستين مرحله از طرح اصلاحات آمريكايى، همين اصلاحات ارضى بود كه با تبليغات فراوان به اجرا درآمد، در اين طرح كارگزاران استبداد و مجلس فرمايشى هيچ اعتنايى به نظر علما نكردند. فقها و مراجع تقليد تقسيم اراضى را طى اعلاميه هايى خلاف شرع تلقى كردند، آيت اللّه احمد خوانسارى عليه اين نقشه اقدام كردو پيشاپيش جمعيت به عنوان اعتراض در بازار تهران راه افتاد ولى شرايط آشفته و اختناق سياسى سبب شد ايشان و ديگر علما نتوانند به تلاشهاى خود براى خنثى نمودن اين طرح اصلاحات ارضى ادامه دهند. البته هدف دشمنان اين بود كه اگر مراجع عظام با چنين اصلاحاتى مخالفت كردند آنان را ضد كشاورزان، و حامى زمين داران و افراد فئودال معرفى كنند و با تبليغاتى كاذب حيثيت اجتماعى آنان را زير سؤال ببرند. منظور آمريكايىها و دولت وقت از اصلاحات ارضى آن بود كه اگر همه كشاورزان صاحب زمين شوند، با دولت سازش مىكنند و از ميزان مخالفان كاسته مىشود اگرچه اصلاحات ارضى با هدف حق استفاده و بهرهبردارى از زمين به نفع دهقانان كوچك و كارگران زراعى در چندين مرحله صورت گرفت امّا به دليل عدم حمايت از كشاورزان، تقسيم نادرست زمين و توجه به بخش صنعت مونتاژ به خارج وابسته، اين اقدام نه تنها موجب بهبود وضع روستائيان نشد بلكه به ضعف و انهدام كشاورزى در ايران انجاميد.(7)
شهرها از كشاورزها انباشته شد و علاوه بر دگرگون ساختن الگوى مالكيت باعث تغيير مهم در جمعيت كشور شد زيرا در اوايل دهه 1340، 30% مردم ايران در شهرها زندگى مىكردند در حالى كه در سال 1354 ش اين رقم به 45% رسيد و از اواسط دهه 1350، ايران گندم و ديگر فرآوردههاى زراعى را وارد مىنمود.(8) امام خمينى كه حيله دشمن را به درستى دريافته بود و از طرفى هنوز ابعاد و نتايج اين نقشه روشن نبود به انتظار توطئههاى ديگر نشست، چون با بصيرت ژرفى كه داشت مىدانست چنين رشتهاى سر دراز دارد.(9) ناگفته نماند رژيم، تقسيم اراضى را زمانى آغاز كرد كه آيت اللّه بروجردى رحلت نموده بود و اگرچه جاى اين زعيم عاليقدر خالى گشت ولى علما و مراجع ساكت نشدند و با اعلاميههايى مخالفت خود را اعلام كردند، آيت اللّه خويى از نجف اعلاميه شديداللحنى صادر كرد و در ايران برخى علما به دليل اعتراض به اين طرح دستگير و روانه زندان شدند، آيت اللّه سيد عزالدين زنجايى از جمله آنان بود.(10)
غوغاى يك غائله
با وجود فشارهاى سياسى، به دليل وجود مانع بزرگى كه همان نفوذ و اقتدار روحانيت بود رژيم پهلوى عملاً نتوانست در طرح اسلام زدايى به مقاصد خود دست يابد، در همين ايام شاه مىخواست مقام مرجعيت را در سر حد امكان، حامى خود نشان دهد يا حداقل مركزيت روحانيت را به خارج از ايران انتقال دهد تا از اعتراضات و خيزشهاى عمومى به رهبرى زعماى دينى، مصون گردد در واقع با اين طرفند درصدد بود مذهب و باورهاى دينى و گرايشهاى اعتقادى را از عرصههاى سياسى و اجتماعى جدا كند و براى اين رژيم منفور و اربابانش اين عقيده قابل تحمّل نبود كه مذهب به عبادت و اعمال فردى منحصر نمىگردد و كسى كه براى اصلاح اجتماع نكوشد و با ستم و تجاوز سازش كند و در برابر خلافها و منكرات سكوت كند از ديانت بوئى نبرده است. در واقع تشكيلات عنكبوتى پهلوى از مسلمانى كه با مسايل اجتماعى، حكومتى و سياسى كارى ندارد، هراسى نداشت و بيمش از آن بود كه مردمانى معتقد با هدايت و رهبرى روحانيت و مراجع با چشمان تيزبين خود همچون ناظرانى دقيق، خلافها و ناراستىها را تشخيص دهند و ريشههاى فساد و تباهى را كه استبداد داخلى و استكبار در گسترش آن مىكوشيد هدف مبارزات خويش سازند و تومار ظلم و تيرگى را درهم پيچند. از اين جهت با ارتحال آيت اللّه بروجردى، شاه تلگراف تسليتى به آيت اللّه حكيم كه در عراق به سر مىبرد مخابره نمود و خواست ادعا كند مرجع جديد اوست و كانون روحانيت را از قم به نجف انتقال دهد، كه در اين راه توفيقى بدست نياورد.(11)
با رحلت آيت اللّه بروجردى و آيت اللّه كاشانى كه سابقه طولانى در مبارزه با فساد و جور داشتند، شاه و اسداللّه علم(نخست وزير وقت) كه فرصت مناسبى را براى اجراى مقاصد پليد خود بدست آورده بودند قانون انجمنهاى ايالتى و ولايتى را در 14 مهر 1341 تصويب كردند. در لايحه مزبور مظاهر مذهبى از متن آن كنار گذاشته مىشد و مقدمات قانونى جهت تغييرات مورد نظر فراهم مىگرديد.
در 16 مهر 1341 دولت اعلام كرد اين لايحه در هيأت دولت به تصويب رسيد و متن آن در جرايد عصر تهران با تيترهاى درشت چاپ گرديد.(12)
درمتن تصويب نامه قيد اسلام از شرايط انتخاب كنندگان و انتخاب شوندگان و نيز براى تصدى بسيارى از سمتهاى مهم كشورى همچون قضاوت صراحتاً حذف گرديده بود و نيز در مراسم سوگند به جاى قرآن مجيد به كتاب آسمانى قيد شده بود. در يكى از بندهاى اين لايحه، به زنان هم حق رأى داده بودند و تساوى كامل حقوق زنان و مردان ذكر شده بود. البته در ايران آن زمان، زنان از ابتدايىترين حقوق انسانى همچون مردان محروم بودند و شاه كه در خدمت استكبار بود، اعطاى حق رأى به زنان را به ظاهر توجه به حقوق آنان و اجراى دموكراسى مطرح كرد ولى در باطن هدفى جز فريب، اغفال و به فساد كشانيدن اين قشر از جامعه نداشت و با فرستادن چند زن به انجمنهاى ايالتى و ولايتى مشكلات بانوان حل نمىگرديد بلكه آنان گرفتارىهاى ريشه دارى داشتند. مخالفت با تصويب نامه از سوى جامعه روحانيت و مراجع عظام و علماى بزرگ اعتراض به آزادى زنان نبود بلكه آنان در وراى اين پوشش فريبنده باتلاق فساد مرداب رذالت را مشاهده مىكردند و اصولاً رژيم براى توسعه منكرات و مخدوش كردن ارزشهاى اخلاقى و انسانى چنين حركتى را پيش گرفت. به همين جهت امام خمينى در همان تاريخ اعلام داشت ما با ترقى زنها مخالف نمىباشيم ما با فحشاء مخالفيم، با كارهاى غلط مخالفيم، مگر مردها در اين كشور آزادند كه زنها از چنين حقى برخوردار باشند. آرى رعايت حقوق زنان حرف حقى بود ولى رژيم هدف باطلى را پىگيرى مىكرد.(13)
همان گونه كه امام پيش بينى كرده بود رژيم در اين مصوبه، دومين نمايش ضد ديانت را به اجرا نهاد و اين قانون آزمايشى از جانب دولت اسد اللّه علم براى مقابله با روحانيون بود و رژيم تصوّر مىكرد رهبرى مذهبى در وضع كنونى تمركز و قدرت اقدامى هماهنگ و يكپارچه را ندارد و كار روحانيت در ايران پايان يافته است و با تدوين قوانينى، هميشه خود را از گرفتارىهايى كه مذهب و مجامع دينى و علما و مراجع در شكلهاى مختلف براى آنان ايجاد مىكردند، خلاص شدهاند، همچنين به زعم باطل آنان افراد تحصيل كرده و دانشگاهى از مذهب و تديّن فاصله گرفتهاند و مىتوان ايران را از حيطه يك كشور اسلامى خارج نمود.(14)
اهداف توطئه
هدف از تصويب لايحه انجمنهاى ايالتى و ولايتى را مىتوان در موارد ذيل خلاصه نمود:
1- زورآزمايى با هواخواهان مذهب و مدافعان ديانت تا آنها را براى هميشه كنار گذارند و ديگر مجبور نباشند از مراجع دينى كسب تكليف نمايند و در انجام كارهاى خلاف و ضد استقلال و هويت فرهنگى كشور آزاد باشند.
2- واداشتن جامعه روحانيت به واكنش جهت شناخت روحيه و افكار آنان و ارزيابى ميزان هوشيارى سياسى علماء و پيش بينى مخالفتهاى لازم از سوى نيروهاى مذهبى .
3- آماده نمودن زمينه جهت تجاوز به اساس باورهاى دينى ملهم از قرآن و سنت و الغاى مذهب و برچيدن بساط گرايشهاى دينى در كشور كه ساليان متمادى شاه آرزوى اين نقشه خائنانه را در ذهن بيمار خويش پرورش مىداد.
4- با حذف مذهب رسمى و سوگند به قرآن، به گروههاى صاحب نفوذ غير معتقد به قرآن و اسلام كه عملاً در مسايل سياسى، اجتماعى و اقتصادى كشور صاحب نفوذ بودند، فرصت دهد موجوديت خويش را اعلام دارند و پستهاى حساس را عهده دار گردند.
5 – با مطرح نمودن آزادى زنان و تساوى حقوق اين قشر با مردان، دليل عقب افتادگى و محروميتهاى همه جانبه آنان را در گذشته به دوش اسلام و قانون اساسى بگذارد و خود را مدافع حقوق بانوان اعلام كند.
6- موانع ارتباط با غرب و استحاله و زوال فرهنگ بومى از ميان برداشته شود.
7- مقدمه چينى براى حمايت از رژيم اشغالگر قدس و پيوستن به مدافعان غاصبان صهيونيستى.
8 – نيرنگ دستبرد به قانون اساسى و تغيير و تبديل برخى مواد قانونى كه مانع اغراض دربار و هيأت حاكمه مىباشد.
9- شاه با تصويب نامه مذكور پايگاه فرمانروايى خود را در ميان خانوادهها بكار مىگرفت و انتظارات آمريكا را با ديده تمكين پاسخ مىگفت.
10- ايجاد محكى در توان و كيفيت بالقوه و باالفعل براى اقدامات آينده.
11- ايجاد شكاف بين اقشار گوناگون جامعه، بدين گونه كه علما و افراد متشرع را مخالف ترقى خواهى و توسعه جلوه مىداد و در دستگاههاى دولتى تعارض ميان جناح نو انديش به سردمدارى شاه با مخالفين كه به زعامت روحانيت از سنتهاى اصيل حمايت مىكردند تبليغ مىشود.(15)
خروش مقدّس
با اعلام اين تصويب نامه خائنانه، فرصت بسيار مناسبى براى امام خمينى پيش آمد تا رسالت تاريخى و وظيفه اسلامى خويش را آغاز كند و از اين مصوبه شوم به عنوان انگيزهاى براى بيدارى و به حركت درآوردن امّت مسلمان و سامان دهى توان آنان براى مقابله با استبداد و ستم بهره بردارى نمايد.
از اين روى امام بى درنگ علماى طراز اول قم را به نشست و گفتگو پيرامون اين توطئه دعوت كرد و ساعتى بعد اولين جلسه علماى قم در منزل مرحوم آيت اللّه شيخ عبدالكريم حائرى تشكيل شد البته ميزبان جلسه آيت اللّه مرتضى حائرى فرزند ايشان بود. در اين جلسه امام خمينى محورهاى ذيل را مطرح كرد:
1- ترسيم دورنماى سياه و وحشت بار آينده.
2- نقشههاى خانمان سوز و ويران كننده رژيم شاه و مأموريت او در پاسدارى از منافع استكبار جهانى كه با نابودى اسلام و ملّت مسلمان همراه مىباشد.
3- توطئهها و دسيسههاى خطرناكى كه پشت پرده عليه اسلام و مبانى قرآن در دست اجرا بود و اين تصويب نامه نمونه بارز و بازگو كننده آن است.
4- امام مسؤوليت خطير علما و زعماى روحانى را در اين عصر تاريك در قبال نقشههاى خطرناك عوامل و ايادى استكبار بر ضد اسلام و استقلال كشورهاى اسلامى يادآورى نمود و هشدار داد اگر در برابر اين نقشهها مسامحه كنيم محكوم به فنا شده، اسلام و مناطق اسلامى در معرض زوال قرار مىگيرد و در برابر قرآن و رسول اكرم(ص) مسؤول خواهيم بود.
به دنبال بيانات بيدار كننده امام خمينى و سخنان ديگر مراجع حاضر در جلسه و تبادل نظر در خصوص مفاد تصويب نامه، تصميمهاى ذيل اتخاذ گرديد:
الف: طى تلگرافى به شاه، مخالفت علماى اسلام با محتواى اين لايحه اعلام و لغو فورى آن درخواست شود، كه اين برنامه به اجرا درآمد و علماى قم در 17 مهر 1341 درتلگراف هايى كه به شاه مخابره كردند مخالفت خود را با مصوبه مذكور اعلام نمودند.
ب: طى نامه و پيغام به علماى مركز و شهرستانها در مورد مفاد اين تصويب نامه اعلام خطر گردد و از آنها براى مقابله و مبارزه دعوت به عمل آيد.
ج: با تشكيل جلسات هفتگى وحدت و اتفاق نظر علماى قم در راستاى مبارزه با تصويب نامه حفظ شود، لحن تلگرافهاى علما به شاه ملايم و خيرخواهانه بود، در عين حال در مقابل جريانهاى ضد اسلامى كه توسط محمد رضا شاه و آمريكا سازماندهى مىگرديد مىايستند.(16)
امام خمينى در تلگراف 28 مهر 1341 (20 جمادى الاول 1382) به نخست وزير وقت چنين هشدار داد: «دولت اقداماتى را در نظر دارد كه مخالف شرع مقدّس و مباين صريح قانون اساسى است…تبديل قسم به قرآن مجيد را به كتاب آسمانى… خطرهاى بزرگى براى اسلام و استقلال مملكت دارد…انتظار مىرود به تبعيت از قوانين محكم اسلام و قوانين مملكتى، اصلاح اين امر را به اسرع وقت نمائيد و مراقبت كنيد كه نظاير آن تكرار نشود… در خاتمه يادآور مىشود كه علماى اعلام ايران و اعتاب مقدسه و ساير مسلمين، در امور مخالفه با شرع مطاع، ساكت نخواهد ماند و به حول و قوه خداوند تعالى امور مخالفه با اسلام رسميت نخواهد پيدا كرد».(17)
امام ضمن مجلس درس در مسجد اعظم در 14 آبان 1341 تأكيد نمود: «تمام ملت ايران و عشاير و حتى ساير ملّتهاى كشورهاى مسلمان پشتيبان ما هستند. ما باز هم اميدواريم دولت به اشتباه خود پى ببرد و جواب مساعد بدهد و تصوّر نكند با فوت مرحوم آيت اللّه بروجردى مىشود، به دين لطمه زد»(18) همچنين ايشان از مردم خواست تا رفع اين غائله پايدارى كنند: «شما بيش از پيش در كار خودتان مستقيم باشيد و پايدارى نمائيد، ماهم ثابت هستيم، خطرى كه متوجه دين شده است قابل اغماض نيست و لذا به تمام معنا بايستى مسلمانها جديت نمايند تا اين غائله رفع شود.»(19)
واكنش علما و پيروان آنان براى رژيم استبدادى غير قابل انتظار بود، تلگراف امام به شاه و تأكيد بر اين نكته كه نخست وزير وقت مىخواهد دين اسلام را از رسميت بيندازد، مخالف صريح قرآن عمل و به دستورات الهى گردن ننهاده و قانون اساسى را زير پا گذاشته است، نيز دولت را در موجى از هراس فرو برد و با گسترش اعتراضها و انتقادهاى شديداللحن، هيأت حاكمه به فكر چاره انديشى افتاد، به دنبال آن هشدارهاى مراجع دينى با راهپيمايى و بستن بازار و ايراد سخنرانى در مساجد تداوم يافت و عدّهاى از مردم به عنوان اعتراض در منازل علماء تحصن كردند. بدين ترتيب مخالفتها گستردهتر شد و اين موضوع به مساجد و محافل عمومى كشيده شد، در دانشگاهها نيز امواج اعتراضآميز شكل گرفت، سيل نامه و تلگراف از جانب طبقات مردم بر حمايت از خواستههاى مراجع و اعتراض به لايحه انجمنهاى ايالتى و ولايتى به سوى دربار و نخست وزير رسيد و خطباى مذهبى در مجامع عمومى اين موضوع را مورد بحث و تفسير قرار مىدادند. در اين ميان دولت با سانسور و اختناق شديد نشريات را تحت كنترل داشت، كوچكترين خبرى از آن چه در محافل مذهبى و عمومى مىگذشت در مطبوعات منعكس نمىگرديد و دولت علم مىكوشيد اين امواج شديد را ناچيز جلوه دهد و با مسامحه و تعلل مبارزين را خسته و منصرف سازد و موضوع را به بوته فراموشى بسپارد.
ناتوانى در اجراى يك نقشه
سرانجام رژيم مستبد متوجه شد تهديد و ارعاب علماء و روحانيان را از مقاومت و مخالفت باز نمىدارد امّا متوجه اين واقعيت گرديد كه كانون اصلى اين مخالفت كجاست، دولت علم دانست امام خمينى آتش خشم مقدّس جامعه اسلامى را برافروخته و نظرات او در ميان مردم و طلاب نفوذ فراوانى دارد امّا صلاح را بر اين نديد كه با واكنشى مسلحانه اين خروش را خاموش كند و از راه منافقانهاى تصميم گرفت صفوف روحانيت را از هم جدا كند و به تصوّر باطل خود، معترض اصلى را از بقيه جدا كند و ديگران را با تعريف و تمجيد راضى نمايد بدين جهت اسداللّه علم پس از حدود 45 روز كه پاسخى به تلگرافها نمىداد ناگهان تلگرافى را خطاب به سه نفر از مراجع يعنى گلپايگانى، مرعشى نجفى و شريعتمدارى مخابره كرد و در آن به سه نكته اشاره كرد:
1- نظر دولت در مورد شرط اسلامى بودن انتخاب كنندگان و انتخاب شوندگان همان نظريه علماى اعلام است.
2- سوگند هم با قرآن مجيد است.
3- درمورد شركت بانوان هم دولت نظر آقايان علما را به مجلسين تسليم و منتظر تصميم مجلس خواهد بود.(20)
با وصول اين تلگراف، علماى قم به اتفاق امام خمينى تشكيل جلسه دادند و پيشنهاد اين كه موضوع را پايان يافته تلقى نمايند رد شد و نقشه دولت عَلَم را يك فريب تلقى كردند چرا كه لايحه مزبور را هيأت وزيران به تصويب رسانيده و در جرايد رسمى اعلام گرديده است و با اين وصف نمىتواند بر مبناى يك تلگراف خصوصى لغو گردد. از سوى ديگر حلّ نهايى و لغو آن به مجلس سنا و ملى موكول شده بود كه آيندهاى نامعلوم داشت. امام دسيسههاى دولت مركزى را افشا كرد و علما را از نيرنگ رژيم برحذر داشت و سرانجام همه را وادار به استمرار مبارزه كرد.
علماى قم طى تلگرافى خطاب به نخست وزير عدم كفايت تلگراف او را براى تأمين نظر روحانيان صريحاً اعلام داشتند و لغو رسمى تصويب نامه را خواستار شدند.
امام در نهم آذر 1341 طى سخنانى در جمع عدّهاى از اهالى تهران، در شهر قم، خاطرنشان ساخت دولت در مقام خدعه است و صرفاً مىخواسته علما را قانع نمايد كه آن مجلس مهم دينى كه بنا بود در مسجد سيد عزيزاللّه تهران تشكيل شود تعطيل نمايد و افزود:
«دولت با ما حيله مىكند، دولت بايد بداند كه علماى اسلام اهل اطلاع هستند و انسان بصير و با ديانت نمىتواند قرآن و ديانت را در خطر ببيند و ساكت باشد…در مقام حفظ قرآن و كشور خود هستيم و در اين راه از هيچ اقدامى لازم مضايقه نخواهيم كرد…نمىنشينيم كه به دست دستگاه پوسيده چند نفرى، حيثيت روحانيت و اسلام از بين برود… اجانب و دشمنان دين و مملكت كه مصالح خود را در محو قرآن و ديانت مىبينند تا به حال تصوّر مىكردند كه در انجام مقاصد پليد خود آزادند و قدرتى در مقابل آنان وجود ندارد ولى اين نهضت كه به وجود آمد، فهميدند علماى اسلام و مسلمين زنده و بيدارند و با كمال توانايى جلو تجاوزات آنها را خواهند گرفت.»(21)
سرانجام دولت احساس كرد ظاهراً اين موج مخالفت رو به افزايش است و احتمال دارد ميزان خواستهها به تدريج بالا رود و امكان اين كه روند مذكور به انقلابى تبديل شود كه بساط نظام سياسى را مورد تهديد قرار دهد، وجود دارد، لذا در 7 آذر 1341 هيأت دولت تشكيل جلسه داد و تصويب كرد تصويب نامه مورخ 14 مهر 1341 قابل اجرا نخواهد بود و در همان شب لغو تصويب نامه را طى تلگرافى به سه تن از علماى قم مخابره كرد و موضوع را اعلام داشت و اين بار نيز با تلگراف نزدن به امام خمينى كينه خود را ابراز نمود. بدين گونه بعد از 57 روز مقاومت و مخالفت شديد امام و ساير مراجع عظام و امّت مسلمان ايران، اين غائله پايان پذيرفت و جامعه دينى به رهبرى علما در دفاع از مقدسات پيروز گرديد و تصويب نامه مذكور كاملاً لغو شد.(22)
امام خمينى در 11 آذر 1341، از احساسات پاك و عواطف عموم مسلمانان در جهت مبارزه با اين غائله تشكر نمود.(23) و طى سخنانى در مسجد اعظم قم در همين روز متذكر گشت: خاتمه مطلب را تقدير مىكنيم كه بحمداللّه بدون يك جنگ و نزاع و بدون ريختن يك قطره خون، چنين مطلبى كه به حمد اللّه با قيام بزرگ ملّتى توأم بود كه تمام عشاير حركت كنند، يك سيلى كسى نخورد.»(24) ادامه دارد
پىنوشتها: –
1. علما و رژيم رضا شاه، حميد بصيرت منش، ص 107 – 106.
2. تحولات سياسى و اجتماعى ايران در دوران پهلوى، دكتر عليرضا امينى، ص 27.
3. رضا شاه و قشون متحدالشكل، باقر عاقلى، (تهران، نامك، 1377) ص 54.
4. العروة الوثقى، سيد جمال الدين اسدآبادى، ص 357.
5. تاريخ سياسى معاصر ايران، دكتر سيد جلال الدين مدنى، ج 1، ص 286.
6. تحليلى از انقلاب اسلامى ايران، حاتم قادرى، ص 11 – 10، قيام خونين پانزده خرداد به روايت اسناد، دهنوى، ص 12 – 11 و نيز مأخذ قبل، ص 354 – 353.
7. جغرافياى عمومى و ناحيهاى، دكتر ناهيد فلاحيان و ديگران، ص 118.
8. ابوالهول ايرانى و معماى انقلاب، عباس ميلانى، ص 189؛تحولات سياسى…، ص 254.
9. صبح صادق، مجله مبلغان، شماره 42، ربيع الثانى 1422 ه.ق.
10. مصاحبه با آيت اللّه سيد عزالدين زنجانى، جام جم، دوازده خرداد 1382، شماره 877، ص 13.
11. نقش روحانيت مبارز در جنبش تاريخى 15 خرداد 1342، ص 26.
12. روزنامه كيهان و اطلاعات، 16 مهر 1341.
13. تاريخ سياسى معاصر ايران، سيد جلال الدين مدنى، ج 1، ص 623؛ بيست و پنج سال حاكميت آمريكا بر ايران، جواد منصورى، ص 80.
14. تحوّلات سياسى و اجتماعى ايران در دوران پهلوى، ص 260.
15. بررسى و تحليلى از نهضت امام خمينى، ج 1، ص 143 – 142.
16. تحولات سياسى و اجتماعى…، ص 262؛ 25 سال حاكميت آمريكا در ايران، ص 81.
17. صحيفه امام، ج 1، ص 81 – 80.
18. همان، ص 87.
19. همان، ص 93.
20. بررسى و تحليلى از نهضت امام خمينى، سيد حميد روحانى، ج 1، ص 174.
21. صحيفه امام، ج 1، ص 106 – 103.
22. نهضت روحانيون ايران، على دوانى، ج 3، ص 143 – 37، زندگينامه سياسى امام خمينى، محمد رجبى، ص 178 ؛ تحولات سياسى و اجتماعى…، ص 265 – 264.
23. صحيفه امام، ص 112.
24. همان، ص 116.
