سوگوارى براى سالار شهيدان در جهان اسلام

قسمت آخر
آفريقاى شرقى‏

فرانسيسكو گابريلى استاد دانشگاه و محقق معاصر متذكر مى‏گردد: انعقاد مجالس سوگوارى براى امام حسين(ع) از سوى شيعيان در قرن چهارم هجرى عمومى و همگانى گرديد و در اين ايام به گونه‏اى مذهب شيعه رواج پيدا كرد كه به آفريقاى شرقى هم رسيد و ايرانيان در سومالى، كنيا و تانزانيا به ساخت بناهاى مقدّس و نيز متداول نمودن شعائر مذهبى مبادرت نمودند امروزه آثار شيعيان در شهرهاى آفريقاى شرقى به خوبى قابل مشاهده است.(1)
ابن بطوطه از سلطان كلوا سخن مى‏گويد كه در آن ايام ابوالمظفر حسن بود كه به دليل بذل و بخشش به ابوالمواهب شهرت يافت، اين سلطان در سرزمين زنگبار به جنگ با كفار مى‏رفت و غنيمت هايى را كه به دست مى‏آورد طبق فرموده قرآن عمل مى‏كردو سهم ذوى القربى را در خزانه‏اى ويژه قرار مى‏داد و چون سادات نزد او مى‏رفتند به آنان تحويل مى‏داد. سلطان كلوا مردى فروتن بود و با فقرا مى‏نشست و با آنان غذا مى‏خورد و مردمان متدين و شريف را احترام مى‏نمود.(2) كلوه جزيره كوچكى است كه در كنار آفريقاى شرقى برابر تانگانيكاى فعلى قرار دارد.
اساس مراسم محرم در نايروبى مركز كنيا، شهادت امام حسين و خاندان عترت است، در كنيا براى هر دوازده روز اول محرم به جز اولين روز كه آغاز سال است شيعيان با لباس سياه رهسپار مجالس عزادارى مى‏شوند و در سالنى كه با پرده هايى سياه پوشيده شده اجتماع مى‏نمايند و به سخنرانى واعظين درباره حادثه كربلا گوش مى‏دهند و به محض آن كه راوى شروع به ذكر مصيبت مى‏كند، مردم حاضر در مجلس به گريه و ندبه مى‏پردازند. آنگاه عزاداران اعم از زن و مرد به حركت در مى‏آيند و هنگامى كه ذكر مصايب اوج گرفت دسته‏هاى سوگوار از جاى خود بر مى‏خيزند و به ماتم مى‏پردازند و بر سر و سينه مى‏زنند، جمعى هم بر شانه‏هاى خود زنجير مى‏كوبند و فرياد يا حسين سر مى‏دهند. روز عاشورا عزادارى اوج مى‏يابد، در نايروبى در نيمه روز و در مومباسا عصرها مجالس عاشورا برگزار مى‏گردد و مردم پس از گوش سپردن به سخنان روضه‏خوان يا حسين گويان و سينه زنان در خيابان‏ها به راه مى‏افتند و بنابر رسمى كهن به بخش قديمى شهر مى‏روند در اين مراسم تمام مردان خصوص جوانان حضور دارند امّا زنان در اين سير و حركت ديده نمى‏شوند زيرا آنان براى خود مجالس زنانه باشكوه و جداگانه دارند. همه عزاداران سياه پوش و پا برهنه‏اند در جلوى سوگواران، فردى كه مديريت جمعيت عزدار را عهده دار است قرآنى را در حالى كه در سينى قرار گرفته است با خود حمل مى‏كند و به دنبالش دسته‏اى كه تابوت و بارگاه امام حسين(ع) را بر دوش دارند و بعد از آنان دستگاه صوتى و در پشت آنان؟، دسته‏هاى زنجير زن حركت مى‏كنند. نيروهاى انتظامى و امنيتى راهها و خيابان‏ها را براى آنان باز نگاه مى‏دارد و همه دسته‏ها با نظم جالبى سازماندهى مى‏شوند.
اگرچه آگاهى‏هاى مربوط به تاريخ عاشورا به زبان انگليسى و سواحيلى منتشر مى‏شود ولى اغلب نوحه‏ها،مرثيه‏ها و روضه خوانى‏ها به زبان محلى سواحيلى است. گزارش اين مراسم از طريق جرايد و رسانه‏هاى جمعى و گروهى به اطلاع همگان مى‏رسد.
در مومباسا پس از حركت دسته‏هاى عزادار بلافاصله و در نايروبى پس از چند ساعت، شيعيان در امام باره‏ها جمع مى‏شوند تا مجلس ديگرى برپا دارند، در اين برنامه حوادث تألم بار عاشورا و مصائب اهل بيت نبى اكرم(ص) توسط سخنرانان براى علاقه‏مندان باز گفته مى‏شود. شيوه‏هاى عزادارى، مجالس وعظ و سخنرانى و چگونگى شكل‏گيرى دسته‏هاى سينه زنى و وجود واژه‏هايى چون عزادار، مجلس، ماتم، امام باره و چهلم بيانگر آن است كه اين مراسم از فرهنگ بومى ايرانيان تأثير پذيرفته و يا ايرانيان بدآنجا انتقال داده‏اند.
در ساير روزهاى محرم با برپايى مجالس تعزيه، حادثه كربلا، اسارت اهل بيت امام حسين(ع)، حركت دادن اسيران به همراه سربريده امام و شهيدان كربلا، سخنان افشاگرانه امام سجاد(ع) و زينب كبرى(س) و بازگشت امام چهارم به نينوا براى دفن بدن مطهر پدر، به نمايش گذاشته مى‏شود شيعيان كنيا پايان آخرين روز صفر را كه به عقيده آنان هنگام انتقام مختار و كشته شدگان قاتلان كربلاست، جشن مى‏گيرند، طى اين مراسم تمامى پارچه‏هاى سياه برچيده مى‏شود و لباس سياه را از تن بيرون آورده و به شادمانى مى‏پردازند.(3)
زنگبار از مناطقى است كه بنا به نوشته دائرة المعارف چاپ ليدن در سال 72 هجرى اسلام را پذيرفت و موجب گسترش آن در منطقه شد، از برخى آثار برمى آيد كه تشيع در اين سرزمين سابقه‏اى هزار ساله دارد، در زنگبار به تعداد چهارده معصوم، خانه‏هاى عزادارى تأسيس شد كه برخى مانند حسينيه الماتم بيش از يكصدو چهل سال سابقه دارد. اين اماكن عموماً وقفى هستند. منطقه كيپوندا در شهر سنگى زنگبار محله نسبتاً بزرگى است كه در موقعيت خوبى واقع شده و غالباً در اختيار شيعيان است كه براى حفظ هويت خود تلاش مى‏كنند. به همين علت همه ساله در روز اربعين اجتماع با شكوهى ترتيب مى‏دهند و حتى اقوامى كه به كشورهاى ديگر رفته‏اند در اين ايام به زنگبار باز مى‏گردند. آنان با سوگوارى براى خامس آل عبا گمشده عاطفى خود را در كوچه‏ها مى‏جويند. در شب اربعين شيعيان بعد از اقامه نماز در حسينيه‏هاى حضرت عباس(ع) و الماتم جمع مى‏شوند و روضه خوانى مى‏نمايند، اواخر شب عزاداران حركت مى‏كنند و به تمام كوچه‏هايى كه در آن‏ها حسينيه و ماتم سرا وجود دارد سر مى‏زنند و در آن اماكن عزادارى را ادامه مى‏دهند اين مراسم تا دو بعد از نيمه شب ادامه مى‏يابد. سپس در حياط مساجد به عزادارى و زنجيرزنى مى‏پردازند و شام صرف مى‏كنند. مراسم روز اربعين از ساعت ده ونيم صبح آغاز مى‏گردد، ايمان مذهبى و ارادت به امام حسين (ع) موجب شد كه هر كس به تناسب و فراخوار توانايى مالى امكاناتى را براى عزادارى فراهم آورد، برخى بليط هواپيما براى مسافران تهيه مى‏كنند، عده‏اى خانه‏هاى خود را در اختيار ميهمانان قرار مى‏دهند و بعضى ديگر شيعيان را اطعام مى‏كنند، آنان از روز هفدهم تا بيست و يكم محرم به عزاداران غذا مى‏دهند كه هزينه قابل توجهى دارد.(4)
بوروندى در كناره شرقى درياچه تانگانيكا قرار دارد و با تانزانيا همسايه است، تاريخ ورود تشيع به اين سرزمين مربوط به زمان مهاجرت تجار هند و پاكستانى است كه بعد از جنگ جهانى اول در بوروندى استقرار يافتند. شيعيان در مساجد و ديگر مكان‏هاى مذهبى مراسم خود را برگزار مى‏كنند. يكى از اين برنامه، عزادارى‏هاى عاشورا است كه با فرا رسيدن ماه محرم با شكوه فراوان انجام مى‏دهند.(5)
آفريقاى غربى

كشور سنگال در غرب آفريقا بين موريتانى، مالى، گينه و گينه بيسائو قرار دارد، 95% مردم اين سرزمين مسلمان هستند كه درصدى از آن شيعه هستند كه نيمى از آنها سنگالى و نيم ديگر از تبار لبنانى‏ها هستند، قديمى‏ترين فرقه اسلامى سنگال تيجانيه‏اند كه بيشترين پيروان را دارد، اين فرقه و قادريه بعضاً خود را به اهل بيت منتسب مى‏دارند و با فرا رسيدن عاشورا، در زمينه قيام كربلا مراسم دارند و غالباً از طريق سخنرانى مردم را از مصائب كربلا آگاه مى‏سازند. مراسم محرم سنگال آميخته با آداب و رسوم بومى و با خرافات عجين گشته است. شب عاشورا مردم اين سامان غذايى به نام كوس كوس كه ريشه در سنت‏هاى عربى دارد، تهيه مى‏كنند، برخى عقيده دارند بعد از خوردن غذا بايد بشقاب آن را بر سر نهاد آنان بر اين باورند كه علت خونرنگ خورشيد، ماجراى شهادت امام حسين(ع) است. مسلمانانى كه به اين رسوم سنتى پاى بندى ندارند روز عاشورا به عبادت مى‏پردازند، هزار بار قل هو اللّه احد و استغفراللّه مى‏خوانند و صلوات مى‏فرستند. مرثيه خوانى در بين فرق قادريه و تيجانيه تا حدودى رواج دارد و واقعه عاشورا را از طريق نوارهاى صوتى براى مردم تشريح مى‏نمايند. فرقه مريديه نيز به واقعه كربلا عقيده دارند آنان با سرهاى مقدّس شهيدان بازى مى‏كردند و شادى مى‏نمودند، روز عاشورا در سنگال تعطيل رسمى است گاهى پيش مى‏آيد كه هر فرقه‏اى به مناسبت عاشورا روزى را تعطيل مى‏كند.
شيعيان در مراسم محرم مى‏كوشند چهره واقعى كربلا را به اهالى بومى سنگال معرفى كنند و تحريفاتى را كه در اين مورد صورت گرفته از حقايق مسلم تفكيك نمايند، اين برنامه‏ها در محلات گوناگون به اجرا درمى‏آيد.
لبنانى‏هاى مقيم سنگال در منزل فرد خيّرى اجتماع مى‏كنند و طى مراسمى يك نفر سخنرانى نموده و مدّاحى به مرثيه خوانى مى‏پردازد ولى سينه زنى انجام نمى‏گيرد و در پايان از حاضران با دادن ناهار پذيرايى مى‏شود در سنگال حسينيه، تكيه، يا فاطميه وجود ندارد و مراسم محرم در مساجد انجام مى‏گيرد.
سفارت جمهورى اسلامى ايران در سال‏هاى اخير در ظهر عاشورا در داكار مركز سنگال مراسمى برگزار مى‏نمايد كه بعد از سخنرانى امام مسجد شيعيان كه يك روحانى سنگالى است، زيارت عاشورا خوانده مى‏شود و سپس سينه زنى انجام مى‏گيرد، برادران شيعه كه در اين مراسم شركت مى‏نمايند با سينه زنى آشنا شده و حتى برخى نوحه‏ها را به زبان محلى ترجمه كرده و خود اقدام به سينه زنى مى‏كنند، خاطرنشان مى‏گردد در سنگال سينه زنى رسم نشده و مردم با آن مأنوس نمى‏باشند و آنها كه كم و بيش در خصوص آن اطلاعاتى دارند نسبت به برگزارى آن توجيه نمى‏باشند.(6)
كشور ديگرى كه در ساحل غربى آفريقا قرار دارد سيرالئون مى‏باشد كه در همسايگى گينه و ليبريا واقع است و 75% سكنه 5/4 ميليونى آن مسلمان هستند، ساخت اجتماعى آن قبيله‏اى است و سنت‏هاى بومى مخلوط به خرافات و برنامه‏هاى افسانه‏اى در آن بسيار رواج دارد. به رغم وجود شيعيان در سيرالئون كه منشأ لبنانى دارند تا قبل از افتتاح سفارت جمهورى اسلامى ايران در سال 1361 ه.ش، مسلمانان سيرالئون از عاشورا اطلاعاتى نداشتند و حتى برخى از آنان از بدعت بنى اميه تأثير پذيرفته و روز اوّل محرم را جشن مى‏گرفتند امّا با فعاليت‏هاى ارشادى، تبليغاتى و فرهنگى و آموزش جمهورى اسلامى ايران و نيز برگزارى سمينار، انتشار مقاله و كتاب به تدريج مسلمانان اين كشور با واقعه كربلا آشنا شدند و علاقه‏مند دريافت آگاهى افزون‏تر در اين باره گرديدند.
اهالى مسلمان اين سامان پس از اين اطلاعاتى كه كسب كرده‏اند با شنيدن مصائب امام حسين(ع) متأثر گرديده و از گونه‏هاى خود اشك جارى مى‏كنند.
تجار لبنانى مقيم سيرالئون در حسينيه مركزى فرى تاون مراسم عزادارى محرم را برگزار مى‏نمايند كه طى آن روحانيان لبنانى و مبلغان ايرانى سخنرانى مى‏كنند. در انستيتوى بين المللى علوم اسلامى تحت سرپرستى سازمان مدارس و حوزه‏هاى علميه خارج از كشور و نيز سالن اجتماعات رايزنى فرهنگى جمهورى اسلامى ايران همه ساله مراسم عزادارى انجام مى‏پذيرد. در شهرهايى چون «بو» و كنيما عدّه‏اى از مبلّغان حوزه علميه قم مشغول فعاليت فرهنگى و ارشادى هستند و به مناسبت دهه محرم اقدام به مراسمى باشكوه مى‏نمايند.(7)
اروپا
1- بالكان‏

پيروان فرقه رفاعيه، از مشهورترين طوايف اهل عرفان، در بالكان كه در شهرهاى پريزرن و اوراخوواتس در ايالت كوزوو، تمركز بيشترى دارند، همه ساله از آغاز تا دهم محرم با نصب پارچه‏هاى سياه رنگ در تكيه‏هاى ويژه خود، مراسم عزادارى برپا مى‏كنند و در طول محرم علاوه بر امساك از غذا خوردن، شب‏ها بعد از اقامه نماز جماعت تا پاسى از شب رفته به نوحه‏خوانى و ماتم سرايى و بيان حوادث كربلا مى‏پردازند. در روز عاشورا، سوگواران طبق آدابى ويژه، اطعام مى‏شوند.
اقامه عزادارى در دهه اول محرم بين افراد اين فرقه به مراسم ماتم مشهور است بر پيروان آن واجب مى‏باشد علت تأكيد بر نوحه خوانى و اهميت خاص بر برپايى چنين مراسمى اگرچه ارادت به خاندان عترت است اما جهتى ديگر هم دارد و آن اين است كه مؤسس اين فرقه كه از حكما و علماى قرن دوازدهم هجرى مى‏باشد يعنى سيد احمد رفاعى بر اساس شجره نامه‏اى نسب به امام حسين(ع) مى‏برد، افراد اين فرقه در سال 1281 ه.ق به كوزوو آمده‏اند.(8)
آلبانى تبارها يكى از اقوام شبه جزيره بالكان هستند كه عمدتاً در آلبانى و كوزوو زندگى مى‏كنند با فرا رسيدن ماه محرم انبوهى از شيعيان آلبانيايى با برگزارى مراسم سوگوارى سالار شهيدان به سوگ مى‏نشينند. آبادى نسالسه با سكنه‏اى در حدود دوهزار نفر در شش كيلومترى شهر بويانواتس واقع در جنوب شرقى كوزوو قرار دارد، اهالى اين منطقه كه شيعه جعفرى هستند مراسم عاشورا را به طور چشمگيرى برگزار مى‏كنند و براى اين منظور در تنها تكيه اين روستا گرد مى‏آيند اين تكيه قدمتى دويست ساله دارد و هفت متر مربع مساحت آن است و مردم از اطراف و اكناف براى دعا و اداى نذورات بدين مكان مى‏آيند. روز عاشورا مردم طبق رسوم گذشته به همراه شيخ آيت شعبان، كه روحانى فاضل، خوش اخلاق و با نفوذ است و به اهل بيت ارادت دارد، و كهن سال‏ترين زن محل به زبارت قبور مدفونين در تكيه مزبور مى‏روند زيرا در آنجا تعدادى از عرفاى مورد احترام و داراى منزلت معنوى دفن هستند، آنان براى اين در گذشتگان دعا مى‏خوانند و در كنار هر كدام از قبور شمعى روشن مى‏كنند.
شيعيان در دهه نخست محرم جهت حفظ حرمت روز عاشورا از خوردن غذاهاى خوشمزه و لذيذ و شيرينى خوددارى مى‏كنند و در تكيه بدون تكلّف كنار هم مى‏نشينند و به سخنان شيخ شعبان در فضيلت عاشورا و وقايع محرم گوش مى‏دهند. سپس طبق سنت اسلامى براى صرف شام به گرد ميزهاى غذا مى‏نشينند و به كمك يكى از اهالى دستهاى خود را كنار ميز شسته و دعاهاى قبل از غذا توسط چند نفر خوانده مى‏شود.
آنگاه از طرف بزرگترها سه بار با آب و نمك افطار مى‏كنند و شب هنگام با حلوا و فوليا(شام) پذيرايى به عمل مى‏آيد. در ادامه آشى به نام عاشوره كه از پختن گندم و شير بدست مى‏آيد در بين شركت كنندگان توزيع مى‏گردد. بعد از آن به اجراى اعمال و مراسم عاشورا مى‏پردازند بدين ترتيب كه همه شامل جوان و پير و كوچك و بزرگ به طور منظم گرد هم مى‏آيند و اذكارى را زير لب زمزمه مى‏كنند. در بخشى هايى از برنامه افرادى در ضمن كوبيدن طبل اشعارى حاوى اوضاع عاشوراى سال 61 هجرى را مى‏خوانند كه در بين اشعار فرياد يا حسين سر مى‏دهند اين مراسم تا حوالى اذان صبح ادامه دارد و با خواندن دعاى توسل به چهارده معصوم(ع) مراسم خاتمه مى‏يابد. شايان ذكر است كه هدايت اين مجالس و مرثيه خوانى‏هاى آن را جوانان تحصيل كرده و اشخاص دانشگاهى بر عهده دارند و با بانوان به سهم خود در تهيه و تدارك اين سنت‏هاى عاشورايى شريكند.(9)
برفراز كوه تومور در شرق آلبانى مرقدى وجود دارد كه اهالى اعتقاد دارند منسوب به حضرت على(ع) و در بين مسلمانان اين سامان از حرمت كم نظيرى برخوردار است و همه ساله مردم در ايام عاشورا بر كنار اين مكان مذهبى مراسمى را اجرا مى‏كنند، مردم آلبانى در طول دهه محرم به عنوان همدردى با لب تشنگان كربلا، آب نمى‏نوشند، زينت آلات را از خود دور كرده و براى ذكر مصائب شهداى كربلا رهسپار تكايا مى‏شوند و در اين مسير فرياد وا اماما! وا اماما سر مى‏دهند. در اين ده روز نه تنها به دلاورى‏هاى شهيدان كربلا توجه دارند بلكه حوادث و فداكارى‏هاى پيامبران و امامان را مطرح مى‏كنند و هر شب به ذكر مناقب يك نفر از معصومين يا شهيدان اختصاص يافته است شب اول مناقب پيامبران بزرگى چون آدم، نوح، ابراهيم، يوسف، مسيح و موسى، شب دوم سجايا و مصايب رسول اكرم(ص) شب سوم مناقب و درد و رنج‏هاى حضرت على(ع) و چگونگى شهادت آن حضرت در راه عدالت، شب چهارم سيره امام حسن مجتبى(ع) و چگونگى شهادت مظلومانه آن امام، شب پنجم بررسى تاريخ زندگانى امام حسين(ع)، شب ششم هجرت امام حسين(ع) از مدينه به حجاز و سپس كربلا، شب هفتم مناقب و ذكر خصال سفير امام حسين(ع) در كوفه يعنى مسلم بن عقيل، شب هشتم حركت امام حسين به جانب كوفه، شب نهم رسيدن نامه مسلم به امام حسين(ع) وشب دهم كه مختص وقايع روز عاشوراست. هر شب با پايان يافتن مراسم حلواى عاشورا كه سالانه آماده مى‏شود تهيه و در تكايا به عزاداران داده مى‏شود. پس از پايان مراسم كه با دعاها و اذكار و همراه حزن و اندوه خاتمه مى‏يابد شركت كنندگان به خوردن حلواى عاشورا مى‏پردازند يكى از مشهورترين شاعران آلبانيايى كه مصائب اهل بيت و خصوص عاشورا را سروده است نعيم فراشرى نام دارد، سرودهاى حماسى وى درباره كربلا در سال 1898 ميلادى چاپ شد كه حاوى ده هزار بيت شعر است. نعيم در اين اشعار نوعى پيوند بين سرزمين خود و كربلا برقرار مى‏كند و از مردمان اين كشور مى‏خواهد از حماسه كربلا براى دفاع از عقيده اسلامى و حفظ استقلال سرزمين الهام گيرند و شرافت و عزت خود را از اين راه بدست آورند. واقعه كربلا بر ادبيات آلبانى تأثير بسيار عميقى گذاشته و تنى چند از شاعران برجسته اين ديار ذوق شعرى خويش را در خدمت ادبيات حماسى كربلا و در رثاى امام حسين(ع) به كار گرفته‏اند.
كشور مقدونيه كه در بالكان واقع است شهر مذهبى جالبى به نام «تترود» دارد كه در آن مظاهر دينى بسيار غلبه دارد، تكايا و مساجد اين شهر و نيز وجود محلاتى براى برگزارى مجالس سوگوارى عاشورا از نفوذ فرهنگ تشيع در اين سامان حكايت دارد.(10)
ديگر مناطق اروپا

دكتر غلامعلى افروز نقل مى‏كند: در سفرى كه به همراه دوستان به يكى از كشورهاى اروپايى داشتم، روز يكشنبه به كليسايى كه در آن حوالى بود، رفتم. وقتى مراسم دعا و موعظه به پايان رسيد. كشيش جوانى شروع به خواندن مطالبى شبيه روضه‏هاى شيعيان كرد و حاضران هم مشغول سينه زدن شدند من از اين رفتار شگفت زده شدم، زيرا رسم مذكور جزء مراسم شيعيان است. بعد از خاتمه عزادارى نزد آن كشيش رفتم و از چگونگى پيدايش اين سوگوارى پرسيدم، گفت: مدت‏ها بود كه احساس مى‏نمودم مراسم كليسا تكرارى و بى روح گرديده است به همين دليل به دنبال راهى براى ايجاد جذابيت در برنامه‏هاى كليسا بودم تا اين كه به ايران رفتم و دو سال در تهران در روز عاشورا مراسم عزادارى عاشورا را از نزديك ديدم در لبنان و سوريه هم شبيه آن را مشاهده كردم و از آنها براى حضرت عيسى(ع) الگوگيرى نمودم. چند كليساى ديگر نيز اين روش را از ما تقليد كردند و جالب است بدانيد كه حضور جوانان در كليساهايى كه از اين نوع عزادارى تأثير پذيرفته‏اند، چندين برابر شده است و نيز فساد در آن مناطق به گونه چشم‏گيرى كاهش يافته است.(11)
اين برنامه، نگارنده را به ياد نكته‏اى ديگر انداخت كه لازم است بدان اشاره كنم: يكى از آيات نقل كرده است يكى از تجار آفريقا به نام محمد شريف ديوجى كه مرد دانشورى است، برنامه‏اش اين مى‏باشد كه هر ساله دهه عاشورا را به طور رايگان براى مراسم عزادارى به يكى از نواحى آفريقا مى‏رود. او برايم نقل كرد. در برخى نقاط كه مى‏رفتم چون واعظ نداشتند، آمادگى خود را براى خطابه اعلام نمودم، اهل يكى از آبادى‏ها از اين بابت خوشحال شد، امّا وقت نماز كه رسيد هرچه گوش دادم، صداى اذان را نشنيدم، بعد در خانه‏اى كه سياهپوش شده و از جمعيت زيادى براى عزادارى موج مى‏زد وارد شدم و به يكى از افراد مجلس گفتم چرا در محل شما صداى اذان شنيده نمى‏شود، جواب داد: ما با آن آشنايى نداريم، گفتم مگر شما مسلمان نمى‏باشيد، جواب داد: اسلام ديگر چه مذهبى است، با شگفتى پرسيدم: پس چه آيينى داريد، گفت: بودايى هستيم. گفتم: پس چرا براى امام حسين(ع) عزادارى مى‏كنيد، پاسخ داد: در اين شيوه ما از گذشتگان پيروى مى‏كنيم، آنها با وجود آنكه بودايى مذهب بودند براى اين شهيد عزادارى مى‏كردند. بالاى منبر رفتم و گفتم اى مردم، چگونه است كه حسين بن على(ع) به سرزمين شما آمده است اما جدّ، پدر و دينش به محل شما نيامده است، بياييد آن حضرت را واسطه قرار دهيم تا دين او هم بيايد. از آن روز مشغول بيان احكام اسلام شدم و مبانى آن را معرفى كردم، هنوز دهه محرم‏تمام نشده بود كه همه اهل آن آبادى اعّم از كوچك و بزرگ مسلمان و شيعه شدند.(12)
بنابراين عاشورا و عزادارى نه تنها در بين شيعيان، بلكه در ميان افراد ديگر رواج دارد.
مسلمانان شيعه آلمان كه در فرانكفورت، مونيخ، آخن، هانوى و هامبورگ اقامت دارند، در خصوص اجراى مراسم سوگوارى اهتمام مى‏ورزند و اغلب سينه زنى انجام مى‏شود، در زير زمين مركز اسلامى هامبورگ (اين مركز توسط آية اللّه بروجردى بنا شده است) هر ساله در دهه محرم مسلمانان پاكستانى با شمايل و شبيه سازى عزادارى مى‏كنند كه غالباً سنتى است.
دكتر حجت اللّه ايّوبى مى‏گويد در سال 1372 ه.ش كه براى تحصيل به فرانسه رفته بودم، تصميم گرفتم در ايام عاشورا، عازم شهر ليون شوم، در آنجا با يكى از دوستان كه دانشجوى دكتراى فلسفه بود، ملاقات كردم، او دليل سوگ و ماتم را پرسيد و من از مصائب كربلا برايش سخن گفتم، دانشجوى فرانسوى گفت: با وجود اين كه اعتقادى به اين مسايل ندارم مايلم اين قبيل مراسم را از نزديك مشاهده كنم و درباره آن‏ها قضاوتى داشته باشم. از فرصت پيش آمده بهره‏گرفتم و نشانى مسجد ژيور را به او دادم با اين شرط كه بعد از شركت در مراسم، احساس خودش را برايم از طريق پست الكترونيك بازگو كند.
فرداى آن روز با دوستم براى شركت در مجالس عاشوراى حسينى به مسجد ژيور رفتيم و در آنجا جوانى فرانسوى، به زبان فرانسه مقتلى سوزناك خواند و صداى ناله و حزن حاضران مسجد را معطر ساخت پس از پايان روضه خوانى، مراسم سينه زنى آغاز گرديد. جوانان فرانسوى با حرارتى زايدالوصف با هم دم مى‏گرفتند بر سينه مى‏زدند. بعد از خاتمه مراسم به سنت آتين آمديم، فرداى آن روز، ناخودآگاه به ياد ماجراى ليون افتادم، به سراغ رايانه رفتم و پيام دانشجوى فرانسوى را مشاهده كردم، او به قول خود عمل كرده و احساسات خود را به زيبايى خاص بيان كرده بود: دوست گرامى، به مسجد آمدم، چون سنگريزه‏اى در شن زارى بى كران براى اولين بار در عمرم در سوگ كشته‏اى گريستم امّا كشته‏اى كه با وجود بيش از هزار سال هنوز زنده است. در شجاعت و مظلوميت او گريستم و وى را تحسين كردم، ديشب را با حالى توأم با شور و هيجان خوابيدم من اين ويژگى را مديون تو هستم.(13)
در انگلستان حسينيه‏اى به نام امام حسين(ع) زير نظر يكى از سادات احداث شده است كه در آن عزاداران ايرانى، عربى و انگليسى به عزادارى مى‏پردازند. همه ساله هم زمان با عاشوراى حسينى مسلمانان مقيم انگليس همراه با ديگر عاشقان اهل بيت(ع) در قالب دسته‏هاى سينه زنى مشغول سوگوارى مى‏شوند. در شهر لندن مركز حكومت اين كشور اروپايى عاشقان سالار شهيدان در قالب دسته‏اى بزرگ مسافت سه كيلومترى ميدان ماربل آرچ واقع در شمال شرق هايد پارك تا محل مجمع اسلامى جهانى لندن را طى مسير مى‏كنند. حضور چشمگير جوانان مسلمان در حالى كه مشكى پوش و اشكبار به ياد مظلوميت اسوه ايثار بر سر و سينه مى‏زدند در اين مراسم برجسته و قابل توجه مى‏باشد. عزاداران حسينى در ادامه اين مراسم با تجمع در مركز اسلامى انگليس و مجمع جهانى اسلامى و ديگر اماكن مذهبى ويژه مسلمانان در لندن آيين‏هاى سوگوارى عصر عاشورا را برپا مى‏كنند مراسم شام غريبان نيز با جلوه‏اى جالب برگزار مى‏شود.(14)
در هلند مسلمانان بزرگترين اقليت مذهبى هستند، آنان برنامه‏هاى ويژه اعتقادى خود را به زبان‏هاى عربى، تركى، كردى، اردو،فارسى و انگليسى در مساجد برگزار مى‏كنند، برخى از اين اماكن، ساختمان هايى است كه از شهردارى اجاره شده است. گاهى نيز مسلمان‏ها برخى از كليساها را براى اين مراسم اجاره مى‏نمايند چنانچه يك طلبه عراقى در حوالى آمستردام كليسايى را براى دهه محرم اجاره و مراسم روضه خوانى و سينه زنى را آنجا برپا كرده بود. مجلس ذكر مصائب اهل بيت و روضه خوانى چنان گسترده است كه در فرودگاه فرانكفورت آلمان يك تاجر بحرينى براى دوست عرب خود روضه مى‏خواند و دو نفرى عزادارى و گريه مى‏كردند. كردهاى ايران، عراق و تركيه كه غالباً اهل سنت هستند جلسات عزادارى مفصل و گاه با شركت بيش از هزار نفر شركت كننده براى سيد الشهداء منعقد مى‏نمايند و در منازل خود جلسات روضه خوانى دارند.(15)
شيعيان مقيم دانمارك كه غالباً از مهاجران ايران، عراق، لبنان، پاكستان و افغانستان هستند در حسينيه‏هاى خود مراسم سوگوارى‏هاى محرم را برگزار مى‏نمايند، اين مراكز عبارتند از: دارالحسين كه توسط شهيد حكيم اداره مى‏گرديد و در سال 1990م توسط وى با كمك عراقى‏هاى مقيم كپنهاك بنيان نهاده شد. مؤسسه دارالحسين كه توسط عدّه‏اى از شيعيان عراقى تأسيس شده است و امكانات جالبى داشته و كلاسهايى براى علاقه‏مندان برگزار مى‏كند، حسينيه ايرانيان كه در آن برنامه‏هاى دعاى كميل، سينه زنى و نوحه خوانى انجام مى‏گردد، تعداد حاضران در روز تاسوعا و عاشورا در اين مكان بيش از ظرفيت مركز است امّا وجود چنان مكانى با وجود كمى ظرفيت براى ايرانيان مقيم دانمارك اميدوار كننده است. حسينيه شهيد صدر كه از طرف عراقى‏هاى طرفدار حزب الدعوة اداره مى‏شود، دست اندركاران آن غالباً تحصيل كرده‏اند.
مركز فرهنگى لبنانى‏ها كه برنامه‏هاى جالب مذهبى و اجراى مراسم به مناسبت‏هاى دينى دارند، حسينيه مركز جعفرى كه پاكستانى‏هاى مقيم دانمارك در آن عزادارى مى‏كنند، حسينيه مصلى الايمان كه توسط شيخ ابوحسام و عدّه‏اى از عراقى‏ها بنيان نهاده شد، حسينيه افاغنه كه به افغانى‏ها اختصاص دارد.(16)
در ديگر كشورهاى اروپايى نيز مراسم عاشوراى حسينى با حضور شيعيان و مسلمانان مقيم اين سرزمين‏ها و نيز مسلمين محلى، صورت مى‏گيرد.
قاره آمريكا

مهاجرين عرب، ايرانى، پاكستانى، هندى و آفريقايى كه مسلمان و شيعه هستند در مناطق گوناگون اين قارّه به برپايى مراسم عاشورا اهتمام مى‏ورزند و يكى از نمونه‏هاى جالب عزادارى در منطقه كارائيب است يادآور مى‏شود از سال 1845 تا 1917 م عدّه زيادى از شيعيان هندى به عنوان كارگر روز مزد به اين منطقه انتقال يافتند و عزادارى‏هاى محرم را رواج دارند كه «هوسه» ناميده شد و به نشانه اتحاد ميان كارگران مهاجر و نماد نوعى سركشى عليه حكومت مستعمراتى تبديل گرديد. در تاريخ 30 اكتبر 1884 م عدّه‏اى از شركت كنندگان در سوگوارى هدف گلوله پليس كه تحت حمايت جوخه سربازان انگليسى بود قرار گرفتند كه عدّه‏اى كشته و گروههاى بسيارى زخمى شدند.
مراسم هوسه در كارائيب خصوص در كشور ترينيداد تحت تأثير بعضى از مراسم آفريقايى قرار گرفته و هوسه نيز به نوبه خود در يكى از مراسم مهم محلى اين جزيره تأثير گذاشته است، دو مركز اصلى مراسم محرم ترينيداد يكى شهر سن جيمز در شمال و ديگرى در منطقه سدروس در جنوب غربى جزيره قرار دارد در شمال از هر چهار گروه برگزار كننده مراسم محرم سه گروهشان خانوادگى هستند ولى در جنوب اين ارتباط كمتر بوده و بستگى‏هاى اجتماعى جاى آن را مى‏گيرد. در سن جيمز علاوه بر ساخته و گرداندن تجه(تعزيه) دو «ماه» بزرگ مى‏سازند و آنها را حمل مى‏كنند كه نمايندگان امام حسن(ع) و امام حسين(ع) هستند.
هوسه مدلى از گنبد و بارگاه حسين بن على(ع) است كه به آن تجه هم مى‏گويند، همراه با آن، پرچم هايى حمل مى‏كنند و بر طبل هايى به نام‏هاى تاسا و باس مى‏نوازند، غذايى مخصوص نيز تدارك مى‏بينند.
سازندگان تجه از خوردن گوشت و غذاى سرخ شده پرهيز مى‏كنند و در موقع كاركردن در امام باره كفش‏ها را در مى‏آورند. در سدروس مراسم با روز پرچم آغاز مى‏شود كه مصادف با هفتم محرم است. هر گروه عزادار چوك مخصوص خود را دارد، چوك فضاى مربع شكلى است كه در طول دوره سه روزه مراسم محل مقدسى به شمار مى‏آيد.اين چوك در نزديكى كارگاهى است كه در آن تجه ساخته مى‏شود. در روز پرچم شخصى كه به نام «مجاور» خوانده مى‏شود براى خواندن دعا به محل اجراى مراسم مى‏آيد، اين ادعيه معمولاً آياتى از قرآن است و با سوره فاتحه آغاز مى‏گردد، بعد از مراسم دعا، در اطراف چوك پرچم‏هاى سرخ به ياد امام حسين(ع) و پرچم‏هاى سبز به نشانه امام حسن، قرار مى‏دهند، بعد از آن، دسته راه مى‏افتد. طبل‏ها به صدا در مى‏آيند و برچم‏ها كه اكثراً توسط زنان حمل مى‏گردد از چوك حركت داده مى‏شود، در طول شب پنج نفر با سينى‏هاى مخصوص از محل اجراى مراسم خارج شده و به سمت مكانى به عنوان نماد كربلا مى‏روند، مشتى خاك از آنجا بر مى‏دارند و در پارچه سفيدى پيچيده و دورش نوار باريكى مى‏بندند تا شبيه دو جنازه كوچك شود كه مطابق سنت مسلمانان براى دفن حاضر شده است. اين دو بسته را روى سينى مى‏گذارند و بر روى آن عطر مى‏پاشند و دعاهايى در همين حال مى‏خوانند، مرثيه گويى هم رواج دارد، در آخر شب محتواى سينى‏ها را در گودال وسط چوك مى‏گذارند، روز هشتم محرم مراسم تجه كوچك انجام مى‏شود تجه كوچك را روى سر مردى مى‏گذارند و در حالى كه يك نفر با فانوس از جلو حركت مى‏كند و عدّه‏اى طبل مى‏نوازند تجه را هفت بار در جهت خلاف عقربه‏هاى ساعت دور چوك مى‏گردانند، دختران جوان و زنان در حالى كه پرچم‏هاى زيادى دارند به تجه مى‏پيوندند، نيمه‏هاى شب عدّه‏اى مخفيانه اين تجه‏ها را به داخل آب مى‏برند شب تاسوعا مردم براى حركت دادن تجه بزرگ خود را مهيا مى‏كنند. بعد از ظهر عاشورا يك ديوار متحرك كارگاه(امام باره) برداشته مى‏شود و پايه و بخش اصلى تجه به داخل حياط برده مى‏شود و در آنجا تاجگذارى انجام مى‏شود. سپس تجه را روى چرخ مى‏گذارند تا بتوان آن را در دسته حركت داد، سرانجام تجه را به چوك مى‏برند و آنجا دعا مى‏خوانند و داخل آن را عطر مى‏پاشند. در اين موقع شيرينى‏هايى به نام حلوا و ميلدا پخش مى‏كنند. تمام كسانى كه در ساختن تجه همكارى داشته‏اند براى صرف غذا دعوت مى‏شوند. حدود ساعت نه شب دوباره تجه را حركت مى‏دهند كه تعداد شركت كنندگان در اين مراسم بسيار زياد و هيجان‏انگيز است. اواخر شب يا بامداد روز بعد(عاشورا) مجاور، تربت داخل تجه‏ها را بر مى‏دارد و محتويات آنها را در نمادى كه براى كربلا ساخته‏اند دفن مى‏كنند. سرانجام هنگام غروب آفتاب تجه را روى شانه‏هاى خويش به دريا مى‏برند و آنجا رها مى‏سازند و لحظات غم‏انگيز و سوگ و ماتم آغاز مى‏شود.(17) پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: –
1. امام حسين و ايران، كورت فريشطر،ترجمه منصورى، ص 241. 2. سفرنامه اين بطوطه، ترجمه دكتر محمد على موحد، ج دوم، ص 314 و 315. 3. عاشورا در سرزمين‏ها، ج 4، ص 42 – 39 به نقل از دائرة المعارف عقايد و مذاهب، ص 180 – 179. 4. جام جم، شماره 1095، نهم اسفندماه سال 1382. 5. مجموعه مقالات دومين كنگره، ج 2، ص 118؛ سرزمين اسلام، ص 441. 6. سرزمين اسلام، ص 402؛ عاشورا در سرزمين‏ها (قاره آفريقا)، ص 29 – 27. 7. عاشورا در سرزمين‏ها، ص 45 – 44. 8. نامه فرهنگ، سال هفتم، شماره مسلسل 25، بهار 1376، ص 184. 9. روزنامه جمهورى اسلامى، دوشنبه، 26 فروردين 1381، شماره 6605، ص 7. 10. سرزمين اسلام، ص 523؛آلبانى تنها كشور اروپايى كه بالاترين درصد مسلمانان را دارد، مقاله نگارنده، مجله مكتب اسلام، سال 33، شماره اول، ص 71، كيهان فرهنگى، سال هشتم، شهريور 1368، مقاله محيط طباطبايى در خصوص آلبانى و نيز همان مجله، سال نهم، مرداد 1371، ص 57 – 56. 11. مجله زمزم، دى و بهمن 1381 و نيز ماهنامه مبلّغان، شماره 63، ص 134. 12. درسى از مكتب حسين، سيد محمد شيرازى، ترجمه احمد صادق اردستانى، ص 26 – 25، مردان علم در ميدان علم، ج 2، ص 96. 13. جام جم شماره 270، مبلغان، ش 63، ص 136. 14. گلبانگ مسجد، ش 32، ص 6. 15. مجله پيام حوزه، شماره 19، ص 78. 16. عاشورا در سرزمين، ج 3، ص 30 – 29. 17. تاريخ عزادارى، ص 389، مجله چشم انداز، شماره، اول، آبان 1373، ص 92 – 89؛ گلستان قرآن، دوره جديد، ش 59، ص 8 – 6.