روزعرفه، روز دعا و مناجات
جواد
تربتي
مکان‌ها و زمان‌هایى فرصت ویژهاى را
براى ارتباط با خداوند از طریق دعا و راز و نیاز میسر مي‌سازند، زیرا رحمت خاص
خداوند در آنها از مبدأ اعلى به سوى بندگان سرازیر مىشود و بنده باید تلاش كند
خود را در معرض دریافت آن عنایات و رحمت‌هاى ویژه الهى قرار دهد.
پیامبر اكرم«ص» فرمودند: «اِنَّ
لِرَبِّكُمْ فِى اَیامِ دَهْرِكُمْ نَفَحاتٌ اَلا فَتَعَرَّضُوا لَها؛(1)
به‌راستى براى پروردگار شما در روزهاى روزگارتان عطایا و بخشش‌هایى است. هوشیار
باشید و خود را در معرض آنها قرار دهید.»
و قرآن كریم نیز مىفرماید:
«وَذَكِّرْهُمْ بِاَیامِ اللَّهِ»؛(2): روزهاى خدا را به آنان یادآورى
كن.»
یكى از این روزها، نهم ذیحجّه یعنى
روز عرفه، یعنی روز دعا و مناجات و یکی از مکان‌های مقدس، مخصوصاً براى كسانى كه
توفیق تشرّف به حج و حضور در صحراى عرفات را پیدا كردهاند، صحرای عرفات است.
ارزش روز عرفه
مرحوم شیخ‌عباس قمى در باره شب عرفه
مىگوید: «از لیالى متبرّكه و شب مناجات با قاضي‌الحاجات است. توبه در آن مقبول و
دعا در آن شب مستجاب است و كسى كه آن شب را به عبادت به سر آورد، اجر و پاداش
هفتاد سال عبادت را دارد.»(3)
و نیز: «روز عرفه از اعیاد عظیمه [و
بزرگ] است، هر چند به اسم عید نامیده نشده و روزى است كه حق تعالى بندگانش را به
عبادت و طاعت فراخوانده و سفرههاى جود و احسان خود را براى آنها گسترده و شیطان
در این روز تحقیر و رانده شده و خشمناك است.»(4)
ارزش و مقام والاي روز عرفه، در
روایات معصومین«ع» بیشتر نمود پیدا مىكند كه در زیر به نمونههایى اشاره مىشود.
1ـ همسانی با ماه
رمضان
ماه مبارك رمضان ماه رحمت و مغفرت
الهى است. از پیامبر اكرم«ص» نقل شده است: «.. قَدْ اَقْبَلَ اِلَیكُمْ
شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَكَةِ وَالرَّحْمَةِ وَالْمَغْفِرَةِ؛(5) ماه خدا با بركت و
رحمت و بخشش به سوى شما روى آورده است.» اگر كسى در ماه رمضان بخشیده نشود و یا
این توفیق را پیدا نكند كه خود را در معرض مغفرت الهى قرار دهد، روز عرفه آن قدر
عظمت دارد كه بتواند جبران ماه رمضان را بنماید. در آن روز اگر كسى به درگاه الهى
روى آورد، مورد مغفرت خداوند قرار مىگیرد.
امام صادق«ع» فرمودند: «مَنْ لَمْ
یغْفَرْ لَهُ فِى شَهْرِ رَمَضانَ لَمْ یغْفَرْ لَهُ اِلى قابِلٍ اِلَّا اَنْ
یشْهَدَ عَرَفَةَ؛(6) كسى كه در ماه رمضان بخشیده نشود تا سال آینده بخشیده
نمىشود، مگر اینكه [روز] عرفه را درك كند».
2ـ برآورده شدن
حاجت
حضرت صادق«ع» در جاى دیگرى
مىفرمایند: «تَخَیرْ لِنَفْسِكَ مِنَ الدُّعاءِ ما اَحْبَبْتَ وَاجْتَهِدْ
فَاِنَّهُ (یوْمَ عَرَفَةَ) یوْمُ دُعاءٍ وَ مَسْأَلَةٍ؛(7) هر دعایى كه دوست
دارى براى خود بخوان و [در دعا كردن] بكوش كه آن روز (روز عرفه) روز دعا و درخواست
است.» و یقیناً درخواست‌ها استجابت را در پى دارد.
3ـ بخشش گناهان
ابن فهد حلّى در عدّة الداعى این روایت
را براى روز عرفه نقل کرده است:
«وَفِى الْخَبَرِ اَنَّ اللَّهَ
سُبْحانَهُ وَتَعالى یقُولُ لِلْمَلائِكَةِ فِى ذلِكَ الْیوْمِ یا مَلائِكَتِى اَلا
تَرَوْنَ اِلى عِبادِى وَاِمائِى جاؤُا مِنْ اَطْرافِ الْبِلادِ شُعْثاءً
غَبْراءً اَتَدْرُونَ ما یسْئَلُونَ فَیقُولُونَ رَبَّنا اِنَّهُمْ یسْئَلُونَكَ
الْمَغْفِرَةَ فَیقُولُ اشْهَدُوا اِنِّى قَدْ غَفَرْتُ لَهُمْ؛(8) :
خداى سبحان در این روز به ملائكه مىفرماید: «اى فرشتگان من! آیا نمىبینید بندگان
و كنیزان مرا كه ژولیده و غبارآلود از اطراف شهرها آمدهاند؟ آیا مىدانید آنها چه
درخواستى دارند؟ ملائكه مىگویند: پروردگار ما! آنها مغفرت مىخواهند. پس خداوند
مىفرماید: شاهد باشید كه من آنها را بخشیدم!»
4ـ تعیین سرنوشت
نقل است كه امام زین العابدین«ع» در
روز عرفه صداى سائلى را شنیدند كه از مردم درخواست كمك مىكرد. حضرت خطاب به او
فرمودند: «واى بر تو! در این روز از غیر خدا سئوال و طلب كمك مىكنى، حال آنكه در
این روز براى بچّههایى كه در شكم مادر هستند نیز امید فضل خدا مىرود كه آنها
سعید گردند!»(9)
از روایات فوق، به‌خوبى اهمیت و
جایگاه روز عرفه روشن و این نكته استنباط مىشود كه این روز، روز دعا و نیایش است.
دعاها و اعمال روز عرفه
روز عرفه اوج روزهایى است كه در آن
دعا و نیایش از موقعیت ویژه و خاصى برخوردار است، بدین جهت از پیشوایان معصوم«ع»دعاها
و سفارش‌هایى در این روز رسیده است كه به عنوان نمونه به برخى از آنها براساس
ترتیب كتب نقلكننده اشاره مي‌كنیم:
الف) از زبان امام
سجاد«ع» در صحیفه
در زبور آل محمد«ص» ، صحیفه سجادیه، در دعایى
طولانى براى روز عرفه از زبان امام سجاد«ع» به مهمترین مسائل اعتقادى و سیاسى و
نیز مسائل عرفانى و اخلاقى اشاره شده است:
امام سجاد «ع» در باره معرفى روز عرفه
مىفرمایند: «اللَّهُمَّ وَهذا یوْمُ عَرَفَةَ یوْمٌ شَرَّفْتَهُ وَكرَّمْتَهُ وَعَظَّمْتَهُ
نَشَرْتَ فِیهِ رَحْمَتَكَ وَمَنَنْتَ فِیهِ بِعَفْوِكَ وَ اَجْزَلْتَ فِیهِ
عَطِیتَكَ وَ تَفَضَّلْتَ بِهِ عَلى عِبادِكَ؛(10) خدایا! و عرفه روزى
است كه تو به او شرافت و كرامت و عظمت بخشیدى و رحمتت را در این روز گستراندى و به
عفو و بخششت [بر خلق] منّت گذاردى و عطایت را بسیار عظیم گردانیدى و به خاطر این
روز بر بندگانت تفضّل نمودى.»
برخى از درخواست‌هاى حضرت در این روز
عبارتند از: …وَاخِفْنِى مَقامَكَ وَ شَوِّقْنِى لِقاءَكَ وَ تُبْ عَلَىَّ تَوْبَةً نَصُوحاً لا
تُبْقِ مَعَها عَلانِیةً وَلا سَرِیرَةً وَاَنْزِعِ الْغِلَّ مِنْ صَدْرِى
لِلْمُؤْمِنِینَ وَ اعْطِفْ بِقَلْبِى عَلَى الْخاشِعِینَ وَ كُنْ لِى كَما
تَكُونُ لِلصَّالِحِینَ؛(11) [خدایا!] مرا از مقامت بترسان و شوق
ملاقاتت را به من عنایت كن و توفیق توبه نصوح به من عنایت فرما؛ بهگونهاى كه با
آن توبه گناه پنهان و آشكارى باقى نگذارى و از سینهام كینه نسبت به مؤمنین را
بركن و قلب مرا بر خاشعان مهربان كن و آنچنان كه با صالحان هستى با من باش!»
در قسمت پایانى این دعا مىفرمایند:
«وَلا تَجْعَلْنِى لِلظَّالِمِینَ ظَهِیراً وَلا لَهُمْ عَلى مَحْوِ كِتابِكَ
یداً وَنَصِیراً… وَاجْعَلْ باقِى عُمْرِى فِى الْحَجِّ وَالْعُمْرَةِ اِبْتِغاءَ
وَجْهِكَ…؛(12) و مرا پشت [و كمك كار] ستمگران مگردان و [مرا براى]
از میان بردن كتابت دستیار و یاور آنان مكن… و هر چه از عمرم باقى مانده است، در
جستن خودت در حجّ و عمره بگذران!»
ب) شیخ‌عباس در مفاتیح‌الجنان
در این كتاب دعایى براى شب عرفه و چند
دعا براى روز عرفه نقل شده است. دعاى اوّل، تسبیحات پیامبر اكرم«ص» با بخشى از
آیات و اذكار خاص است ودومى دعایى از حضرت صادق«ع» و سومى دعایى معروف از امام
حسین«ع»است.
بشر و بشیر پسران غالب اسدى نقل
كردهاند كه در عصر روز عرفه در عرفات در محضر امام حسین«ع» بودیم. آن حضرت با
گروهى از اهل بیت و فرزندان و شیعیان بیرون آمدند و با نهایت خشوع و خضوع در جانب
كوه (جبل الرحمه) رو به كعبه ایستادند و دعائی را خواندند. در بخشى از این دعا
مىخوانیم: «اِلهِى اَنَا الْفَقِیرُ فِى غِناىَ فَكَیفَ لا اَكُونُ فَقِیراً فِى
فَقْرِى اِلهِى اَنَا الْجاهِلُ فِى عِلْمِى فَكَیفَ لا اَكُونُ جَهُولاً فِى
جَهْلِى؛(13) : خدایا من در حال توانگرى نیازمندم [و فقر ذاتى دارم]؛
پس چگونه در حال ندارى نیازمند [تو] نباشم؟ معبودا! من در حال دانائیم نادانم، پس
چگونه در حال جهلم نادان نباشم؟»
در بخش دیگرى مىخوانیم: «مَتى
غِبْتَ حَتّى تَحْتاجَ اِلى دَلِیلٍ یدُلُّ عَلَیكَ وَمَتى بَعُدْتَ حَتّى
تَكُونَ الْآثارُ هِىَ الّتِى تُوصِلَ اِلَیكَ عَمِیتْ عَینٌ لا تَراكَ عَلَیها
رَقِیباً؛(14) : كى نهان بودهاى تا محتاج برهانى باشى كه بر تو دلالت
كند؟ و كى دور گشتهاى كه آثار و علائم به تو رسانند؟ كور باد چشمى كه تو را بر
خود رقیب و مواظب نداند!»
کی رفته‌ای زدل که تمنا کنم تو را
کی بوده‌ای نهفته که پیدا کنم تو را
غیبت نکرده‌ای که شوم طالب حضور
پنهان نگشته‌ای که هویدا کنم تو را
با صد هزار جلوه برون آمدی که من
با صد هزار دیده تماشا كنم تو را
(فروغی بسطامی)
در قسمت دیگرى از این دعا مىخوانیم:
«اِلهِى مَنْ كانَتْ مَحاسِنُهُ مَساوِى فَكَیفَ لا تَكُونُ مَساوِیهِ مَساوِى
وَمَنْ كانَتْ حَقائِقُهُ دَعاوِى فَكَیفَ لا تَكُونُ دَعاوِیهِ دَعاوِى؛(15)
خدایا! كسى كه خوبی‌هایش [هم] بدى است، چگونه بدی‌هاى او بد نباشد؟ و كسى كه
حقیقت گویی‌اش صرف ادعاست، پس چگونه دعاوى او صرف ادعا نباشد؟»
ج) ابن طاووس در اقبال
سیدبن طاووس براى شب عرفه دو دعا در اقبال‌الاعمال نقل کرده كه
یكى از آنها نسبتاً طولانى است. همچنین در روایتى در باره فضیلت زیارت امام حسین«ع»
از قول حضرت باقر«ع» آمده است: «مَنْ زارَ لَیلَةَ عَرَفَةَ اَرْضَ كَرْبَلا… وَقاهُ اللَّهُ
شَرَّ سَنَتِهِ؛(16) كسى كه در شب عرفه زمین كربلا را زیارت كند…،
خداوند بلاى آن سال را از او دور مىكند.»
آنگاه در فضیلت روز عرفه می‌گوید روزه
آن روز كفاره گناهان هفتاد ساله است و در آن روز توبه آدم پذیرفته شده است.(17)
آنگاه زیارت مخصوصه امام حسین«ع» در این روز را نقل کرده است.(18)
او براى روز عرفه دعایى از پیامبر
اكرم «ص» و امام هفتم «ع» و سپس دعاى معروف امام حسین «ع» در روز عرفه(19)
و دعاى امام زین‌العابدین«ع» در صحیفه سجادیه (20) و آنگاه دعایى از
امام صادق «ع» را با اسنادش نقل كرده كه در بخشى از آن مىخوانیم: «اَنْتَ
الَّذِى لا تَنْسى مَنْ ذَكَرَكَ وَلا تَضِیعُ مَنْ تَوَكَّلَ عَلَیكَ…؛(21)
تو كسى هستى كه فراموش نمىكنى كسى را كه یادت كند و نابود نمىكنى كسى را كه بر
تو توكل نماید.»
سپس دعایى به نام مخزون (22)
و دعاى دیگرى از امام صادق«ع»(23) و دعایى را كه در برخى كتب دعا دیده
نقل مىكند(24) و سخن را با دعاهایى در مورد شام عرفه ادامه مىدهد.
در صحرای عرفات
اوج عظمت دعا از حیث زمان، روز عرفه
است و اوج ارزش مكانى در آن روز، بعد از كربلا و حرم حسینى، صحراى عرفات است. این
معنى را از روایات مىتوان فهمید:
1ـ على«ع» فرمودند: «مِنَ الذُّنُوبِ
لا تُغْفَرُ اِلَّا بِعَرَفاتٍ؛(25) برخى از گناهان [بهگونهاى سنگین
است كه] جز در عرفات بخشوده نمىشود.»
2ـ كسى حق ندارد در عرفات بگوید
گناهانش بخشیده نمىشود. پیامبر اكرم«ص» در این باره فرمودند: «اَعْظَمُ اَهْلِ
عَرَفاتٍ جُرْماً مَنِ انْصَرَفَ وَهُوَ یظُنُّ اَنَّهُ لَنْ یغْفَرَ لَهُ؛(26)
گناهكارترین فرد در عرفات كسى است كه از آنجا بازگردد در حالى كه گمان مىبرد هرگز
آمرزیده نخواهد شد.» به‌راستى فردى كه چنین گمانى را در ذهن پرورش دهد، در وادى
عرفان و شناخت، این مسئله را درك نكرده است كه خداوند «ارحم الراحمین» است و رحمت
او بر همه چیز برترى دارد: «رَحْمَتِى وَسِعَتْ كُلَ شَىءٍ».
یک نمونه از
دعای در عرفات
على بن ابراهیم به نقل از پدرش گفته است
عبداللّه بن جندب را در عرفات (در روز عرفه) دیدم و موقفى بهتر از موقف او ندیدم.
دست‌ها را به سوى آسمان بلند كرده و اشك روی گونههایش جارى بود تا آنجا كه به زمین
رسیده بود. هنگام مراجعت به او گفتم: اى ابا محمّد! [عجب حال خوشى داشتى!] من چنین
موقفى [و حالى] تا حال ندیده بودم! عبداللّه پاسخ داد: به خدا قسم! یك كلمه براى خودم
دعا نكردم و در تمام این مدت براى برادران دینىام دعا كردم و این به جهت این بود
كه از اباالحسن موسى بن جعفر«ع» شنیدم كه فرمود: «مَنْ دَعا لِاَخِیهِ بِظَهْرِ
الْغَیبِ نُودِىَ مِنَ الْعَرْشِ‌ها وَلَكَ مِأةُ اَلْفِ ضِعفٍ مِثْلُهُ؛(27)
هر كس برادر مؤمن خود را در غیاب او دعا كند از عرش الهى به او ندا مىرسد: هان!
[اى بنده من!] براى تو صدهزار مثل آن [پذیرفته] مىباشد.» بدین جهت (به خاطر
همین سخن امام«ع») راضى نشدم از صدهزار دعاى تضمین شده [و مورد استجابت] در برابر
یك دعا كه نمىدانم مستجاب مىشود صرف‌نظر كنم.
1ـ بحارالانوار، مجلسى، بیروت، مؤسسة
الوفا، سوم، 1403 ه. ق، ج 68، ص 221، ح 30.
2ـ ابراهیم، 5.
3ـ مفاتیح‌الجنان، شیخ عباس قمى،
مؤسسه انتشارات نبوى، ص 457، اعمال روز عرفه.
4ـ همان، ص 467، با تغییر و تلخیص.
5ـ ر.ك: امالى شیخ صدوق، ص 93، عیون
اخبار الرضا علیهالسلام، ج 1، ص 230؛ اربعین شیخ بهایى، ص 84؛ بحارالانوار،
مجلسى، ج 96، ص 356.
6ـ من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق،
بیروت، دارالاضواء، ج 2، ص 76، ح 265؛ اصول كافى، محمّدبن یعقوب كلینى، دارالكتب
الاسلامیه، ج 4، ص 66.
7ـ التهذیب الاحكام، شیخ طوسى، بیروت،
دارالتعارف، اوّل، 1401 ه. ق، ج 5، ص 182.
8ـ عدّة الداعى فى نجاح الساعى، ص 47.
9ـ مفاتیح الجنان، ص 467 و عدّة الداعى فى
نجاح السّاعى، احمد بن فهد الحلّى، كتابفروشى وجدانى، قم، ص 47، پاورقى.
10ـ صحیفه كامله سجادیه، ترجمه محیي‌الدین
مهدى الهى قمشهاى، انتشارات اسلامى، ص 472.
11ـ همان، ص 479.
12ـ همان، ص 479 – 480.
13ـ مفاتیح‌الجنان، ص 492.
14ـ همان، ص 494.
15ـ همان، ص 492.
16ـ اقبال‌الاعمال، سیدبن طاووس،
تهران، دارالكتب الاسلامیه، ص 330.
17ـ ر.ك: همان، ص 331.
18ـ ر.ك: همان، ص 332 – 336.
19ـ ر.ك: همان، ص 338 – 350.
20ـ ر.ك: همان، ص 350 – 368.
21ـ همان، ص 370.
22ـ ر.ك: همان، ص 374 – 385.
23ـ ر.ك: همان، ص 385 – 397.
24ـ ر.ك: همان، ص 397 – 401.
25ـ دعائم الاسلام، ابوحنیفه نعمان بن
محمّد، تحقیق آصف بن على اصغر فیضى، مصر، دارالمعارف، سوم، 1389 ه.ق، ج 1، ص 294.
26ـ تهذیب الاحكام، ج 5، ص 182.
27ـ بحارالانوار، ج 48، ص 171 – 172،
ح 10.
سوتیتر:
روز عرفه از اعیاد عظیمه [و بزرگ] است، هر چند به اسم عید نامیده نشده و روزى
است كه حق تعالى بندگانش را به عبادت و طاعت فراخوانده و سفرههاى جود و احسان خود
را براى آنها گسترده و شیطان در این روز تحقیر و رانده شده و خشمناك است.