مقدمه
يكى از مهمترين سؤالات در حادثه عاشورا، آگاهى امام حسين (ع) از ماجراهاى آينده در فرايند عاشورا است. در اين راستا برجستهترين مسئله، آگاهى آن بزرگوار از شهادت خود و ياران و خاندانش است، اين نوشتار به منظور پاسخ به سؤالاتى در اين باره تهيه شده است، اميد است كه اين تلاش گامى اندك در تبيين اين مسئله و ابهام زدايى از حادثه عاشورا باشد. آيا امام حسين (ع) مىدانست در اين قيام بزرگ شهيد مىشود؟
در پاسخ به اين سؤال چند نظريه مطرح شده كه مورد بحث و بررسىهاى مشروحى نيز قرار گرفته است. ما دو نظريه عمده را در اين جا مورد بررسى قرار مىدهيم.
نظريه اول: اگر چه قيام امام حسين (ع) از همه جهات صحيح و مستند به انگيزه تكليف خداوندى بود، ولى او نمىدانست در اين قيام به شهادت خواهد رسيد. لازمه سخن «عبدالرحمن ابن خلدون» (صفحات 216 و 217 مقدمه) و هم چنين عقيده بعضى از متفكران اين است كه امام حسين (ع) نمىدانست كه در سفر به عراق شهيد خواهد شد.
نظريه دوم: امام حسين (ع) از شهادت خود آگاه بود. اين نظريه، در ضمن تحليل هايى كه از داستان كربلا صورت گرفته، طرح شده است. حال لازم است درباره اين مسأله، مطلبى را بيان كنيم: مقام والاى امامت، علم غيب و آگاهى از آينده را به اذن پروردگار براى آنان امكانپذير مىكند.
خداوند سبحان در قرآن مجيد مىفرمايد: «عالم الغيب فلا يظهر على غيبه احداً الّا من ارتضى من رسولٍ»(1) خداوند داناى غيب است و كسى را به غيب خود مطلع نمىسازد، مگر كسى از فرستادگان خود را رضايت بدهد.
اين آيه، به صراحت امكان وجود علم غيب براى غير خدا را بيان مىكند. با انضمام اين آيه، به آيات ديگرى كه علم غيب را مخصوص خداوند مىدانند، اين معنى اثبات مىشود كه با عنايت خداوندى كسان ديگرى نيز مىتوانند عالم به غيب شوند.
در ضمن آياتى كه مىگويد پيامبر اكرم(ص) علم غيب را به وسيله وحى از پروردگار دريافت كرده و ائمه (ع) از پيامبر اخذ كردهاند، بسيار فراوان است.(2)
ابن خلدون، در فصل پنجاه و سوم از مقدمه خود، پس از بيان مواردى از علم غيب كه مستند به امام جعفر صادق(ع) است، مىگويد: «حال كه كرامت كشف و شهود و اطلاع از امور غيبى براى ساير مردم (از كسانى كه رياضت كشيده و موفق به تهذيب و صفاى درونى گشتهاند) امكانپذير است، پس خاندان پيامبر از نظر علم و دين و ديگر آثار پيامبرى و عنايت خداوندى… به كشف شهود و اطلاع از حقايق غيبى سزاوارتراند».
از جمله امور غيبى فراوانى كه حضرت رسول اكرم(ص) از آنها خبر دادهاند، اطلاع دادن آن حضرت از شهادت امير المؤمنين(ع) مىباشد.(3) ابن ابى الحديد مىگويد:(4)
«فصلٌ فى ذكر امورٍ غيبيّةٍ اخبر الامام ثمّ تحققت…»
اين فصل در ذكر امور غيبى اى است كه امام از آن خبر داده و تحقق يافتهاند.
بدان كه اميرالمؤمنين (ع) سوگند ياد كرده كه مردم از هيچ حادثهاى نخواهند پرسيد، مگر اين كه او درباره آن حادثه خبر خواهد داد. هم چنين خبر خواهد داد از طايفهاى كه به وسيله آنان، صد نفر هدايت خواهند شد و صد نفر به ضلالت خواهند افتاد…
اين ادعا از سوى آن حضرت، ادعاى خدايى يا ادعاى نبوت نيست، زيرا آن حضرت اذعان داشت كه: از حضرت رسول الله(ص) آن اخبار را دريافت نموده است. درباره اخبار غيبى اميرالمؤمنين(ع) تحقيق كرديم و آنها را موافق واقع ديديم و از اين راه، به صدق ادعاى مذكور از آن حضرت استدلال نموديم. اين موارد بيش از سى نمونه است كه به هفده مورد آن اشاره مىكنيم:
خبر درباره ضربتى كه بر سر مباركش اصابت خواهد كرد و خون سرش ريش مباركش را خضاب خواهد نمود.
خبر درباره ملك (سلطنت) معاويه بعد از وفات خود.
خبرى در توصيف معاويه و دستور او به سبّ اميرالمؤمنين(ع).
خبر درباره حجاج بن يوسف.
خبر درباره مارقين و خوارج در نهروان.
خبر درباره كشته شدن خوارج.
اخبار درباره ناكثين (طلحه و زبير) و پيروانشان كه جنگ جمل را به راه انداختند.
اخبار درباره قاسطين (معاويه و عمروبنعاص) و دار و دسته آنها.
خبر درباره شماره سپاهى كه از كوفه بر آن حضرت وارد شدند، در آن هنگام كه آن حضرت براى جنگ با اصحاب جمل آماده حركت به سوى بصره گشته بود.
خبر درباره عبدالله بن زبير: او چيزى را مىخواهد كه به آن نخواهد رسيد. او طناب (دام) دين را براى شكار دنيا مىگستراند: «خبّ يروم أمراً و لا يدركه و هو يعدّ مصلوب قريش» او حيله گر و كينه توز است. امرى را مىخواهد و لكن آن را در نخواهد يافت. او به دار كشيده شده قريش است.
اخبار درباره پيدا شدن پرچمهاى سياه از سوى خراسان و تصريح به قومى از اهالى آن كه به «بنى رزيق» معروف بودند. اين گروه «آل مصعب» بودند كه از جمله آنان «طاهربن الحسين» و فرزندش و «اسحاق بن ابراهيم»بودند كه به دولت عباسى دعوت مىنمودند.
اخبار درباره ظهور پيشوايانى از فرزندانش در طبرستان مانند «الناصر» و «الداعى»(5) و غيره. ايشان در بعضى از سخنانشان فرمودهاند: «و أنّ لآل محمد صلى اللّه عليه و آله و سلم – بالطّالقان لكنزاً سيظهره اللّه اذا شاء دعائه حقٌّ حتّى يقوم باذن اللّه فيدعوا الى دين اللّه»
و قطعاً براى آل محمد (ص) در طالقان خزانهاى است كه اگر خداوند آن را بخواهد ظاهر مىسازد. دعاى او (دعوت او) حق است تا اين كه بااذن خداوند قيام مىكند و به دين خداوند دعوت مىنمايد.
خبرى كه به «عبداللّه بن عباس» درباره انتقال امر زمامدارى به فرزندانش داده بود.
هنگامى كه «على بن عبداللّه» متولد شد، پدرش او را پيش على(ع) آورد. آن حضرت مقدارى از آب دهانش را در دهان فرزند عبداللّه وارد كرد و با خرمايى كه آن را جويده بود، زير چانه او را بست. سپس كودك به عبداللّه برگرداند و فرمود: اى پدر ملوك، او را بگير!
اخبار مربوط به آينده كوفه و اين كه حوادث بسيار تندى در كوفه بروز خواهد كرد.
اخبار مربوط به «مروان بن حكم» و فرزندانش و اين كه امت اسلامى روز خونينى از آنان خواهند ديد.
اخبار مربوط به بنى اميه، كه مدتى كوتاه از دنيا بهرهمند مىشوند و سپس، همه آن چه را كه به دست آوردهاند از دست مىدهند.
اخبار شهادت امام حسين (ع) از سوى پيامبر اكرم(ص) و اميرالمؤمنين(ع) در كتب شيعه و سنى، مجموعاً فوق تواتر است. كثرت ناقلان اين اخبار به حدى است كه اگر براى كسى يقين آور نباشد، آن شخص از هيچ خبر متواتر ديگرى نمىتواند يقين حاصل كند.(6)
درباره اين نظريه (شهادت امام حسين (ع))، دو سؤال وجود دارد:
سؤال يك – آيا با علم به كشته شدن در يك حادثه، تصميم و اقدام براى ورود به آن حادثه مشروع است؟
كسانى كه فرقى ميان اشخاص و ميان حوادث نمىگذارند و براى آنان، مرگ و كشته شدن معمولى و شهادت در راه دفاع از جانها و ارزشهاى ضرورى و حيات مادى و معنوى يكسان است، مىگويند: از آن جا كه زندگى، مطلوب مطلق در عرصه هستى است و هيچ مطلوبى به درجه زندگى نمىرسد، لذا با وجود علم به كشته شدن در يك حادثه، اقدام به ورود در آن حادثه، از ديدگاه عقل و شرع ممنوع است. حتى با توجه به اهميت فوق العاده حيات گفته مىشود: اقدام به يك عمل با احتمال خطر مرگ نيز نامشروع است، چه رسد به يقين به مرگ!
پاسخ اين سؤال، با شناخت صحيح به معناى زندگى در قضيه «زندگى، مطلوب مطلق در عرصه هستى است» روشن مىشود. معناى صحيح زندگى در عرصه هستى چيست؟
اگر منظور از «زندگى»، فقط خوردن و آشاميدن و اشباع غرايز طبيعى محض باشد، براى كسانى كه حقيقت زندگى را در عظمتها و امتيازات معنوى و كمالات روحانى آن مىبينند، ادامه اين زندگى با همه ناگوارىها و محروميتها و محدوديت هايى كه دارد، بسيار تلخ و ادامه آن مستند به يك نوع اضطرار است. لذا اين پديده نمىتواند ذاتاً به طور مطلق براى آنان مطلوب باشد. از سوى ديگر،اين همه خودكشى و آرزوى جدى مرگ در هنگام هجوم ناملايمات غير قابل تحمل، از روشنترين دلايل عدم مطلوبيت مطلق زندگى طبيعى حيوانى براى هر انسانى است.
اما اگر منظور از زندگى،«حيات معقول» يا «حيات طيبه»،(7) باشد، نه تنها ديگر آن زندگى طبيعى حيوانى، مطلوب مطلق نيست، بلكه مزاحم «حيات معقول» است كه شايستگى وصول به جاذبيت شعاع ربوبى را دارد. البته كسى كه از «حيات معقول» و حيات مستند به خدا اطلاعى ندارد يا با وجود اطلاع، به علت سست عنصرى و پيروى از خواستههاى حيوانى، از آن زندگى اعلاى انسانى خود را محروم ساخته است، همان زندگى طبيعى حيوانى را بالاترين آرمان خود تلقى مىكند و همه توانايى خود را نيز در ادامه آن زندگى به كار مىبندد.
خلاصه، براى كسى كه زندگى را به معناى «حيات معقول» مىداند، زندگى طبيعى محض يك وسيله مناسب براى وصول به «حيات معقول» است. چنين شخصى در راه چنان حياتى، حاضر است صدها بار دست از زندگى طبيعى محض بردارد.
وجود اين احساس با عظمت را در ياران فداكار و آگاه امام حسين(ع) همگان نقل كردهاند. البته اگر كسى به خود اجازه دهد كه عظمت فداكارى و كشته شدن در راه جهاد و دفاع از جان و حيثيت و شرافت و آزادى معقول و دفاع از ارزشهاى والاى انسانى را مورد ترديد قرار دهد، ما هيچ سخنى براى گفتن با او نداريم، روى سخن ما با كسانى است كه براى حيات بشرى، معنايى فوق خوردن و خوابيدن و اشباع شهوات و حركت بر مبناى «من هدف و ديگران وسيله»، معتقدند.
بديهى است كه دفاع و جهاد، يعنى حركت در مرز زندگى و مرگ. لذا شما اگر سخنان پيشتازان قافله انسانيت، و رشد يافتگان نوع بشر را مورد مطالعه و تحقيق قرار بدهيد، خواهيد ديد كه اين كمال يافتگان، مرگ را بر زندگى ذلت بار و محدود و غوطه ور بودن در جنب و جوشهاى حيوانى، ترجيح مىدهند؛ زيرا زندگى پست از نظر آنان بدتر از مرگ است. از جمله سخنان امام حسين(ع) در «ذى حُسُم»(8) اين است:
«فانّى لا ارى الموت الّا سعادةً و لا الحياة مع الظّالمين الّا برما»(9) من مرگ را جز سعادت، و زندگى با ستمكاران را جز دلتنگى و اضطراب و ملامت نمىبينم.
فرهنگ اقوام و ملل دنيا، به طرزى گسترده، اين حقيقت را گوشزد كردهاند كه:«مرگ سرخ به از زندگى ننگين است».
حقيقت اين است كه مشاهده يك حقيقت اعلا در زندگى، اين زندگى را قابل تحمل و تفسير و توجيه مىكند:
ما را به ميزبانى صياد الفتى است
ورنه به نيم ناله، قفس مىتوان شكست
همه مىدانيم كه:
روزگار و چرخ و انجم سر به سر بازيستى
گرنه اين روز دراز دهر را فرداستى
بنابراين، تنها اعتقاد به ابديّت و حكمت عاليه وجود است كه بازى بودن روزگار و چرخ گردون را منتفى مىكند.(10) با چنين دريافتى است كه انسانهاى با فضيلت و آگاه، پاسخ سؤالات «من كيستم؟ از كجا آمدهام؟ چرا آمدهام؟ و به كجا مىروم؟» را آماده مىكنند و از «حيات معقول» برخوردار مىگردند.
سؤال دوم: علم به كشته شدن در يك حادثه، چگونه مىتواند با فعاليت و انديشههاى مربوط به زندگى و رسيدن به هدف در آن حادثه سازگار باشد؟به عبارت ديگر، كسى كه مىداند در يك حادثه كشته خواهد شد، چگونه مىتواند از آن حادثه براى وصول به هدف و انديشه خود بهره بردارى كند؟ در موضوع بحث، فرض اين است كه حضرت امام حسين (ع) مىدانست كه در واقعه كربلا شهيد خواهد شد. با اين فرض، چگونه به قصد وصول به هدف – كه اقامه حكومت عدل در جامعه اسلامى بوده است – حركت كرد و با كمال دقت، به انتخاب وسايل اقدام كرد و به نامههاى دعوت كوفيان توجه فرمود و حضرت مسلم بن عقيل را براى آماده كردن زمينه به كوفه فرستاد و به تنظيم دقيق امور نظامى با سپاه 72 نفرى خود و… پرداخت؟ براى حل اين مسأله، بايد يك بررسى اجمالى درباره درك انسانها از زندگى و مرگ داشته باشيم. آيا انسانها در درك زندگى و مرگ و حقيقت آن دو يكسان هستند؟
انسانها، در درك زندگى و مرگ و حقيقت آن دو بسيار متفاوتند. ترديدى نيست كه بشر در دوران كودكى در زندگى محض حركت مىكند، بدون اين كه بداند زندگى يعنى چه؟ طبيعى است اگر او، در اين دوران از مرگ نيز دريافتى نداشته باشد، مانند ماهى اى كه در آب زندگى مىكند و نمىداند اگر از دريا بيرون بيفتد، چه روى خواهد داد؟
به تدريج، با پيشرفت ساليان عمر و ديدن يا شنيدن اين كه فلان كس مُرد يا آن يكى مىميرد، پديده مرگ با نوعى ابهام براى بشر مطرح مىشود.
مردم پس از درك مرگ، كه به دنبال زندگى فرا مىرسد، اوضاع ذهنى گوناگونى درباره زندگى و مرگ پيدا مىكنند، از آن جمله:
برخى از مردم به علت غوطه ور شدن در ابعاد زندگى طبيعى محض، به همان وضع ذهنى دوران كودكى ادامه مىدهند و هيچ انديشهاى را درباره مرگ و زندگى به خود راه نمىدهند. گاهى شدت فرو رفتن فرد در امواج زندگى به درجهاى مىرسد كه حتى با علم پايان يافتن زندگى خويش، توجهى به انقراض زندگى نمىكند. بديهى است كه اين گروه با انواعى از تلقينات، خود را را از به ياد آوردن مرگ و انديشه درباره عالم پس از آن غافل مىسازند! حتى ممكن است نوع تلقين به قدرى احمقانه باشد كه فرد نتواند پذيرش آن را به ديگران ابراز كند؛ مثلاً گمان كند كه «زندگى من نابود نمىشود»! و يا «مرگ فقط براى ديگران است»!
گاهى بى اعتنايى به مرگ، به دليل شدت غوطهور شدن انسان در زندگى طبيعى محض نمىباشد، ولى به جهت شيرينى زندگى و لذايذ آن، پديده مرگ از ديدگاه انسان ناپديد مىشود، گويى يقين به مرگ ندارد!
در يكى از سخنان اميرالمؤمنين (ع) اين مضمون آمده است كه «يقين به مرگ، براى بعضى از مردم مانند شك است»، زيرا غالباً از افق ذهن آنان به دور است.
دستهاى از مردم يقين به مرگ دارند، ولى به سبب ترديد و ابهامى كه درباره عالم پس از مرگ دارند، نمىتوانند زندگى خود را طورى تنظيم نمايند كه مرگ روشنايى نتيجه بخشى در زندگى آنان بيندازد.
اين سه گروه، در زندگى ابهامآميز با يكديگر مشتركند. اينان غالباً در زمان حال زندگى مىكنند و با گذشته و آينده كارى ندارند، مگر آن مقدار كه به حال حاضر آنان مربوط باشد. در حقيقت، رشته عمر آنان مانند حلقه هايى گسيخته از هم است كه يكى پس از ديگرى مىگذرد. در واقع، حقيقتى به نام زندگى براى اين سه گروه مطرح نيست. با اين حال، پديده مرگ براى هر سه گروه – اگر توجهى به آن داشته باشند – به دليل عوامل مختلف غمانگيز و نگران كننده است. عامل اين اندوه و نگرانى را «ابن سينا» در رسالهاى به نام «رسالة فى دفع الغم من الموت»(11) بررسى كرده است.
به واسطه اختلاف درك مردم از «زندگى و مرگ» گروههاى ديگر نيز وجود دارند كه در اين جا نيازى به بيان مشروح آنها نيست: اما با توجه به اشتراك همه آنان در نقص معرفتى كه از زندگى دارند، مىتوان گفت كه همه آنان مشمول اين آيه قرآن هستند: «يعلمون ظاهراً من الحياة الدّنيا و هم عن الآخرة هم غافلون»(12) آنان از حيات دنيا تنها ظاهرى را درك كردهاند ولى از آخرت كاملاً غافلند. حقيقت زندگى و مرگ و معناى واقعى آن دو چيست؟ دو حقيقت مهم درباره زندگى و مرگ
حقيقت اول: زندگى و مرگ، دو جزء مكمل يكديگر در مجموعه منظم عالم هستى مىباشند.
بديهى است كه زندگى يك پديده گسيخته از هم كه در يك خلأ محض قرار گرفته نيست، بلكه جزيى از واقعيات موجود در عالم هستى است كه آشنايى لازم و كافى با آن، بدون داشتن آشنايى و آگاهى از اصول كلى حاكم بر مجموعه، امكانپذير است.
بنابراين، براى درك و فهم حقيقت زندگى لازم است اطلاعى از اصول كلى اين عالم بزرگ – كه پديده زندگى جزيى از آن محسوب مىشود – داشته باشيم. سپس، لازم است با مقدارى از قواعد و اصول خود پديده و قوانين و جرياناتى كه در به وجود آمدن آن در اين مجموعه كيهانى مؤثر بودهاند. آشنا شويم. بالاتر از همه اينها بايد بدانيم كه يك معرفت عالى در اين زندگى وجود دارد كه با عبور از پل مرگ، آماده وصول به آن مىشويم.
با به دست آوردن اين آشنايىها، خواهيم دانست كه «زندگى و مرگ» دو جزء مكمل يكديگر در مجموعه اين جهان بزرگ محسوب مىشوند. لذا رشد يافتگان به ديدگاهى دست يافتهاند كه پديده مرگ در آن، به هيچ وجه فنا و نيستى و نابودى محسوب نمىشود. زيرا آن چه واقعيت دارد، اين است كه زندگى (حيات)، حقيقتى است كه بنا به مشيت و حكمت بالغه الهى، از مجراى مواد و قوانين عالم كيهانى عبور مىكند و مدتى در وجود آدمى به فعاليت خود جهت آماده ساختن شخصيت (نفس، يا من، يا جان) ادامه مىدهد. سپس آدمى براى ورود به منزلگه نهايى خود – كه سراى ابديت است – بايد از پل مرگ بگذرد.
حقيقت دوم: اين حقيقت با پيشرفت و افزايش رشد شخصيت آدمى كشف مىشود، اين است كه زندگى، با اين كه نمود يك واحد مستمر را دارد، ولى مانند ذرات نور يك جريان انفصالى است.
در ابيات زير دقت كنيم:
هر نفس نو مىشود دنيا و ما
بى خبر از نو شدن اندر بقا
عمر هم چون جوى نو نو مىرسد
مستمرى مىنمايد در جسد(13)
چنان كه:
شاخ آتش را بجنبانى بساز
در نظر آتش نمايد بس دراز
اين درازى مدت از تيزىّ صنع
مىنمايد سرعت انگيزىّ صنع
پس تو را هر لحظه مرگ و رجعتى است
مصطفى فرمود دنيا ساعتى است(14) اين حقيقت، با توجه به اصل دوام فيض خداوندى براى بقاى موجودات، مخصوصاً پديده زندگى، كاملاً روشن مىگردد. هم چنين براى روشن شدن بيشتر اين حقيقت، توجه به اين حديث مشهور بسيار مفيد است:
امام مجتبى (ع) فرمود: «و اعمل لدنياك كأنّك تعيش ابداً و اعمل لآخرتك كأنّك تموت غداً»(15)
براى دنياى خود چنان عمل كن كه گويى براى هميشه زنده خواهى ماند و براى آخرت خود چنان عمل كن كه گويى فردا خواهى مرد.
با درك اين حقيقت، شخصيت رشد يافتگان همواره در مرز طبيعت و فوق طبيعت (حيات و فوق حيات) حركت مىكند. اين نوع زندگى كه فوق زندگى طبيعى مردم است، در عين حال كه عوامل و لوازم زندگى را لازم مىشمارد، لوازم و نتايج قطع شدن آن را نيز كه مرگ ناميده مىشود، شهود مىكند. هر لحظهاى از لحظات اين زندگى، هم مسير است و هم مقصد، چنان كه هم وسيله است و هم هدف. اين زندگى بر مبناى «احدى الحسنيين»، يعنى زندگى سعادتمندانه و مرگ سعادتمندانه است كه مستند است به: «انّ صلوتى و نُسُكى و محياى و مماتى للّه ربّ العالمين»(16)
قطعاً نماز و عبادات و زندگى و مرگ من، از آن پروردگار عالميان است.
بديهى است كه زندگى قانونى، با احتمال وصول به هدف كه اولين حُسنى است، مقدم بر شهادت است كه دومين حُسنى است. نتيجه و خلاصه
بنابراين، امام حسين (ع) با علم به شهادت (كه يكى از دو سعادت حقيقى است) و بر مبناى احساس تكليف، براى رسيدن به چنين زندگى اى حركت كرده بود، گويى هر يك از لحظات اين زندگى كه به زودى به پايان مىرسد، يك حيات ابدى است كه انسان رشد يافته، بايد حداكثر تلاش خود را براى بهره بردارى از آن در راه تحصيل سعادت انجام دهد. نكته مهم
در اين جا بايد نكته بسيار مهم را نيز در نظر بگيريم و آن اين كه علم يك انسان رشد يافته به بقاى زندگى در يك زمان معين، يا علم او به مرگ يا شهادت د ريك زمان معين، علم مطلق نيست كه مختص خداوند باشد.
انبيا و ائمه (ع) و حتى بعضى از اولياءالله، با توجه به صفا و تهذّب باطنى اى كه از تأدّب به آداب و تخلّق به اخلاق الهى به دست آوردهاند، مىتوانند بعضى از حقايق غيبى را درك كنند كه پايان زندگى (مرگ يا شهادت) هم از آن جمله است. با اين حال، اين يك علم مطلق نيست كه با علم مطلق و علم مخزون خداوندى مساوى باشد. لذا ممكن است ائمه (ع) شهادت خود را در يك زمان معين بر مبناى علم امامت و دلالت بدانند، ولى درجه اين علم، هرگز به علم مخزون خداوندى كه منشأ «بداء» است نمىرسد.(17)
همين احتمال است كه همه تصميمها و اقدامات مربوط به تكاليف زندگى را ضرورى مىنمايد.
امام حسين (ع) به سوى مكه حركت فرمود و اين آيه را خواند:
«فخرج منها خائفاً يترقّب قال ربّ نجّنى من القوم الظالمين»(18) از شهر خارج شد در حالى كه بيمناك و در انتظار حوادث ناگوار بود و گفت: پروردگارا، مرا از گروه ستمكاران نجات بده! اين آيه درباره حضرت موسى(ع) است، در آن هنگام كه از مصر خارج مىشد، زيرا بيمناك بود و انتظار حوادث ناملايم را داشت.
امام حسين (ع) جادّه و راه اصلى مكه را در پيش گرفت و هر چند اهل بيت آن حضرت پيشنهاد كردند كه از راه ديگرى – كه امنيتش بيشتر است – حركت كند، امتناع نمود و در پاسخ آنان فرمود: نه! سوگند به خدا، از همين راه مىرويم، تا قضاى خداوندى چه باشد!؟
همان طور كه پيشتر گفتيم، حركت امام حسين(ع) در متن زندگى طبيعى، بر مبناى قانون زندگى بود. به همين علت، هنگامى كه نزد «وليد بن عتبه» رفت، يارانى از دودمانش را كه مىتوانستند در صورت احتمال خطر جانى از ايشان دفاع نمايند با خود برد. ممكن است گفته شود: اگر امام حسين (ع) مىدانست كه در كربلا شهيد خواهد شد، نمىبايست آيه فوق را در راه مكه قرائت مىكرد پاسخ اين است كه منظور آن حضرت از قرائت آيه شريفه، همه اجزاى مجموعه (حوادث حركت از مدينه تا آخر داستان قيام) بوده است، يعنى امام در همه آن حوادث، حيات قانونى خود را در خطر نابودى مىديد. اگر چه از دست دادن حيات قانونى (شهادت) مطلوب حسين(ع) بود، ولى مطلوبيت شهادت، بعد از مطلوبيت به ثمر رسيدن قيام – كه با حيات و زندگى آن بزرگوار صورت مىگرفت – قرار داشت.
با توجه به اين كه حسين(ع) از هر راهى به منظور دفاع و حفظ جان خود و ياران و دودمانش استفاده مىكرد. روشن مىشود كه ايشان مىدانسته در صورت حركت از جاده اصلى، خطرى وجود ندارد، و اگر خطرى هم پيش بيايد، مربوط به عللى است كه از علم امامت او بالاتر بوده و مستند به علم مخزون خداوندى است.
امام حسين(ع) در شب جمعه – سه روز از ماه شعبان گذشته – وارد مكه شد در حالى كه اين آيه را مىخواند:
«و لمّا توجّه تلقاء مدين قال عسى ربّى ان يهدينى سواءالسّبيل»(19) وقتى كه (حضرت موسى(ع)) به طرف مدين حركت كرد گفت: شايد پروردگار من، مرا به راه راست هدايت فرمايد!
خواندن آيه مذكور، مانند تكرار آيات «اياك نعبدو اياك نستعين، اهدنا الصراط المستقيم»(20) در نمازهاى يوميه، روشن مىسازد كه خاتم الانبياء(ص) و ائمه معصومين(ع) نيز بر مبناى استمرار فيض خداوندى (هم فيض وجود و هم فيض تقرب به پيشگاه خداوندى) در هر لحظه نيازمند مقام شامخ ربوبى مىباشند. چرا امام حسين (ع) براى سفر به عراق از خداوند طلب خير كرد
هنگامى كه نامههاى دعوت كوفيان تكميل شد، امام حسين(ع) برخاست و ميان ركن و مقام دو ركعت نماز گزارد و از خداوند سبحان در سفر پر اهميتى كه در پيش داشت، طلب خير نمود.(21)
بديهى است كه در اين جا امام حسين(ع) براى نهضت و قيامى كه آن را واجب مىدانسته، استخاره (به معناى معمولىاش) نكرده است، زيرا اين گونه استخارهها در مواقع شك و ترديد مناسب است، نه در مواردى كه يقين به تكليف وجود دارد. حال آن كه با توجه به دلايل فراوان و شواهد بسيار، اين حقيقت روشن مىشود كه آن حضرت به قيام عليه يزيد ايمان و اعتقادى راسخ داشته است. بنابراين، معناى طلب خير از خداوند متعال، شهود مستقيم خير و صلاح بوده است، نظير آن شهود و آرامش قلبى اى كه حضرت ابراهيم خليل(ع) به وسيله رؤيت عينى كيفيت، زنده شدن مردگان در روز قيامت از خدا مىخواست. در آيه مربوط به اين داستان، حضرت ابراهيم خليل(ع) عرض كرد:
«ربّ أرنى كيف تحيى الموتى، قال اولم تؤمن قال بلى و لكن ليطمئنّ قلبى»(22) پروردگارا، به من نشان بده كه چگونه مردهها را زنده مىكنى؟ خداوند فرمود: مگر ايمان نياوردهاى؟ عرض كرد: بلى، و لكن مىخواهم قلبم به آرامش برسد.
سپس امام حسين (ع) نامه زير را مرقوم فرمود و به وسيله «هانى بن هانى» و «سعيد بن عبداللّه» – كه آخرين فرستادگان مردم كوفه بودند – براى آنان ارسال كرد: بسم اللّه الرحمن الرحيم
اين نامهاى است از حسين بن على براى جميع مسلمين و مؤمنين.
پس از حمد خداوند و درود به پيامبر اكرم؛ هانى و سعيد كه آخرين آورندگان نامههاى شمايند، آمدند. هر آن چه را كه در آن نامهها بيان نموده و متذكر شده بوديد فهميدم. سخن همه شما اين بود كه ما امام و پيشوايى نداريم، به سوى ما حركت كن! باشد كه خداوند ما را به وسيله توبه هدايت و حق موفق فرمايد! من نيز برادر و پسر عمو و شخص مورد اطمينانم مسلم بن عقيل را كه عضوى از دودمان من است، به سوى شما مىفرستم. به او دستور دادهام كه وضعيت و انديشهتان را براى من بنويسد. اگر او براى من نوشت كه نظر اكثريت مردم و صاحبان عقل و فضل شما، مطابق با نامه هايى است كه به من رسيده و من آنها را خواندهام، به همين زودى به طرف شما خواهم آمد. سوگند به جانم، پيشواى الهى كسى نيست مگر آن كه با كتاب الهى حكومت كند، قيام به عدالت نمايد، متدين به دين حق باشد و نفس خود را گواه سوگند خود گيرد!(23)
طرف خطاب نامه امام حسين(ع)، اهل كوفه و همه مسلمانان و مردم با ايمان بودند. اين خطاب اثبات مىكند كه تقاضاى حركت آن حضرت به كوفه، تنها از ناحيه شيعيان نبوده است، بلكه عموم مسلمين اين تقاضا را داشتهاند. محبوبيت عام آن حضرت در ميان جامعه اسلامى، شاهد وجود زمينه چنين تقاضايى است.
هم چنين، لازمه خطاب مذكور اين است كه تعداد نامهها، امضاها و اهميت صاحبان آنها، به حدى بوده است كه (با قطع نظر از عوامل و انگيزههاى ديگر»، استناد به آنها براى حركت به كوفه و قيام به وسيله آن مردم، كاملاً منطقى بوده است.
آن جان كه وابسته خداست، شايسته سوگند خوردن است
مسلماً، سوگند در همه اقوام و ملل، به حقايقى مربوط مىشود كه مقدس باشند. ما اين سوگند (به جان خودم، به جان پدرم يا مادرم يا فرزندم) را فراوان مىشنويم. البته اين سوگندها، غالباً به علت اهميت جان عزيز بودن آن از نظر كسى كه سوگند مىخورد بر زبان آورده مىشود، نه به علت قداست آن. و مىدانيم كه اهميت و ضرورت يك حقيقت، غير از شرف و عظمت و قداست آن است. در سوگندى كه امام حسين(ع) به جان خود ياد كرده، منظور او آن جان است كه به مقام مقدس «للّه رب العالمين» رسيده است، شخصيت آن انسان كامل نشان مىدهد كه جانش از آن خداست. در اين موارد كه قداست يك جان بالا مىرود و مردم از اين قداست اطلاع پيدا مىكنند و به آن ايمان مىآورند، به آن سوگند ياد مىكنند، مانند قسمهايى كه مسلمانان به پيامبر اكرم(ص) و اميرالمؤمنين(ع) و فاطمه زهرا و ديگر ائمه معصومين(ع) ياد مىكنند. پاورقي ها:پىنوشتها: – 1. سوره جن، آيات 26و27. 2. ر.گ: تفسير الميزان، علامه طباطبايى، تفسير دو آيه مذكور در سوره جن. 3. دلائل النبوة، ص 202، الجامع الصغير، جلال الدين سيوطى، ج 1، ص 12 و نقل از حلية الاولياء. 4. ر.ك: ترجمه و تفسير نهج البلاغه، محمد تقى جعفرى، ج 16، ص 294-299. 5. حسن بن على الناصر و حسن بن زيد ملقب به داعى. 6. به عنوان نمونه، منابع اين خبر به شرح زير است: كامل الزياراة، احقاق الحق، ملحقات احقاق الحق، امالى(شيخ طوسى به نقل از تاريخ الخميس)، بحارالانوار، ينابيع الموده، مودة القربى، المعجم الكبير طبرانى، ابن حجر عسقلانى در تهذيب التهذيب، الفصول المهمة، ابن صباغ مالكى ج1، ج2، مقتل خوارزمى، مقتل عوالم، خصائص كبرى سيوطى، كفاية الطالب، گنجى شافعى، مجمع الزوائد هيثمى، كنزالعمال مولى على هندى، ارشاد مفيد، البداية و النهاية ابن كثير، مسند احمد بن حنبل، ج1، تاريخ اعثم كوفى، قاموس الرجال، ج 1، لهوف سيد بن طاووس، كشف الغمه، ج 2، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفى، طبقات ابن سعد، صواعق ابن حجر عسقلانى، ذخائر العقبى، تذكرة الخواص، اسدالغابه، نورالابصار شبلنجى، الاخبار الطوال دينورى، حياةالحيوان، ج1، السيرة النبوية اين هشام، ج 3، شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2. 7. اصطلاح «حيات معقول» مأخوذ از سه توصيف درباره حيات حقيقى است كه در قرآن مجيد آمده است: توصيف اول: «من عمل صالحا من ذكراو انثى و هو مؤمن فلنحيينه حياة طيبة» هر كس از مرد يا زن عمل صالح انجام بدهد، در حالى كه با ايمان است، او را با حيات طيبه احيا مىكنيم.(سوره نحل، آيه 97)- توصيف دوم: «ليهلك من هلك عن بينة و يحيى من حى عن بينه» تا آنان كه هلاك مىشوند، هلاك آنان، و آنان كه توفيق حيات «حقيقى» مىيابند، حيات آنان مستند بر دليل روشن گردد.(سوره انفال، آيه 42)- توصيف سوم: «قل ان صلوتى و نسكى و محياى و مماتى لله رب العالمين» به آنان بگو نماز و عبادات و زندگى و مرگ من، از آن، پروردگار عالميان است. (سوره انعام، آيه 162). 8. يكى از منازل ميان مكه و كوفه. 9. نفس المهموم، ص116. 10. اين حقيقتى است كه دانشمندان آگاه و خردمند شرق و غرب در آن اتفاق نظر دارند. به عنوان نمونه، «سانتهيلر» در مقدمه كتاب «اخلاق نيكو ماكوس»ارسطو صريحاً مىگويد:«اگر ابديتى پشت سر اين دنيا پذيرفته نشود، اين زندگانى معمايى ناگشودنى خواهد ماند». آناتو فرانس در كتاب «باغ اپيكور» ص31 مىگويد: «قدرت و نيكوكارى اديان است كه به آدمى علت وجود و عواقب كار را تعليم مىدهد. وقتى كه ما اصول عقايد فلسفه الهى را طرد نماييم، وسيله ديگرى باقى نمىماند كه بدانيم چرا به دنيا آمدهايم و به چه كار به اين جهان قدم گذاشتهايم». 11. رسالهاى در دفع اندوه از مرگ. 12. سوره روم، آيه 7. 13. ر.ك: تفسير و نقد و تحليل مثنوى، محمد تقى جعفرى، ج 1، ص505. 14. همان مأخذ. 15. بحار الانوار، علامه مجلسى، ج 44، ص 139، چاپ بيروت. 16. سوره انعام،آيه 162. 17. «يمحوا اللّه ما يشاء و يثبت و عنده امالكتاب»، خداوند آن چه را بخواهد محو مىكند و آن چه را كه بخواهد اثبات مىنمايد و كتاب اصل در نزد اوست.(سوره رعد، آيه 39). 18. سوره قصص،آيه 21. 19. سوره قصص، آيه 22. 20. سوره فاتحه، آيات 4و5. 21. همان مأخذ، ص 50، امام حسين (ع) در پاسخ «عبدالله بن مطيع» كه پرسيده بود به كجا مىروى؟ فرمود: حالا به مكه و سپس از خدا طلب خير خواهم كرد. به نظرمى رسد آن طلب خير همين بود كه آن حضرت بعد از نماز، ميان ركن و مقام انجام داد. 22. سوره بقره، آيه 260. 23. نفس المهموم، به نقل از شيخ مفيد، ص 50، الكامل فى التاريخ، ابن اثير، ج4، ص 21.
