قسمت چهارم
آنچه در گفتههاى پيشين آمد، روش تربيت به صورت كلّى بود، در اين بخش برآنيم كه مسائل را جزئىتر بيان نموده، به برخى روشهاى خاص يك موضوع، بپردازيم تا مسأله جنبه عملىتر و كاربردىتر پيدا كند، در اين بخش اوّلين بحثى كه مطرح مىشود روش تربيت خلافكاران، مجرمان و گناهكاران است، همان چيزى كه امروز سخت جامعه ما به آن نيازمند است. 1- گفتگوى دوجانبه
يكى از شيوههاى برخورد با خلافكاران گفتگوى طرفين و استدلال منطقى است از اين شيوه شخص پيامبر(ص) و امامان معصوم از جمله اميرمؤمنان(ع) استفاده برده است.
از جمله وقتى پيامبر اكرم(ص) از دنيا رفت و اميرمؤمنان به كار تجهيز او مشغول شد، اندكى از مردم در سقيفه گرد آمدند و با زير پا گذاشتن بيعتهاى مكرّر با على(ع) به فكر تعيين خليفه رسول خدا افتادند، پس از جريانات مفصّلى با ابوبكر بيعت كردند و به مسجد آمده مردم را اجبار به بيعت با وى نمودند از على(ع) نيز خواستند كه با او بيعت كند. حضرت براى بازداشتن آنان از منكر بزرگ تغيير رهبرى الهى امت و دعوت آنان به راه صحيح يعنى امامت و ولايت شروع به استدلال كرد و حقّانيت خويش، و ويژگىهاى خو و بيعت غدير را به يادشان آورد. با اين بيان اميرمؤمنان(ع) فريادها بالا گرفت و عمر كه احساس مىكرد ممكن است مردم گرد على(ع) جمع شده سخنانش را بپذيرند، مجلس را برهم زد و مردم را متفرق كرد.(1) همچنين در شوراى تعيين خليفه، پس از درگذشت عمر بن خطاب، حضرت رو به اعضاى شورا نموده فرمود: سخنم را بشنويد، اگر حق بود بپذيريد و اگر باطل بود انكار كنيد، سپس فضائل و ويژگيهاى خود را بيان كرد در هر مورد مخاطبان را سوگند مىداد و از آنان پاسخ مىطلبيد. آنان نيز سخن حضرت را تأييد كردند، طبرسى در احتجاج صد مورد از اين سوگندها را نقل نموده از آن جمله حضرت فرمود: شما را به خدا سوگند مىدهم آيا غير از من كسى از شما هست كه به دو قبله نماز گذارده باشد و در دو بيعت فتح و رضوان شركت جسته باشد و همسرش سرور زنان جهانيان و دو فرزندش سرور جوانان اهل بهشت باشند؟ همگى پاسخ دادند: نه كسى غير از تو نيست، سپس آن حضرت اعلميّت خود، عصمت و پاكى خود، حوادث جنگ بدر و احد و… را بيان كرد و همگان را سوگند داد آنان نيز سخن آن حضرت را تصديق كردند، آنگاه حضرت فرمود: «شما عليه خودتان اعتراف كرديد و سخن پيامبرتان براى شما روشن شد. شما را به پرواى از خداوندى كه شريكى ندارد توصيه مىكنم و از خشم او باز مىدارم، فرمان خداى را مخالفت نكنيد و حق را به اهلش برگردانيد، سنّت رسول اللّه (ص) را پيروى كنيد زيرا مخالفت با سنّت او مخالفت با خداوند است، خلافت را به اهل آن برگردانيد و به آنانكه خلافت حق ايشان است تحويل دهيد…» آنها در جواب گفتند: اگر على به خلافت رسد ميان اهل شورا و ديگران به تساوى خواهد نگريست، بنابراين عثمان انتخاب مىشود…(2)
امير مؤمنان حتى در ميدان جنگ نيز براى هدايت متخلّفان و مخالفان از استدلال منطقى چشم پوشى نكرد و در جنگ جمل به فردى كه نسبت به حقانيّت حضرت در مقابل طلحه و زبير و عائشه ترديد داشت فرمود: حق را با افراد نمىتوان شناخت، تو اوّل حق را بشناس آنگاه افراد را با آن مقايسه كن… 2- پند و اندرز
گاه اميرالمؤمنين با مجرمان و متخلّفان از در موعظه و پند وارد مىشود اين بخش را چون در ضمن روش موعظه توضيح دادهايم، از آن گذر نموده فقط به ذكر گوشههايى از پند آن حضرت به كسانى كه او را تنها گذارده و اين جرم بزرگ را مرتكب شدند بسنده مىكنيم: اى مردم! مهار بار سنگين گناهان را رها كنيد، امام خود را تنها مگذاريد، كه در آينده خود را سرزنش مىكنيد. خود را در آتش فتنههايى كه پيشاپيش افروختهايد نيفكنيد راه خود گيريد، و از راهى كه به سوى فتنهها كشانده مىشود دورى كنيد. به جانم سوگند كه مؤمن در شعله آن فتنهها نابود نشود… همانا من در ميان شما چونان چراغ درخشنده در تاريكى هستم، كه هر كس به آن روى مىآورد از نورش بهرهمند مىگردد. اى مردم سخنان مرا بشنويد، و بخوبى حفظ كنيد، گوش دل خود را باز كنيد تا گفتههاى مرا بفهميد.(3)
و همچنين على(ع) هنگام عبور از بازار با خواندن آيات الهى سعى داشت مردم را پند و اندرز دهد، مردى به نام ذاذان نقل مىكند كه «اميرمؤمنان در بازارها بدون همراه مىگذشت، گمشدگان را راهنمايى مىكرد، ناتوان را كمك مىكرد و چون به فروشندگان و بقّالها مىرسيد، قرآن را در برابرشان مىگشود و اين آيه را تلاوت مىكرد: آن سراى آخرت است كه آن را براى كسانى كه قصد برترى جويى و فساد انگيزى در زمين ندارند، قرار داديم و عاقبت از آن پرهيز كاران است(4)»(5). 3- تأليف قلوب با كمكهاى اقتصادى
برخى منحرفان و خلافكاران هستند كه تربيت آنها نياز به كمكهاى مادى دارد تا قلب آنها جلب شده، هدايت يابند. پيامبر اكرم يك بخش از بيت المال را به اين امر اختصاص داده بود، چنان كه امام هفتم (ع) مىفرمايد: «آنان گروهى بودند كه خدا را به يگانگى پذيرفته بودند و عبادت غير خدا را رها كرده بودند ولى اين شناخت كه محمد(ص) رسول خداست در قلوبشان وارد نشده بود. رسول خدا(ص) با آنان الفت مىگرفت، تعليمشان مىداد و براى اين كه شناخت پيدا كنند با آنها سخن مىگفت و قسمتى از صدقات را به ايشان اختصاص داد تا شناخت و تمايل (به دين خداوند) پيدا كنند.»(6)
انسان بنده احسان است ممكن است انسان با احسانى مجرمى را براى هميشه هدايت كند، اميرمؤمنان از كسانى است كه از اين طريق بهره برد و انسانهاى زيادى را هدايت و تربيت نمود، ابن عباس در تفسير آيه شريفه «رجالٌ لاتلهيهم تجارةٌ ولابيعٌ عن ذكر اللّه»(7) مىگويد به خدا سوگند منظور از اين آيه شريفه، اميرمؤمنان(ع) است. روزى رسول خدا(ص) سيصد دينار به على هديه كرد. على(ع) گفت: من دينارها را گرفتم و با خود گفتم: به خدا سوگند، امشب با اين دينارها صدقهاى خواهم داد كه خداوند از من بپذيرد. چون نماز عشاء را با رسول خدا(ص) گزاردم. از مسجد بيرون رفتم زنى از من درخواست كمك كرد و من صد دينار به او دادم. فردا صبح چون به ميان مردم آمدم، ديدم آنان به همديگر مىگويند، على ديشب صد دينار به زنى بدكاره كمك كرده است. بشدّت ناراحت شدم و فردا شب چون نماز را خواندم صد دينار را برداشته از مسجد خارج شدم و با خود گفتم به خدا سوگند، صدقهاى خواهم داد كه خداوند از من بپذيرد. مردى را ديدم و دينارها را به وى دادم، فردا صبح اهل مدينه مىگفتند على ديشب به مرد دزد صدقه داده است. من باز در اندوهى شديد فرو رفتم و به خود گفتم امشب صدقهاى خواهم داد كه خدا از من بپذيرد. بعد از نماز صد دينار به مردى دادم كه فرداى آن روز مردم گفتند: على ديشب به مرد ثروتمند صدقه داده… نزد پيامبر اكرم(ص) رفتم، فرمود: اين جبرئيل است كه به تو مىگويد: همانا خداوند عزّ و جلّ صدقات تو را پذيرفته است و عملت را پاك و پاكيزه ساخت آن صد دينار شب اوّل به دست زنى فاسد رسيد، به خانهاش برگشت، از فساد توبه كرد، همان صد دينار را سرمايه خود قرار داد و الآن در جستجوى شوهرى است كه با وى ازدواج كند. صد دينار شب دوم به دست دزدى رسيد، دزد با گرفتن صد دينار به خانه برگشت. از دزدى توبه كرد و با همان صد دينار به تجارت مشغول است صد دينار سوم به دست مرد ثروتمندى رسيد كه چندين سال زكات مالش را نپرداخته بود او نيز با گرفتن صد دينار از تو، به خانهاش برگشت و خويش را سرزنش كرد و گفت: من چقدر بخيل و خسيسم. على(ع) كه ثروتى ندارد صد دينار صدقه مىدهد ولى سالها است كه خداى زكات را بر من واجب كرده است و من آن را نپرداختم. سپس مرد ثروتمند حساب مال خويش را رسيدگى كرد و زكات مالش را پرداخت…(8)
اميرمؤمنان علاوه بر رفتار، در سخنانش نيز روى اين روش تأكيد نموده است از جمله فرمود:
«اصلح المسىء بحسن فعالك و دلّ على الخير بجميل مقالك؛ بد كار را با رفتار نيك اصلاح نما و با زيبا و خوب سخن گفتن او را به كار خير راهنمائى كن.»(9)
و همچنين فرمود: «عاتب اخاك بالاحسان اليه، و اردد شرّه بالانعام عليه؛ سرزنش و ملامت كن برادر خود را (كه به تو اهانت كرده) با احسان نمودن به او، و شرّ او را با هديه دادن بر طرف(10) كن.»
البته اين شيوه اختصاص به اميرالمؤمنين نداشت تمام امامان معصوم ما يكى از روشهاى هدايت گناهكاران و مجرمان را تأليف قلوب و كمكهاى اقتصادى مىدانستند، ولى على(ع) بر اين روش بيشتر تكيه داشت. از امام صادق(ع) نقل شده است كه مردى را نزد اميرمؤمنان آوردند كه استمنا كرده بود. اميرمؤمنان(ع) اوّل او را تأديب نمود، سپس از بيت المال هزينه ازدواج وى را فراهم كرد و او را همسر داد(11) و بدينوسيله هميشه او را از جرم و ارتكاب آن نجات بخشيد. 4- تشويق هدايت شدگان
مواردى لازم است براى برخورد با مجرم، طرف مقابل او را تشويق نمود، شاگردى كه خوب درس نمىخواند با تشويق كسى كه نمره عالى آورده مىشود زمينه درس خواندن او را فراهم، نموده، با تشويق كسى كه اعتياد را ترك كرده مىتوان معتادان ديگر را وادار به ترك اعتياد نمود، و همين طور در گناهان ديگر، على(ع) در اين زمينه دستور كلّى مىدهد و مىفرمايد: «ازجر المسىء بثواب المحسن؛ بدكار را با پاداش دادن به نيكوكار از كار بد باز دار (و زجر بده).»(12)
ابن اشهب نخعى از اميرمؤمنان(ع) نقل مىكند كه فرمود: «من دخل فى الاسلام طائعاً و قرء القرآن ظاهراً فله فى كلّ سنةٍ مأتا دينارٍ فى بيت مال المسلمين؛ سالانه دويست دينار از بيت المال مسلمين، از آن كسى است كه به اختيار خويش اسلام آورد و قرآن را آشكارا بخواند.»(13)
اگر چنين تشويقهايى در سطح جامعه گسترش يابد جلوى خيلى از جرمها گرفته مىشود. 5 – مهربانى و ملامت نكردن مجرمان
روش ديگرى كه اميرمؤمنان در نهج البلاغه بدان پرداخته عدم ملامت و اين كه گناه او را به رخ او نكشند، چون ملامت باعث لجاجت در نتيجه باعث افزايش جرم مىشود بلكه با گناهكار مهربانى و ترحم كند على(ع) در اين زمينه مىفرمايد:«به كسانى كه گناه ندارند و از سلامت دين برخوردارند سزاوار است كه:« ان يرحموا اهل الذّنوب و المعصية؛ به گناهكاران ترحم كنند، و شكر اين نعمت گذارند، كه شكر گزارى آنان را از عيب جويى ديگران بازدارند، چرا و چگونه آن عيب جو، عيب برادر خويش گويد؟ و او را به بلايى كه گرفتار است سرزنش مىكند؟ آيا به خاطر ندارد كه خدا چگونه او را بخشيد و گناهان او را پرده پوشى فرمود؟ چگونه ديگرى را بر گناهى سرزنش مىكند كه همانند آن را مرتكب شده! يا گناه ديگرى انجام داده كه از آن بزرگتر است؟ به خدا سوگند! گرچه خدا را در گناهان بزرگ عصيان نكرده و تنها گناه كوچكى مرتكب شده باشد، امّا جرأت او بر عيبجويى از مردم، خود گناه بزرگترى است.
اى بنده خدا، در گفتن عيب كسى شتاب مكن، شايد خدايش بخشيده باشد، و برگناهان كوچك خود ايمن مباش، شايد بر آنها كيفر شوى! پس هر كدام از شما كه به عيب كسى آگاه است به خاطر آنچه كه از عيب خود مىداند بايد از عيبجوئى ديگران خوددارى كند.»(14) 6- برخورد آرام
گاه ممكن است مهربانى، و يا عدم ملامت كار ساز نباشد براى تربيت گناهكار نياز است كه برخورد مستقيم شود، منتهى در گام اول بايد برخورد با آرامى همراه باشد.
رسول اكرم(ص) در سفر حج، هنگام رفتن به عرفات، اسامة بن زيد را پشت سر خود بر مركب سوار كرد و چون وقوف در صحراى عرفات به پايان رسيد و خواستند به طرف مشعر الحرام كوچ كنند فضل بن عباس را كه جوان بسيار خوش سيما و زيبايى بود پشت خود بر مركب جاى داد. در همين هنگام عربى همراه با خواهرش، كه او نيز از زيباترين زنان عرب بود، جلو رسول اكرم(ص) را گرفت و سؤالاتى از آن حضرت كرد. حضرت به پاسخ گفتن مشغول شد ناگهان متوجه شد كه فضل به آن زن عرب چشم دوخته است. پس با آرامى دستش را به صورت او گذاشته صورتش را برگرداند و مانع نگاه كردن او شد و به سخن خويش ادامه داد. فضل از زاويه ديگر، باز به نگاه كردن خويش به آن زن ادامه داد. وقتى رسول خدا(ص) از پاسخ دادن فراغت يافت، به فضل فرمود: «آيا نمىدانى اين روزها ايّام شمرده شده و مشخص شدهاى هستند كه هيچ مردى در اين ايّام چشم خويش و زبان و دست خود را (از حرام) باز نمىدارد مگر آن كه خداوند همانند ثواب حج سال آينده را برايش مىنويسد.»(15)
على (ع) نيز با اين شيوه برخورد مىكرد، روزى حضرت در رحبه كوفه نشسته بود يكى از فرزندانش را ديد كه با لباسى از خز و گردنبندى از طلا خارج شد (و مى دانيم كه اسلام استفاده از زيور طلا براى مردان را حرام شمرده است) حضرت سؤال كرد: آيا اين شخص فرزند من است گفتند: آرى، حضرت او را صدا زد و لباس او را پاره كرد و گردنبندش را قطعه قطعه ساخت.(16) گرفتن لباسها
اميرمؤمنان از مأموريت يمن با گروهى از مردم و با مقدارى از اموال، كه بايد خدمت رسول اكرم(ص) برده مىشد، به طرف مدينه حركت كرد. چون آن روزها با ايّام حج مصادف بود رسول خدا(ص) براى حج به مكه رفته بود، على(ع) نيز آهنگ مكّه كرد. نزديكى مكّه شور اشتياق زيارت رسول خدا(ص) اميرمؤمنان را بىتاب ساخت، مردى را به سرپرستى قافله، گماشت و خود به سرعت به طرف مكّه حركت كرد، چون به مكّه رسيد و رسول اكرم(ص) را ديدار كرد، دوباره سراغ قافله آمد ولى با كمال شگفتى مشاهده كرد كه همه افراد قافله لباسهاى بيت المال را پوشيدهاند، حضرت به نماينده خود فرمود: واى برتو اين چه وضعيتى است؟ آن مرد جواب داد لباس نو و زيبا بر تن اينان كردم تا هنگام ورود خوش قيافه باشند. حضرت فرمود: واى بر تو قبل از آن كه اموال به دست رسول خدا(ص) برسد (و او اجازه مصرف بدهد)؟ سپس خود لباسها را از تن افراد بيرون و در كيسهاى پنبهاى ريخت و خدمت رسول خدا(ص) آورد.
همراهانش شكايت على(ع) را به پيامبر بردند، حضرت پيامبر فرمود: از على شكايت نكنيد زيرا او در امور الهى خشن و سخت گير است.(17) 7- برخورد شديدتر
ممكن است جرم در حدّى باشد كه يك برخورد نرم و ملايم كارساز نباشد بلكه براى اصلاح و تربيت خلافكار و مجرم برخورد شديدى لازم است كه اين مسأله نيز در نهج البلاغه و رفتار على(ع) مورد سفارش و استفاده قرار گرفته است از جمله: نامه حضرت است به مصقلة بن هيبرة الشيبانى، فرماندار اردشير خرّه (فيروز آباد) از شهرهاى فارس ايران كه در سال 38 هجرى نوشته شد، در آن نامه مىفرمايد: «گزارشى از تو به من دادند اگر چنان كرده باشى، خداى خود را به خشم آوردهاى و امام خويش را نافرمانى كردهاى، خبر رسيد كه تو غنيمت مسلمانان را كه نيزه و اسب هاشان گرد آورده، و با ريخته شدن خون هايشان به دست آمده، به اعرابى كه خويشاوندان تواند و تو را برگزيدند، مىبخشى! به خدايى كه دانه را شكافت، و پديدهها را آفريد، اگر اين گزارش درست باشد، در نزد من خوار شده، و منزلت تو سبك گرديده است! پس حق پروردگارت را سبك مشمار، و دنياى خود را با نابودى دين آباد نكن، كه زيانكارترين انسانى. آگاه باش، حق مسلمانانى كه نزد من يا پيش تو هستند در تقسيم بيت المال مساوى است، همه بايد نزد من آيند و سهم خود را بگيرند.»(18)
و همچنين به منذر بن جارود عبدى، كه در فرماندارى خود خيانتى مرتكب شد، نوشت: «…همانا شايستگى پدرت مرا نسبت به تو خوشبين، و گمان كردم همانند پدرت مىباشى(19) و راه او را مىروى ناگهان به من خبر دادند، كه در هواپرستى چيزى فروگذار نكرده، و توشهاى براى آخرت خود باقى نگذاشتهاى، دنياى خود را با تباه كردن آخرت آباد مىكنى، و براى پيوستن با خويشاوندانت از دين خدا بريدهاى، اگر آنچه به من گزارش رسيده درست باشد، شتر خانهات، و بند كفش تو، از تو با ارزشتر است، وكسى كه همانند تو باشد، نه لياقت پاسدارى از مرزهاى كشور را دارد، و نه مىتواند كارى را به انجام رساند، يا ارزش او بالا رود، يا شريك در امانت باشد يا از خيانتى دور ماند پس چون اين نامه به دست تو رسد، نزد من بيا…»(20) در اين موارد چون پاى بيت المال مسلمين در بين بوده حضرت اين گونه شديد برخورد مىكرد كه هم طرف را عزل مىكرد و هم ملامت و سرزنش. 8 – تنبيه بدنى
بحثى امروز مطرح است كه آيا در تربيت كودك، مجرمان، خلافكاران، تنبيه بدنى و مجازات سنگين روا است يا نه؟ برخى از روشنفكران با تأثّر از فرهنگ تبليغاتى غرب برخى برنامههاى تأديبى و مجازاتهاى بدنى در اسلام را زير سؤال برده و آن را نوعى خشونت تلقى نمودهاند، مخصوصاً مسأله قصاص و اعدام را و حال آن كه همين غرب مخصوصاً خود آمريكا در برنامه اعدام از تمامى كشورها جلوتر است با اين حال برنامههاى قصاص اسلام را كه قرآن باعث حيات و حفظ جامعه مىداند زير سؤال مىبرند، به اين آمار توجّه كنيد. بر اساس آمار به دست آمده از 70 كشور جهان، دو سوّم موارد اعدام شده افراد زير 18 سال طى سال گذشته در آمريكا صورت گرفته است(21) اين آمار نشان مىدهد كه تبليغات آنها عليه اسلام از باب تخريب است نه از نوعى بشر دوستى.
بهرحال در اين شكّى نيست كه در اسلام بر حفظ امنيت و حيات معنوى جامعه هم مجازات اعدام و قصاص را در مواردى روا دانسته (هرچند عفو از صاحبان دم و اولياء مقتول را بهتر دانسته) و هم مجازات بدنى را تحت عنوان حدود در مورد قذف و شرب خمر و…تجويز نموده و هم تنبيه بدنى را به عنوان تعزير و يا تأديب در مواردى بيان نموده است، از جمله در مورد تأديب همسر در مسأله خاص رابطه زن و شوهرى روا دانسته، در سيره اميرمؤمنان و نهج البلاغه نيز مواردى ديده مىشود كه براى تربيت خلافكار مجرم و يا حتى كودك از تنبيه بدنى استفاده شده و يا روا شمرده شده است، اين نشان مىدهد كه در برخى موارد براى تكميل تربيت، و يا جلوگيرى از تكرار جرم تنبيه بدنى نيز لازم است به نمونه هايى در اين زمينه توجّه نمائيد.
1- پيامبر اسلام فرمود: فرزندان را از هفت سالگى به نماز عادت دهيد، و از ده سالگى مىتوانيد تأديب كنيد (اگر نماز را ترك گفتند).(22)
2- على (ع) فرمود:« استصلاح الاخيار باكرامهم و الاشرار بتأديبهم؛ نيكان را باگرامى داشتن اصلاح (و تربيت) كنيد و بدان را با تأديب( و تنبيه).»(23)
3- تنبيه خرما فروش: اميرمؤمنان وارد بازار خرما فروشان شد،
زنى را مشاهده كرد كه مىگريست و با مردى خرما فروش بحث مىكرد، حضرت به زن فرمود: چه شده است؟
زن عرض كرد: اى اميرمؤمنان، من از اين مرد خرما خريدهام ولى خرماى زيرين، خرماى پست و بىارزش است و همانند خرماى رويين كه من ديده بودم نيست. حضرت به مرد خرما فروش فرمود: پول اين زن را پس بده. ولى مرد خرما فروش قبول نكرد، حضرت سه بار تكرار كرد ولى باز هم فروشنده نپذيرفت، پس حضرت با شلاق خويش او را كتك زد تا پول زن را پس داد.»(24)
4- تنبيه مرد قصه گو: امير مؤمنان مرد قصّه گو را در مسجد ديد كه با گفتن قصه مانع و مزاحم نماز مردم بود و با داستانهاى بىارزش باعث اتلاف وقت آنها مىشد. پس حضرت با شلاقى كه در دست داشت، او را تنبيه كرد و از مسجد بيرون راند.(25)
5 – نهى از بدعت: روزى اميرمؤمنان (ع) مردى را در مسجد مشاهده كرد كه قبل از رسيدن وقت، مشغول خواندن نماز نافله ظهر بود. اين نمازى بود كه برخى بدعت گزارى كرده و آن را «صلاة الضحى» مىناميدند. حضرت با شلاق به پهلوى او اشاره كرد. آرام به پهلوى او نواخت و فرمود: «نماز توبه كنندگان (و نافله ظهر) را تباه كردى (قبل از وقت خواندى) خداى تو را تباه كند.»(26)
6- تنبيه مردم آزار: مردى به نام زرين مىگويد: در شهر كوفه در محل وضو گرفتن، مشغول وضو بودم، مردى را مشاهده كردم كه كفشهاى خود را در آورد، شلاق خويش را بالاى كفشهايش گذاشت، سپس نزديكتر آمد و شروع به وضو گرفتن كرد. من به او فشار آوردم تا اين كه بر اثر فشار من روى دستهايش افتاد، سپس برخاست و وضويش را كامل كرد، آنگاه سهبار با شلاق بر سر من كوبيد و فرمود: بپرهيز از اين كه ديگران را با فشار دادن كنار بزنى، عضوى از آنان را بشكنى و مجبور شوى غرامت آن را بپردازى. از مردم سؤال كردم: اين مرد كيست؟ گفتند او اميرمؤمنان(ع) بود. من به سوى حضرت رفتم تا عذرخواهى كنم ولى آن حضرت توجهى نكرد.(27)
7 – برخورد بسيار شديد: گاه براى دفع منكر و از بين بردن ان و تربيت مجرم نياز به برخورد شديد است. در اينجا است كه رحم دلى و اظهار عواطف و احساسات بىجا بىاعتنايى به دستورات الهى است و نشان دهنده برگزيدن هواى نفس بر حكم خداست. از اين رو معصومين(ع) كه مظهر رحمت الهى هستند و در بعد احساس و عاطفه انسانى، همچون ساير ابعاد كاملترين افرادند، در اين گونه موارد از هرگونه اظهار ترحم و احساسات عاطفى خوددارى كرده، شديدترين برخوردها را با گناهكاران داشتهاند. اگرچه گناه اين گناهكاران احترام و اظهار محبت بيش از اندازه و نسبت خدا بودن به امير مؤمنان (ع) باشد. امام صادق(ع) مىفرمايد: گروهى نزد اميرمؤمنان رسيدند و گفتند: السلام عليك يا ربّنا، سلام بر تو اى پروردگار ما. اميرمؤمنان(ع) از آنان خواست از اين عقيده و گفتار خود توبه كنند. ولى نصيحت اميرمؤمنان(ع) كارگر نيفتاد و آنان حاضر به توبه نشدند. پس اميرمؤمنان(ع) فرمان داد دو گودال در كنار هم حفر كردند و آنها را به وسيله كانالى به هم وصل كردند آنگاه اين گروه را در يكى از آنها قرار داد و در يك گودال آتش برافروخت تا بر اثر دود ناشى از آتش مردند.(28)
در واقعهاى نظير آنچه گذشت نيز حضرت امير(ع) اين مجازات را اجرا كرد. امام باقر(ع) فرمودند: عدهاى را خدمت اميرالمؤمنين(ع) آوردند كه ادّعا مىكردند و مىگفتند: اى على تو خداى ما هستى؟ حضرت على(ع) آنان را وادار به توبه كردند و چون نپذيرفتند آنها را به همان كيفيت كه در بالا گذشت به هلاكت رساند.(29)
و همين طور درباره خوارج كه حضرت آنها را بارها نصيحت و پند داد در آنها اثر نكرد در خطبه هشدار شديدى داد به آنها آنجا كه فرمود: شما را از آن مىترسانم! مبادا صبح كنيد در حالى كه جنازههاى شما در اطراف رود نهروان(30) و زمين پست و بلند آن افتاده باشد، بدون آن كه برهان روشنى از پروردگار، و حجّت و دليل قاطعى داشته باشيد، از خانهها آواره گشته و بدام قضا گرفتار شده باشيد، من شما را از اين حكميّت نهى كردم، ولى با سرسختى مخالفت كرديد، تا به دلخواه شما كشانده شوم شما اى بى خردان اى ناكسان… من كه اين فاجعه را به بار نياوردم و هرگز زيان شما را نخواستم».(31) ولى سخنان حضرت در آنها اثر نگذاشت بلكه آنها دست به طغيان زدند، امنيّت راهها را سلب كردند، غارتگرى و آشوب را پيشه كردند مىخواستند حكومت وقت را از پاى درآورند. اينجا ديگر جاى گذشت و آزاد گذاشتن نبود زيرا مسأله اظهار عقيده نيست اخلال به اجتماع است… لذا على(ع) آنان را تعقيب كرد و در كنار نهروان با آنان رو در رو قرار گرفت. باز هم خطابه خواند و نصيحت كرد و اتمام حجّت نمود. آنگاه پرچم امان را به دست ابو ايّوب انصارى داد و فرمود هر كس در سايه آن قرار گرفت در امان است ازدوازده هزار نفر هشت هزارشان برگشتند و بقيه سرسختى نشان دادند حضرت همه را جز ده نفر از دم شمشير گذراند.(32) و فرمود: «فانّى فقأت عين الفتنة و لم يكن ليجترى عليها احدٌ غيرى بعد ان ماج غيهبها و اشتدّ طلبها؛ من بودم كه چشم اين فتنه را كندم غير از من احدى جرأت چنين كارى را نداشت پس از آنكه موج درياى تاريكى و شبهه ناكى آن بالا گرفته بود و «هارى» آن فزونى يافته بود.»(33) گاهى حفظ جامعه و نسل اسلامى نياز به چنين جراحيهاى سنگينى دارد كه جز متخصص ماهر و با ايمانى جز على جرأت چنين جرّاحى را ندارد، على با اين عملش حيات هشت هزار نفر را و جامعه آن روزى را بلكه حيات جامعه اسلامى آن روز و بشريت را خريد، لذا دستور داد بعد از من كسى حق ندارد خوارج را بكشد، چنان كه فرمود: «لاتقاتلوا الخوارج بعدى فليس من طلب الحق فاخطاه كمن طلب الباطل فادركه؛ خوارج را پس از من ديگر نكشيد، زيرا آن كس كه حق را مىجويد و خطا مىرود همانند آن كس نيست كه باطل را مىجويد و آن را مىيابد.»(34)
آنچه بيان شد مراحل و مراتب تربيت و برخورد با مجرمان و خلافكاران و…بود، نكته در خور دقّت اين است كه در كجا از كداميك از اين روشها استفاده شود نياز به شناخت مسائل اسلامى، و شناخت شيوههاى تربيتى دارد. پاورقي ها:پىنوشتها: – 1. ابو على طبرسى، الاحتجاج، ج 1، ص 182. 2. احتجاج، ج 1، ص 230. 3. سوره قصص، آيه 83. 4. امر به معروف نهى از منكر، سيد محمود مدنى بجستانى، قم، نشر معروف، 1376، ص 108 و 109. 5. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتى، خطبه 187، ص 368. 6. وسائل الشيعه، ج 6، ص 145. 7. سوره نور، آيه 37. 8. بحارالانوار، ج 41، ص 28. 9. محمدى رى شهرى، منتخب ميزان الحكمه، دارالحديث قم، 1382، ص 19 حديث 158 و غررالحكم شماره 2304. 10. بحارالانوار، ج 78، ص 82 و منتخب ميزان الحكمه، ص 19 روايت 157. 11. وسائل الشيعه، ج 18، ص 574. 12. نهج البلاغه، همان، حكمت 177، ص 666. 13. وسائل الشيعه، همان، ج 4، ص 838. 14. نهج البلاغه، همان، خطبه 140، ص 258. 15. مستدرك الوسائل، ميرزا حسين نورى، ج 2، ص 8 و كتاب امر به معروف و نهى از منكر، همان، ص 134. 16. موسوعة كلمات الامام الحسين، سازمان تبليغات اسلامى، ص 730. 17. بحارالانوار، ج 41، ص 116. 18. نهج البلاغه، همان، ص 550، نامه 43. 19. جارود پدر منذر در سال نهم هجرت خدمت پيامبر آمد و مسلمان شد، و فردى صالح و شايسته بود امام(ع) او را والى استخر فارس كرد كه در سال 21 در جنگ فارس شهيد شد. 20. همان، نامه 71، ص 614. 21. افق حوزه، شماره 29، 6/5/1382 ص 4 و اصغر جدائى، آمارها پرده بر مىدارند، ص 193. 22. منتخب ميزان الحكمه، همان، ص 18 روايت 151 و كنزالعمال، حديث 4533. 23. همان، ص 19، روايت 156. 24. وسائل الشيعه، ج 12، ص 419. 25. همان، ج 3، ص 515. 26. همان، ص 75 و بحارالانوار، ج 85، ص 156. 27. وسائل الشيعه، ج 18، ص 583. 28. بحار الانوار، ج 40، ص 300 و 301. 29. همان. 30. نهروان دامنه رودخانهاى در نزديكى كوفه، در كنار صحرارى «حروراء» ميان كوفه و بغداد است لذا به خوارج «حروريّه» گفته مىشود، و رئيس آنها حرقوص بن زهير بود كه به «ذوالثديه» معروف شد. 31. نهج البلاغه، همان، ص 88، خطبه 36. 32. ر – ك الامامة و السياسة، ص 141 – 143 و كامل مبرد ج2، و جاذبه و دافعه على، مرتضى مطهرى، ص 133 و نهجالبلاغه، همان خطبه 59، ص 108. 33. همان، خطبه 93، ص 172. 34. نهج البلاغه، خطبه 61، ص 110.
