حضرت آيت الله مجتبي تهراني
مروری بر بحث گذشته
در شماره های گذشته
درباره اقسام و اوصاف قلوب از منظر روایات اسلامی، بیان شد که قلب مؤمن، دارای
صفات ظاهریّه‌ای است، مانند أَزهَر، أَجرَد و قرار داشتن بر طریقۀ مستقیم و جادّۀ مستویّۀ
انسانیّت. این ویژگیها هم در ارتباط با
صفات ذاتیّۀ قلب و هم صفات ظاهریّۀ آن مطرح است؛ چراکه از جهت صفات ذاتی، قلب صاحب
فطرت الهیّه است و از جهت صفات ظاهریّه، از انسان کامل تبعیّت میکند. البتّه به
شرطی که مؤمن از قلب خود، نسبت به تصرّفات شیاطین داخلی، یعنی انیّت و انانیّت و
شیاطین خارجی که همان ابلیس و جنود او هستند، حفاظت و مراقبت نماید.
«مفتوح بودن» قلب مؤمن
روایتی که از اصول کافی در بحث گذشته اشاره شد، با کمی
اختلاف در کتاب بحار(1) هم آمده است؛ در آن روایت، قلوب انسانها
بهحسب صفات ظاهریّه، به سه دسته تقسیم شده بود که یکی قلب کافر بود، دیگری قلب
عوام مردم و در آخر هم قلب مؤمن؛ که در توصیف آن فرموده بود: قلبِ مؤمن، قلبی باز
است که درونش چراغ دارد؛ «قَلبٌ مَفتوحٌ فیهِ
مِصباحٌ یَزهَر». این روایت، صفتی را برای قلب مؤمن مطرح
میفرماید که در روایتِ امام باقر«ع» بیان نشده است. آنجا آمده بودقلب مؤمن
أَزهَر، أَجرَد و مستوی بر طریق مستقیم الهی است، امّا در اینجا میفرماید: قلب
مؤمن مفتوح است.
باز و مفتوح بودن قلب مؤمن، این است که وقتی او، از طریقۀ
صافیۀ سازجۀ اصلیّۀ ذاتیّۀ که همان طریقۀ توحید است خارج نشده و خود را با تبعیّت
از انسان کامل محافظت کرده و اجازه نمیدهد، دلش تاریک و برعکس شود، همین
مراقبتها باعث میشود، هنگامی‌که معارف حقّه، از مقامات و معنویّات گرفته تا هرآنچه که
مربوط به حقائق ایمانیّه است، به او القا شود، قلب او نیز آن‌ها را بپذیرد و در خود جای دهد.
باز بودن قلب مؤمن یعنی اینکه او تمام معارف حقّه و ایمانیّهای که به او عرضه میشود را بهسوی خود جذب کرده و
در دل خود جای میدهد.
بهتعبیر دیگر همانطور که متغذّی، دهان باز میکند و غذایی
که با او تناسب دارد را میخورد، دلی هم که از طریقۀ الهیّۀ و فطرت اولیّهاش
منحرف نشده و دارای سلامت مزاج است، اگر غذای متناسب با مزاجش را به او بدهند،
دهان باز کرده و آن را خواهد خورد. به این میگویند: تناسب بین غذا و متغذّی.
دل مؤمن، برای جذب معارف حقّه، مفتوح و باز است. بهگونهای که هرچه به او بدهند، او جذب
میکند و می‌پذیرد؛ برخلاف قلوب کسانی که در مقابل قلب مؤمن قرار دارند که مانند قلب منافق
مهر شده است. چون قلب منافق، این معارف را پس می‌زند و آن‌ها را ردّ میکند.
قلب مومن، در دست
خدا
از آنجا که مؤمن
قلب خود را تحت تصرّف شیطان قرار نداده، تقلیب و تقلّب آن در دست خدا است. یعنی
دلی که بهدست شیطان نیفتد و از ظلمت و کدورت دور باشد، بهدست خدای متعال قرار میگیرد.
در اینباره دودسته روایت وجود دارد که یک دسته از آن‌ها میفرماید: خداوند چهل
صباح، قلب مؤمن را با دو دست جلال و جمالش تخمیر نمود؛ و دستة دیگر میفرماید:
قلب مؤمن، بین دو انگشت خدا قرار دارد.
در کتاب بحارالأنوار روایت مفصّلی در این باب وجود دارد که
به بخشی از آن اشاره میشود. شخصی به نام حمران – علیالظاهر حمرانبناعین- می‌گوید: «سَمِعتُ أَبا جَعفَر«ع»: إِنَّ الْقُلُوبَ بَيْنَ
إصْبَعَيْنِ مِنْ أَصَابِعِ اللَّهِ يُقَلِّبُهَا كَيْفَ يَشَاءُ»؛(2) شنیدم که امام باقر«ع» فرمود: دلها بین
دو انگشت خدا قرار دارد و خدا هرگونه بخواهد آن‌ها را به اینطرف و آنطرف می‌گرداند.
اگر مؤمن با تبعیّت از انسان کامل و بر اثر ریاضات شرعیّه،
اجازه ندهد شیطان، حریم الهی قلب او را تصرّف کند و دست نفسش را نیز از تصرّف در
این بیت ربّ قطع نماید، دلش کاملاً در اختیار خدا قرار میگیرد و دیگر او است که
در قلب او تصرّف میکند؛ هرطور که بخواهد. اینجا است که سلطان این مملکت الهیّه،
خدا خواهد بود.
درست است که خدا، قلب مؤمن را از نظر ذاتی، به انوار
ذاتیّۀ الهیّه تخمیر نموده است؛ امّا این خود مؤمن است که با تبعیّت از انسان کامل
و به تبع آن، با سلب نفوذ و تصرّف شیطان و نفس، این خانۀ الهی را از نظر ظاهری،
تحت تصرّف خدا قرار داده است. لذا هروقت که قلب مؤمن به این مقام نایل گردد،
خواستن و نخواستنش، الهی میشود. زیرا قلب او بین دوانگشت خدا است و همة تمایلات و
تنافرات وی، بهدست خدای متعال است.
مراحل و درجات فتح قلوب
فتح قلب، مراحل و درجات مختلفی دارد و سه فتح برای دل شمرده
شده است. به اصطلاح، فتوحات دل قریب، مبین و مطلق است. گویا دل، صاحب ابواب
متعدّدی است و هر فتح مربوط به یک مرحله از مراحل مختلف جذب معارف الهیّه است.
فتح قریب
اوّلین چیزی که برای مؤمن در سیر معنوی‌اش حاصل میگردد این است که با
تبعیّت از مقام خاتمیّت، یعنی شریعت مقدّس اسلام و ریاضات شرعیّه‌ای که با توجّه به اوامر و نواهی
صادره از شرع مقدّس متحمّل میشود، از مقامات نفسانیّه عبور کرده و به مقام «قلب» میرسد.
از «مقام قلب» که همان مفتوح شدن باب دل، بر روی تجلّیات الهیّه است، به «فتح
اوّل» یا «فتح قریب» تعبیر میکنند. اهل معرفت میگویند: آیۀ شریفة «نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ فَتْحٌ قَريب»،(3) نیز به همین معنا اشاره دارد. با یاری حق تعالی و نصرت الهی،
قلب مؤمن، بعد از آنکه از مقامات نفسانی خلاص شد، به این مقام یعنی «فتح قریب» یا
«فتح اوّل» دست پیدا میکند؛ امّا در این فتح، باب دل بهسوی تجلّیات «اسما و صفات»
الهی بسته است و نمیتواند آن‌ها را جذب نماید.
فتح مبین و فتح مطلق
شخص مؤمن، بعد از مقداری پیشروی، با عنایت الهی، باب دیگری
به رویش باز میگردد بهنام «فتح مبین» «إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبيناً».(4) در این مرحله قلب مؤمن، دلی شده است که میتواند تجلّیات
اسما و صفات الهی را شهود کند. اینجا است که برای قلب «فتح مبین» شده است. البتّه
درست است که باب دیگری برای دل باز شده و او به شهود اسما و صفات مفتخر گشته است،
امّا هنوز دری از دل بسته است که تجلّیات ذاتیّۀ خداوند از آن وارد قلب میشود.
هنگامی‌که با عنایت الهی، این در نیز باز شود و دل بتواند تجلّیات
ذاتیّه را شهود کند، به «فتح مطلق» رسیده است؛ «إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْح».(5)
در این مبحث، مجال
ورود به مسائل فنّی بحث «فتوحات ثلاثۀ قلبیّه» نیست؛ فقط غرض از بیان این
اصطلاحات، این است که معلوم شود قلب مؤمن، آنقدر کشش داشته و میتواند پیش برود
که حتّی به شهود کامل حق تعالی برسد. نکتة مهم این است که در بین جمیع موجودات و
ماسویالله، فقط قلب انسان است که میتواند عالم مافوق را از ملکوت گرفته تا
تجلّیات ذاتیّۀ حقّ تعالی را شهود کند. این خصوصیّت، فقط مختصّ انسان است. یعنی
هیچ موجودی نمیتواند به این مقام دست پیدا کند که آن هم بهوسیلة قلب او
است که اشرف ابعاد وجودی او بوده و از مختصّات انسانی بهشمار می‌آید.
روایتی در کتاب بحار نقل شده است که می‌گوید: «قَالَ
النّبیّ«ص»: لَوْلَا أَنَّ الشَّيَاطِينَ يَحُومُونَ عَلَى قُلُوبِ بَنِي آدَمَ لَنَظَرُوا
إِلَى الْمَلَكُوتِ»؛(6) اگر شیاطین پیرامون قلب انسانها، سنگر نمی‌گرفتند و آن را تحت تصرّف خویش
در نمی‌آوردند، این دل می‌توانست ملکوت و عالم مافوق ماده
را شهود کند.
بنابراین، از مجموع روایاتی که مطرح شد برداشت میشود که قلب مؤمن یک خصوصیت
ذاتیّه دارد و یک صفت ظاهریّه. در صفات ذاتیّه عرض شد قلب مؤمن «أَزهَر و أَجرَد»
است و «بر طریقۀ مستقیم» قرار دارد و درهای آن بهسوی معنویّات «مفتوح می‌باشد». قلب مؤمن مطبوع نیست،
باز است. آن غذایی که بهعنوان خوراک معنوی به او داده میشود، متناسب با فطرت
قلبی او است. این خوراکها نیز مختلف بوده و طی مراحلی به قلب مؤمن عرضه میگردد،
تا آنجا که برای او «فتوحات ثلاثه» پیدا میشود. در این زمینه، روایاتی نیز موجود
است. مسألة عمده و شرط مهم در این بحث آن است که انسان، این دل صاف را از دسترس
غیرخدا محافظت نماید.
قلوب انبیاء و اولیا نیز با توجه به مراتب‌شان، مفتوح بوده
است. آن‌ها نیز آنچه را که دیگران از دیدنش محروم بودند، شهود می‌کردند؛ امّا این‌طور نیست که تمام مراحل این
فتوحات، مختص به اولیای خاص خدا باشد، بلکه هرکس در مسیر شرع و مقتضای فطرت اولیّۀ
قلب خویش قرار گیرد و بهصورت کامل، تبعیت و مراقبت داشته باشد، برایش فتح باب
خواهد شد، بهگونهای که در این دنیا، آن عالم را شهود میکند؛ البته هرکس در حد خودش.
سوتیترها:
* دلی هم که از طریقۀ الهیّۀ و فطرت اولیّهاش منحرف نشده
و دارای سلامت مزاج است، اگر غذای متناسب با مزاجش را به او بدهند، دهان باز کرده
و آن را خواهد خورد. به این میگویند: تناسب بین غذا و متغذّی. دل مؤمن، برای جذب معارف
حقّه، مفتوح و باز است.
* هرکس در مسیر شرع و مقتضای فطرت اولیّۀ قلب خویش قرار
گیرد و بهصورت کامل، تبعیت و مراقبت داشته باشد، برایش فتح باب خواهد شد، بهگونهای که در این دنیا، آن عالم را
شهود میکند؛ البته هرکس در حد خودش
پي‌نوشت‌ها:
1ـ احتمالاً مرحوم مجلسی، روایات را از
جامعالاخبار نقل می‌کرد نه از اصول کافی؛ زیرا در
جامع الاخبار می‌گوید: «فیهِ مِصباحٌ یَزهَر»، امّا در
اصول کافی آمده است: «فیهِ مَصابیح یَزهَر». مرحوم مجلسی هم وقتی میخواهد این
روایت را بیاورد، می‌گوید که این روایت را از اصول کافی نقل میکند،
درحالی‌که متن روایت همان چیزی است که در جامع الاخبار آمده است و
آن روایت را در متن بحار آورده است. (بحارالأنوار، ج67، ص51)
2ـ بحارالأنوار، ج72،ص48.
3ـ سورة مبارکة صف، آیه13.
4ـ سورة مبارکة فتح، آیه1.
5ـ سور مبارکه نصر، آیه1.
6ـ بحارالأنوار، ج67، ص59.
7ـ بحارالأنوار، ج 45، ص43.