بشر، به طور طبيعى در طول زندگى در اين جهان با نگرانىها و اضطرابهاى بسيارى رو در رو بوده و همواره براى فايق آمدن بر آنها و از ميان بردن عوامل پيدايش آنها كوشيده است. يكى از اهداف پيداش مجموعه بزرگ اختراعات و اكتشافات بشر، خانواده، قبيله، دولت و ديگر سازمانهاى اجتماعى، دين، مذهب، هنر، آداب و رسوم و حتى گاه جنگها، دستيابى بشر به آرامش و آسايش در زندگى بوده است. انديشههاى بشرى و مكاتب و آيينهاى گوناگونى نيز در اين جهت به ظهور رسيدهاند. در اين ميان، اديان جهانى و آيينهاى بومى نيز وصول به آرامش روح و روان را يكى از مهمترين اهداف خويش قرار دادهاند.
سفارشهاى اخلاقى زرتشت در قالب تصوير نزاع مستمر خير و شر در جهت وصول به آسايش و آرامش و بهروزى انسان و رهايى از رنج و زيان و ناخوشى قابل تفسير است.(1) كوشش نور براى رهايى از سرزمين تارى در انديشه مانى نيز در همين جهت قابل فهم است.(2) تلاش براى رسيدن به آرامش و آسايش از دردهاى جسمى و روانى بشر، مورد توجه بسيارى از آيينهاى بومى هند بوده است.(3) آرامش در فلسفه بودا به حالت متمركز و يك دل و آرام و نيالوده جان تفسير شده و «نيروانا» برترين و واپسين راه رهايى از چرخه تسلسلوار تولد دوباره و بيمارى و مرگ بوده و رهايى وارستگى هر رنج و عذاب است.(4)
عهد عتيق و جديد، سراسر آكنده از كوششهاى فرستادگان خداوند براى رهايى بشر از درد و اندوه و نيل به آرامش و سعادت ابدى در هر دو جهان است. آموزه بشارت و نجات، همواره يكى از بخشهاى مهم آموزههاى انبياى بنى اسرائيل بوده كه رهايى از رنج و نگرانى فردى و اجتماعى را در خود داشته است.(5) انسان امروز در اثر نگرانىها و ناآرامىهاى دنياى جديد، بيش از پيش به احساس امنيت و آرامش نيازمند بوده، همچنان در پى يافتن راههاى جديد براى رسيدن به آرامش معنوى است.(6) مكاتب روان درمانى، همگى هدف اصلى خود را رهايى از اضطراب و پديد آوردن احساس امنيت در انسان مىدانند. از ميان كوششهاى فراوانى كه براى پيشگيرى از ابتلا به نگرانى و در نتيجه آن، افسردگى و براى روان درمانى افراد مضطرب به عمل آمده، برخى روىكردهاى جديد در ميان روانشناسان به تأثير دين و ايمان در سلامت روان اشاره دارند.(7) ايمان به خدا از نگاه اين گروه از روان شناسان در خود سرچشمهاى بىكران از آرامش و قدرت معنوى را داراست كه هر گونه اضطراب و نگرانى را از انسان زدوده، در برابر هر گونه فشار درونى و بيرونى به انسان مصونيت مىبخشد. روانشناسان بزرگى از قبيل ويليام جيمز، كارل يونگ و هنرى لينك تأثير شگرف ايمان در دين اسلام را در سطحى گستردهتر مورد توجه قرار دادهاند. بخش وسيعى از آموزههاى اين دين به ايمان اختصاص يافته و افزون بر ارائه تعريفى جامع از آن به راهكارهاى روانى و رفتارى فراوانى براى دستيابى به اين نياز اصيل بشرى پرداخته شده است. بر اين اساس، دانشمندان اسلامى به آرامش، نگاهى مقدس افكنده و آن را پديدهاى الهى شمردهاند كه از سوى فرشتگان بر دلهاى مؤمنان فرود مىآيد و زمينهساز تقويت ايمانشان است؛ همان گونه كه اضطراب و نگرانى از جانب شيطان بر دلهاى آلوده به گناه چنگ انداخته و زمينهساز فسق و كفر است.(8)
ايمان در جايگاه جامعترين مفهوم دينى در اسلام، از ريشه «أمن» به معناى آرامش جان و رهايى از هرگونه هراس و اندوه است(9) كه ارتباط ميان پذيرش گفتار خداوند و دستيابى به آرامش روح و روان را نشان مىدهد.(10) آنان كه ايمان آورده، آفت ناپاكى را به حريم آن راه ندهند، آرامش از آنِ ايشان است و آنها همان هدايت يافتگانند: «كسانى كه ايمان آورده و ايمان خود را با هيچ ستمى نياميختهاند، اينانند كه [از خشم خدا ]در امانند و اينان هدايت يافتگاناند»(11) واژه اسلام نيز بياننگر تسليم محض انسان در برابر خداوند همه جهانيان است كه احساس امنيت و آرامش از پيامدهاى آن به شمار مىرود: «چنين نيست، بلكه هر كس خود را تسليم خدا كند و نيكوكار باشد، اجرش را نزد پروردگارش خواهد داشت، و هيچ ترسى بر آنان نيست و غمگين نخواهند شد »(12)
قرآن رويكرد توحيدى را در زندگى، يگانه راه دستيابى به امنيت روح و روان مىشمرد: «و چگونه من از آنچه به وسيله آن شرك مىورزيد بترسم، در حالىكه شما از اين نمىترسيد كه چيزى را شريك خدا ساختهايد كه درباره آن دليلى بر شما نازل نكرده است؟ پس اگر تشخيص مىدهيد، كدام يك از اين دو گروه (موحّدان و مشركان) به ايمنى [از خشم خدا ]سزاوارترند؟ »(13) انسان يكتاپرستى كه در زندگى فقط يك هدف و يك مقصد را دنبال مىكند، هرگز از اين جهت با انسان چندگانهگرايى كه روح و روانش را در ميان اهداف و مقاصد گوناگون تقسيم كرده، يكسان نيست: «خدا مَثَلى زده است: مردى كه چند مالك ناسازگار در مالكيّت او شريك باشند [و دستورات متضاد به او بدهند] و مردى كه اختصاص به يك نفر داشته باشد [و فقط از او دستور بگيرد]، آيا اين دو در مثل يكسانند؟ ستايش از آنِ خداست، ولى بيشترشان نمىدانند»(14) ارضاى نياز فطرى آرامشخواهى و امنيتگرايى انسان در سطوح ديگر از مفاهيم دينى قرآن نيز مورد توجه قرار گرفته است. مفاهيم توكل، فلاح، تقوا، نجات، صبر، توبه، ولايت، رضا و…همگى به گونهاى با موضوع آرامش ارتباط دارند. افزون بر اين، واژگان «سكينه» و «اطمينان» به طور ويژه درباره آرامش بحث مىكنند. انواع آرامش
آرامش از نگاه قرآن در يك طبقهبندى كلى به دو بخش دنيايى و آخرتى تقسيم مىشود كه دو روى يك حقيقت هستند: «آگاه باشيد كه دوستان خدا نه ترسى بر آنان است و نه غمگين مىشوند. همانان كه ايمان آورده و تقوا پيشه كردهاند. در زندگى دنيا و در آخرت مژده براى آنان است. سخنان خدا تغييرپذير نيست. اين است آن كاميابى بزرگ» آرامش، خود ماهيتى روحى و روانى دارد؛ اما از آنجا كه عوامل پديدآورنده آن و موانع به هم زننده آن ممكن است ماهيتى اعتقادى، روانى يا طبيعى داشته باشند مىتوان به تقسيم آن پرداخت. 1- آرامش اعتقادى
تقاضاى حضرت ابراهيم(ع) از خداوند براى مشاهده نمونهاى كوچك از رستاخيز، براى دستيابى به نوعى آرامش اعتقادى بوده است. او به اين وعده الهى، ايمانى كامل و محكم داشت؛ اما ذهن انسان به طور طبيعى باورهاى غير محسوس را به سان باورهاى محسوس، پذيرا نگشته، همواره پرسشهايى درباره ماهيت و كيفيت آنها در پندار مىآفريند. اين پرسشها آرامش و ثبات اعتقادى انسان مؤمن را از او مىگيرد؛ از اينروى ابراهيم براى رهايى از اين حالت، خواهان مشاهده چگونگى تحقق آن فعل الهى مىشود.(15) حواريون عيسى نيز بنا به ديدگاه برخى تفاسير از عيسى مائدهاى آسمانى طلبيدند تا به وسيله آن، پيامبرى او و راستى ادعاهايش برايشان آشكار شود و يا با خوردن آن به آرامش اعتقادى دست يابند.(16) 2- آرامش روانى
جان انسان همواره طلب رسيدن به مراحل كمال وجودى خويش است؛ بدين سبب همواره از حالى به حالى ديگر در مىآيد؛ اما در هيچ مرحلهاى به نهايت مطلوب خويش دست نيافته، باز خواهان دستيابى به مرحلهاى ديگر است. قلب انسان در اثر اين حالت، همواره از نگرانى و اضطراب آكنده است تا آن كه در سير حركت خويش به خداوند در نقش مبدأ و مقصد همه جهان هستى و جامعه همه كمالات وجودى توجه كند؛ آن گاه خود را در آرامشى بىكران مىيابد: «همانان كه ايمان آوردهاند و دلهايشان با ياد خدا آرام مىگيرد»(17) اين احساس آرامش مطلق فقط در اين حالت پديد مىآيد: «آگاه باشيد كه دلها فقط با ياد خدا آرامش مىيابد»(18)
انسانهاى برخوردار از آرامش الهى، خود آرامشبخش ديگران نيز هستند؛ از اينرو خداوند به پيامبر خويش فرمان مىدهد كه بر مؤمنان درود فرستد تا بدين وسيله، آنان را در راه ايمان، آرامش بخشد: «و براى آنان دعا كن، زيرا دعاى تو برايشان موجب آرامش است»(19)
آرامش روانى در نگاه برخى مفسران معاصر، در آرامش اعتقادى نيز تأثيرگذار است. آن كه نور ايمان به اعماق وجودش راه يافته باشد، ديگر نه معجزه مىطلبد و نه در پى برهان و استدلال بر مىخيزد؛ بلكه همه هستى خويش را در برابر حقيقتى كه با تمام وجود تجربه كرده است، تسليم مىكند. «و كسانى كه كفر ورزيدهاند مىگويند: چرا از جانب پروردگارش معجزهاى بر او نازل نشده است؟ بگو: بىترديد، خدا هر كس را بخواهد گمراه مىسازد و هر كس را كه [به او] باز گردد، به سوى خود هدايت مىكند. همانان كه ايمان آوردهاند و دلهايشان با ياد خدا آرام مىگيرد. آگاه باشيد كه دلها فقط با ياد خدا آرامش مىيابد. كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كردهاند، [در دنيا ]زندگى خوش و [در آخرت ]بازگشتگاه نيكو براى آنان خواهد بود»(20)
اهميت آرامش روانى در بحرانهاى روحى و اجتماعى دو چندان نمايان مىشود. به نمونههاى بارزى از اين موارد در قرآن اشاره شده است. مادر حضرت موسى(ع) در سختترين حالات روانى كه فرزند خود را از ترس كشته شدن در گهوارهاى چوبى نهاده، به رود نيل سپرد، فقط ياد خدا آرامبخش او بود كه به يارى آن توانست اين آزمايش را تا سرانجام با كاميابى به پايان رساند: «و دل مادر موسى واله و نگران شد، به طورى كه اگر قلبش را استوار نساخته بوديم كه از باوردارندگانِ [وعده ما ]باشد، نزديك بود آن [ماجرا] را فاش سازد»(21) بنىاسرائيل هنگام فراز از مصر در حالى كه لشكريان فرعون را در پى خويش مىديدند، فقط با سخنان موسى كه با اطمينان از يارى خدا سخن مىگفت، آرامش يافتند: «و چون آن دو گروه يكديگر را ديدند، اصحاب موسى گفتند: ما قطعاً به چنگ آنان خواهيم افتاد. [موسى] گفت: چنين نيست. بىترديد پروردگارم با من است و به زودى مرا راهنمايى خواهد كرد.»(22) اصحاب كهف در ميان مردم مشرك و توحيدستيز شهرشان، در اثر برخوردارى از آرامش الهى با شهامت تمام در برابر همه قدرتها و جاذبههاى زندگى مادى ايستاده، شعار توحيد سر دادند: «و دلهايشان را استوار ساختيم، آنگاه كه قيام كردند و گفتند: پروردگار ما خداوندگار آسمانها و زمين است، و هرگز جز او معبودى را نمىخوانيم …»(23) در تاريخ صدر اسلام نيز يارى خداوند به مسلمانان در جريان هجرت پيامبر، جنگ بدر و حنين و صلح حديبيه ديگر موقعيتهاى سخت در قالب نزول آرامش خداوندى بر دلهاى مسلمانان تجلى كرد. 3- آرامش طبيعى
برخى پديدهها در اين جهان از طبيعتى آرامبخش برخوردارند. شب را سكونتبخش: «اوست آن كه شب را براى شما قرار داد تا در آن بياراميد …»(24) و خواب را مايه آسودگى و استراحت: «و اوست آن كه شب را براى شما وسيله پوشش و خواب را مايه آرامش قرار داد»(25) قرار داده است.(26) آرامش حاصل از تاريكى شب به حالت ويژه نظام عصبى انسان نيز ارتباط داشته، واقعيتى علمى به شمار مىرود:(27) از ديگر مصاديق آرامش طبيعى آن است كه خداوند براى انسان از نوع خويش همسرانى آفريده: «اوست آن كه شما را از يك تن آفريد، و جفتش را از جنس او قرار داد تا در كنارش آرامش بيايد»(28) و ميان آنها محبت و مودت پديد آورد و بدين وسيله هر يك را آرامشبخش ديگرى قرار داد: «و از نشانههاى [قدرت] او اين است كه براى شما از جنس خودتان همسرانى آفريد تا در كنارشان آرام گيريد، و ميان شما محبت و شفقتى قرار داد»(29) خانه نيز محلى براى آسايش و آرامش جسم و روح آدمى است: «و خدا براى شما خانههايتان را مايه آرامش قرار داد»(30) پاورقي ها:پىنوشتها: – 1) اوستا، دفتر يكم، يسنه هات 30، بند 11 ؛ يسنه هات 46، بنده 2 – 8.2) زبور، مانى، فرگرد نخست، مزبور 223.3) تاريخ تمدن، 1 / 479 – 485 و 490.4) بودا، ص 555 و 556 و 571.5) معجم اللاهوت الكتابى، 321 – 325.6) آرامش بيكران، ص 87 – 155.7) دين و روان، ص 178.8) الروح، ابن قيم، ج 1، ص 256 و 257.9) العين، ص 55 ؛ مفردات، ص 90؛ لسان العرب، ج 1، ص 223، «لمن».10) بيضاوى، ج 1، ص 211.11) انعام/ 82.12) بقره/ 112.13) انعام/ 81.14) زمر/ 29.15) بقره/ 260 ؛ قرطبى، ج 3، ص 195 ؛ الميزان، ج 2، ص 373 ؛ نمونه، ج 2، ص 304 و 305.16) مائده/ 112 – 114 ؛ قرطبى، ج 6، ص 236 ؛ الميزان، ج 6، ص 233 و 234.17) رعد/ 28؛ التفسير الكبير، ج 19، ص 50.18) رعد/ 28؛ روح المعانى، مج 8، ج 13، ص 214.19) توبه/ 103 ؛ التحرير و التنوير، ج 11، ص 33؛ الدر المنثور، ج 4، ص 281.20) رعد/ 27 – 29 ؛ فى ظلال، ج 4، ص 2061.21) قصص/ 10 ؛ قرطبى، ج 13، ص 169 و 170 ؛ الدرالمنثور، ج 5، ص 229 ؛ فىظلال، ج 5، ص 2678 – 2680.22) شعراء/ 61 – 62؛ مراغى، مج 17، ج 19، ص 67 – 68.23) كهف/ 14؛ فى ظلال، ج 4، ص 2336 ؛ قرطبى، ج 10، ص 238.24) يونس/ 67.25) فرقان/ 47 ؛ نبأ/ 9.26) جامع البيان، مج 11، ج 19، ص 27.27) نمونه، ج 8، ص 343 و 344 ج 15، ص 564.28) اعراف/ 189.29) روم/ 21؛ مجمع البيان، ج 8، ص 470 ؛ الكشاف، ج 3، ص 473 ؛ فى ظلال، ج 5، ص 2763.30) نحل/ 80.
