حضرت فاطمه معصومه
(س) مدافع امام و ولايت
جواد تربتي
پدر حضرت فاطمه كبري، موسي‌بن‌جعفر (ع) و
مادر بزرگوارش نجمه‌خاتون هستند. القاب آن حضرت عبارت‌اند از: معصومه، كريمۀ اهل
بيت، طاهره، حميده، رشيده، تقيه، مرضيه، رضيه، برّه، اخت‌الرضا (ع).(1)
ولادت آن حضرت در اول ذي‌القعدة الحرام
173 ق در مدينه منوره رخ داد.(2)
ایشان در 23 ربيع‌الاول 201 هجري وارد قم
شد و بعد از هفده روز، در دهم ربيع‌الثاني 201 در 28 سالگي دارفاني را وداع گفت.
جايگاه ويژه حضرت معصومه (س)
در ميان فرزندان موسي‌بن‌جعفر (ع) كه
تعدادشان را تا 20 پسر و 37 دختر شمرده‌اند،(3) بعد از امام هشتم (ع) هيچ‌يك از آنها به مقام فاطمه معصومه (س) نمي‌رسد.
شيخ عباس قمي مي‌گويد: «افضل آنها سيدۀ
جليلۀ معظمه، فاطمه بنت امام موسي عليه‌السلام معروفه به حضرت معصومه عليهاالسلام
است كه مزار شريفش در بلدۀ طيبۀ قم است كه داراي قبّۀ عاليه و ضريح و صحن‌هاي متعدده و خدمۀ بسيار و موقوفات است و
روشني چشم اهل قم و بلاد و مفاد عامه خلق است…».(4)
منزلت آن حضرت را از سخنان خود امام هفتم
(ع) نيز مي‌توان دريافت، آنگاه كه حضرت معصومه (س) پاسخ زائران قم را به‌دقت نوشت
و وقتي نگاه امام هفتم (ع) به آن پاسخ‌ها افتاد، سه بار فرمود: «فداها ابوها؛ پدرش
فدايش باد».(5)
از سخنان ديگر امامان نيز مقام والاي
حضرت معصومه (س) در ميان فرزندان امام هفتم (ع) روشن مي‌شود؛ چراكه فقط دربارۀ
زيارت آن بانو فرموده‌اند: «فمن زادها وجبت له الجنه؛ پس هر كس او (فاطمه) را
زيارت كند، بهشت بر او واجب مي‌شود».(6)
شاهد ديگر بر عظمت آن بانو، ژرف‌نگري
عميق او به مهم‌ترين مسئله شيعه، يعني توجه به امر امامت اميرمؤمنان علي (ع) است.
آنچه در ادامه خواهد آمد، نگاهي است به سخنان آن بانو در دفاع از امامت.
در شرايطي که امام رضا (ع) با تهدید به
مرگ از مقام امامت دور شده و ناچار به پذیرفتن ولایتعهدی مأمون بود، بايد مدافعان
امامت اين نكته را بر مردم روشن می‌کردند كه خلافت طبق نص و سفارش پيامبر (ص) به
اميرمؤمنان (ع) و امامانِ از نسل او اختصاص دارد. حضرت معصومه (س) چه در دوران هارون
و چه در دوران مأمون با نقل احاديث متواتر و قطعي مربوط به امامت و خلافت
اميرمؤمنان (ع) در اين زمينه اقداماتي را انجام داد كه به نمونه‌هايي اشاره مي‌شود.
حديث غدير
يكي از محكم‌ترين احاديث دربارۀ امامت
اميرمؤمنان علي (ع)، حديث متواتر و قطعي غدير است كه پيامبر اكرم (ص) در بخشي از
خطبه غدير فرمود: «اي مردم! من امر خلافت را به‌عنوان امامت و وراثت در نسل خود تا
روز قيامت به وديعه مي‌سپارم و من ابلاغ كردم آنچه را كه مأمور به ابلاغش بودم تا
حجت باشد بر حاضر و غايب و بر همۀ كساني كه حضور دارند يا ندارند، به‌دنيا آمده‌اند
يا نيامده‌اند. پس حاضران به غايبان و پدران به فرزندان تا روز قيامت برسانند.»(7)
متأسفانه اين حديث خيلي زود به فراموشي
سپرده شد، ولي هميشه افرادي بودند كه اين احاديث را به ياد امت آورند. از جمله
كساني كه در حساس‌ترين زمان اين حديث را به گوش مردم رساند، حضرت فاطمه معصومه (س)
است.
بيان اين حديث از سوي حضرت معصومه (س) در
دوران خلافت هارون و مأمون كه خود را پيشواي برحق مسلمانان مي‌دانستند، سخت برضد
آنان بود و اثبات حقانيت حضرت موسي‌كاظم (ع) و حضرت رضا (ع) بسيار تأثير داشت و
جانانه‌ترين دفاع امامت به‌حساب مي‌آمد.
حديث منزلت
حديث ديگري كه حضرت معصومه (س) در دفاع
از امامت و به‌ويژه اميرمؤمنان نقل كرده، حديث معروف منزلت است. مرحوم علامه اميني
از طبراني، ابن‌جنان، جامع ترمذي، مستدرك حاكم، صحيح مسلم، كفاية كنجي و… چنين
نقل كرده است كه(8) پيامبر اكرم (ص) در جنگ تبوك، علي (ع) را در مدينه
جانشين خود قرار داد و اين حديث باعظمت را در شأن او بيان كرد.
حضرت معصومه (س) در دفاع از امامت، اين
حديث معروف را نيز با همان سند فاطميات كه به فاطمه زهرا (س) مي‌رسد، نقل كرده و
فرمود: «انسيتم قول رسول‌الله… انت مني بمنزلة هارون
من موسي؛ آيا فراموش كرديد سخن رسول خدا را… [كه فرمود] جايگاه تو [علي] نسبت‌به
من، مانند (جايگاه) هارون (در برابر) موسي است.»(9)
حديث معراج
در شب معراج پيامبر (ص)، پيشامدهاي
مختلفي رخ داد و حدود سه‌هزار مطلب از طرف خداوند به ایشان تعليم داده شد كه بخش
مهمي از آن نقل شده است. حضرت معصومه (س) قسمتي از حديث معراج را كه به ولايت و
امامت اميرمؤمنان علي (ع) و برتري شيعيان آن حضرت مربوط است، با توجه به نياز زمان
نقل فرموده است.
آن بانوي بزرگوار از فاطمه، دختر امام
صادق، با همان سند فاطميات نقل مي‌كند تا مي‌رسد به ام‌كلثوم، دختر اميرالمؤمنين
(ع) و او از فاطمه زهرا (س) نقل كرده كه پيامبر اكرم (ص) فرمود: «هنگامي كه مرا به
آسمان بردند، داخل بهشت شدم، در آنجا قصري از در سفيد ميان خالي ديدم كه داراي دري
بود مزين به دُرّ و ياقوت و روي آن پرده‌اي آويخته شده بود. وقتي سر بلند كردم،
ديدم بر بالاي آن نوشته‌اند: «لااله الاالله محمد رسول‌اله علي ولي القوم؛ خدايي
جز خداي يگانه نيست، محمد رسول خداست، علي ولي و صاحب‌اختيار مردم است» و بر پرده
نوشته شده بود: «بَخٍّ بَخٍّ مَنْ مِثْلِ شيعة عليٍ؛ به‌به چه
كسي مانند شيعه علي است؟». «وقتي داخل شدم، قصري از عقيق سرخ در آن ديدم كه وسط آن
خالي بود. اين خانه نيز دري داشت كه پرده‌اي مزين به زبرجَدْ بر آن آويخته بود.
وقتي سرم را بلند كردم، ديدم بر آن نوشته: «محمد رسول‌اله، علي وصي المصطفي؛ محمد
رسول خدا، علي وصي مصطفي است». بر پرده نوشته بود: «بشّر شيعة علي
بطيب المولد؛ به شيعه علي بشارت بده به حلال‌زدگي و پاك بودن نسل». «وقتي وارد
شدم، به قصري از زمرد سبز رسيدم كه زيباتر از آن را هرگز نديده بودم و دري از
ياقوت قرمز داشت كه با انواع لؤلؤ زينت شده و بر پرده آن نوشته بود: شيعة علي هم
الفائزون؛ شيعيان علي رستگارند. پرسيدم: دوست من جبرئيل! اين كاخ از آن كيست؟ پاسخ
داد: يا محمد، لابن عمك و وصيك علي‌بن ابي طالبٍ؛ اي محمد! اين خانۀ پسرعمو و
جانشين تو علي بن ابي‌طالب است…».(10)
آثار محبت اهل بيت (ع)
حضرت معصومه (س) براي ايجاد رابطه عاطفي
ميان اهل بيت و مردم، در احاديثي به آثار محبت به اهل بيت هم اشاره مي‌فرموده؛ از
جمله با همان سند فاطميات و از حضرت فاطمه زهرا (س) نقل مي‌كند: «الا من مات علي
حب آل محمد مات شهيداً؛ هركس با محبت آل محمد بميرد، شهيد مرده است.»(11)
هركس با محبت آل محمد (ص) از دنيا رود،
در قبر او دو در به سوي بهشت گشوده مي‌شود و خداوند قبر او را زيارتگاه فرشتگان
رحمت قرار دهد و چنين كسي بر سنت و جماعت از دنيا رفته است.
آگاه باشيد! هر كس با عداوت آل محمد (ص)
از دنيا برود، روز قيامت در حالي وارد عرصه محشر مي‌شود كه در پيشاني او نوشته
شده: «مأيوس از رحمت خداوند».
آگاه باشيد! هر كس با بغض آل محمد از
دنيا برود، كافر از دنيا رفته و بوي بهشت به مشام او نمي‌رسد.(12)
در بخشي از حديث معراج كه از فاطمه
معصومه (س) نقل شده است، مي‌خوانيم: «يحشر الناس كلهم يوم القيامة حفاة عداة الا شيعة
عليٍ…؛ در روز قيامت همۀ مردم پابرهنه و عريان محشور مي‌شوند، جز شيعيان علي (ع)،
و همه مردم با نام مادرشان خوانده مي‌شوند، جز شيعيان علي كه با نام پدرانشان
خوانده مي‌شوند.
پيامبر اكرم (ص) مي‌فرمايد: از جبرئيل
دربارۀ راز اين مسئله پرسيدم، پاسخ داد كه چون آنها علي را دوست داشتند، ولادتشان
پاك است.(13)
پاك و مطهر‌بودن امام
امامان معصوم (ع) علاوه بر طهارت و عصمت
روحي، از پاكيزگي جسماني نيز برخوردار بودند. فاطمه با سند پيش‌گفته از صفيه عمۀ
پيامبر اكرم (ص) نقل كرده: «هنگام تولد امام حسين (ع) من پرستار او بودم، پيامبر
فرمود: «عمه جان! فرزندم را نزد من آور، عرض كردم؛ اي رسول خدا! من او را پاكيزه
نكرده‌ام (و نشُسته‌ام)، فرمود: عمه! تو مي‌خواهي او را پاك كني؟ خداوند او را
پاكيزه و مطهر كرده است.»(14)
اين قضيه دلالت بر عصمت اهل بيت (ع) دارد
كه در قرآن كريم به آن تصريح شده است.(15)
دفاع تا مرز شهادت
حضرت معصومه در سال 201 هجري درست بعد از
يك سال از فراق برادر، با رسيدن نامه امام هشتم، همراه پنج تن از برادران به نام‌هاي
فضل، جعفر، هادي، قاسم و زيد و تعدادي از برادرزادگان، و تني چند از غلامان و
كنيزان(16) به سوي خراسان حركت كردند. هنگامي كه كاروان حضرت به ساوه
رسيد، عده‌اي از دشمنان اهل بيت عصمت و طهارت (ع) كه از اين كاروان تبليغي وحشت
كرده بودند، با اشاره مأمون عباسي راه را بر آنان بستند و در درگيري نابرابري، همة
برادران و تقريباً بيشتر مردان همراه كاروان را به جرم طرفداري از امامتِ امام
زمان، حضرت رضا (ع) به شهادت رساندند. حضرت معصومه (س) از تأثرات و تألمات پيش‌آمده
و بنا بر قولي در اثر مسموميت،(17) به‌سختي بيمار شد؛ به‌نحوي كه از
ادامه سفر بازماند و به‌ناچار به‌سوي قم حركت كرد. او در قم، هفده روز بيشتر زندگي
نكرد و در دهم ربيع‌الثاني 201 با رضايت از اينكه در راه اطاعت امام خويش چنين
رنجي را تحمل كرده، دار فاني را وداع گفت.
پس از آن بود که قم از سرزمين‌هاي
برگزيده الهي شد كه يكي از درهاي بهشت در آن قرار دارد و در پذيرش ولايت
اميرمؤمنان در رتبه چهارم قرار گرفته است؛ چنان‌كه پيامبر اكرم (ص) فرمود: «اي
علي! خداوند ولايت تو را بر آسمان‌ها عرضه داشت، آسمان هفتم در پذيرش ولايت تو
سبقت گرفت… آنگاه مكه… بعد قم براي پذيرش ولايت تو پيشقدم شد و خداوند آن را
به‌سبب عرب (اشعري‌ها) زينت بخشيد و دري از درهاي بهشت را به‌سوي آن گشود».(18)
امام هفتم (ع) فرمود: «قم عش آل محمد و
مأوي شيعتهم…؛ قم آشيانه آل محمد (ص) و پناهگاه و شيعيان آنهاست…».(19)
و يقيناً يكي از علل مهم ولايت‌پذيري و نزول بركات بر قم، وجود با بركت فاطمه
معصومه (س) است. از این‌رو مي‌توان گفت نه‌تنها آن بانوي كرامت در حيات خويش مدافع
سرسخت امامت امامان و دعوت‌‌كننده به محبت آنها بود، بعد از رحلت خويش نيز دل‌هاي
هزاران انسان را مجذوب و شيفته خاندان اهل بيت (ع) کرد.
پي‌نوشت‌‌ها
1.
انوار المشعشعين، ج 1، ص 211؛ كريمة اهل البيت، ص 38.
2.
مستدرك سفينة البحار، ج 8، ص 257، مادۀ «نظم».
3.
منتهي‌الآمال، كتابفروشي اسلاميه، ج 2، ص 149.
4.همان،
ص 161.
5.
تاريخ اهل بيت، ص 82؛ كريمه اهل بيت، علي‌اكبر مهدي‌پور، ص 171.
6.
محمدي بحارالانوار، ج 6، ص 117.
7.
بحارالانوار، ج 37، ص 207؛ عوالم العلوم، شيخ عبداله بحراني، ج 15، صص 376ـ375.
8.
الغدير، ج 3، صص 201-199.
9.
البدر الطالع، ح 2، ص 297؛ اعلام النساء المؤمنات، ص 578، الغدير، ح 1، ص 197؛
انسي المطالب في مناقب علي بن ابي، ص 49، بحارالانوار، ح 36، صص 353.
10.
بحارالانوار، ج 68، ص 77؛ عوالم، ج 21، ص 325؛ ينابيع المودة،
ص 257؛ سفينة البحار، ج 2، ص 729.
11.
عوالم، ح 21، ص 354، ح 3؛ آثار الحجه، ح 1، ص 8؛ الؤلؤ المثمينة، ص 217.
12.
الكشّاف، بيروت، ج 4، ص 221ـ220؛ تفسير فخر رازي، ح 27، صص 166ـ165؛ تفسير قرطبي،
ح 8، ص 58- 43.
13.
بحار، همان، ح 68، ص 77؛ عوالم، ح 21، ص 325؛ ينابيع المودة،
ص 257؛ سفينة البحار، ح 2، ص 729.
14.
بحارالانوار، ج 43، ص 243.
15.
سورۀ احزاب، آیۀ 33.
16.
من لايحضره الخطيب، ج 4، ص 44؛ بارگاه فاطمه معصومه«س» تجليگاه فاطمه زهرا«س»،
سيدجعفر ميرعظيمي، ص 31، كريمة اهل بيت، ص 174.
17.
الحياة السياسيه، الامام الرضا (ع)، سيدجعفر مرتضي عاملي،
ص 428.
18.
بحارالانوار، دارالكتب الاسلاميه، ج 60، ص 212، چاپ بيروت، ج 57، ص 212، ح 21؛
مستدرك الوسائل، ج 10، ص 204.
19.
بحار، چاپ اسلاميه، ج 60، ص 214، چاپ بيروت، ح 57، ص 214.
سوتیتر:
1: شيخ عباس قمي دربارۀ فاطمه معصومه
(س) مي‌گويد:
افضل آنها سيدۀ جليلۀ معظمه، فاطمه بنت
امام موسي عليه‌السلام معروفه به حضرت معصومه عليهاالسلام است كه مزار شريفش در
بلدۀ طيبۀ قم است كه داراي قبّۀ عاليه و ضريح و
صحن‌هاي متعدده و خدمۀ بسيار و موقوفات است و روشني چشم اهل قم و بلاد و
مفاد عامه خلق است…