تأملی در مفهوم امنیت و مؤلفه‌های آن در اسلام
غلامعلي سليماني
توجه به امنیت در قرآن با عبارات و مشتقاتی از ثلاثی مجرد «اَمِنَ» آمده است. در
مجموع از ریشه یا کلمه «امن» 62 کلمه مشتق، حدود 879 بار در قرآن به کار رفته و از
این تعداد کاربرد 358 مورد در آیات مکی و 521 مورد در آیات مدنی است.(1) در قرآن کریم در هر جا کلمه
امنیت به کار برده شده است ـ بقره آیه 125، عنکبوت آیه 67، آل عمران آیه 154 و
قریش آیات 3 و 4، ص 38ـ به همین مفاهیم بوده است. البته اصطلاحات دیگری نیز چون
«اسلام»، «سلامه» و «سلم» هستند که با واژه‌های «امن» و «امنیت» مترادف‌اند.(2)
بحث امنیت در فقه و معارف اسلامی بحث مستقلی نیست و ذیل موضوعاتی چون، ایمان، صفات
مؤمنان، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، دفاع فردی و عمومی، جهاد، برقراری قسط و
عدل، قضاوت، اجرای حدود الهی، امانت و امانتداری، برخورد با اشرار، محاربان، یاغیان،
مفسدان و جاسوسان، رفع فقر و محرومیت، عدم سلطه بیگانگان، نوع تعامل با کفار و مشرکان
مطرح شده است.(3) با این وصف امروزه نظر به اهمیت مسئله امنیت و همچنین
رجوع بیشتر به منابع و مبانی دینی، ضرورت طرخ این موضوع بیش از پیش احساس می‌شود.(4)
امنیت از نگاه قرآن و اسلام بر پنج مؤلفه استوار است:
نخست این که در قرآن «امنیت ایمانی» در مرکز و کانون توجه قرار دارد. این
تعبیر حتی در نزدیکی لغوی ایمان و امنیت نیز مورد توجه قرار گرفته است: «قرآن کریم
امنیت ایمانی را به عنوان امنیت «معیار» مطرح می‌کند. از نظر لغوی، معنای امنیت از
ریشه «اَمِنَ» می‌آید که به معنای در امان بودن و ایمن بودن است. در عین حال از
مشتقات این واژه، آمّن و آمن است که به معنای اطمینان داشتن و ایمان آوردن است.
قرآن ضمن برشمردن امنیت و وجوه عینی آن، نوع کامل و اصلی امنیت را امنیت مبتنی بر
ایمان به خداوند می‌داند. این مفهوم هر سه معنای امروزی از امنیت عینی، ذهنی و
آرامش و اطمینان قلبی را بازنمایی می‌کند».(5)
بنابراین «ایمان» و «ایمنی» در منطق الهی توأمانند.(6)
الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ
یَلْبِسُوا إِیمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُوْلَئِکَ لَهُمْ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ.(۷)
در آیه دیگری خداوند متعال «ایمنی» را جزای «ایمان» دانسته است: وَعَدَ اللَّهُ
الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الْأَرْضِ
کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمْ الَّذِی
ارْتَضَی لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی
لَا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً.(۸)
در فرهنگ اسلامی ایمان هم پایه امنیت است و هم هدف آن. ایمان از این جهت که امنیت
اصلی، واقعی و حقیقی در گرو ایمان است،
پایه امنیت است. «أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»؛
یاد خدا و همبستگی با خدا و تصحیح رابطه انسان با خدا امنیت، آرامش و ایمنی را به دنبال
میآورد، زیرا ارتباط با خدا باعث می‌شود تا انسان جایگاه حقیقی خود را در هستی پیدا
کند. همچنین هویت فلسفی انسان در گرو درک درست انسان از جایگاه خود در هستی است.(۹)
خداوند، ايمان را راه رهايي از مشكلات و ناامني و راه درست گام نهادن در بهشت برين قرار داده است؛ در اين صورت مرجع امنيت از منظر قرآن، ايمان است. به عبارت ديگر، داشتن ايمان مهم‌تر از لزوماً سعادت بشر است، ولي در عين حال، مغاير هم نيستند.
مفهوم امنيت ايماني در قرآن،در هر سه وجه كلي مفهوم امنيت، قابليت كاربرد دارد. قرآن، نتيجه امنيت ايماني را هم در وجه عيني، مثل وسعت رزق و روزي يا امن بودن از مكر، حيله و فتنه مورد بحث قرار مي‌دهد و هم با تأكيد بر موضوعات كليدي‌ای چون صبر و توكل، در وجه ذهني، نوعي نگاه اميدوارانه را به جامعه منتقل مي‌كند. در نهايت، در وجه رواني نيز ياد خدا آرام‌بخش دل‌هاست.(۱۰)
رسالت پیامبر اکرم«ص» نیز دعوت مردم به ایمان به خدا و امنیتی است که در سایه
ایمان به خدا حاصل می‌شود. پیامبر گرامی اسلام«ص» از آغاز بعثت، میان ایمان به خدا
و فلاح و رستگاری که امنیت نیز یکی از مشتقات آن است، ارتباط برقرار کرد: «قُولُو لا
اِله اِلا الله تُفلِحوا». ایشان در تمام دوران مکه و مدینه نیز بر دین اسلام و توحید
به عنوان مرجع امنیت تأکید کرد. این امر از آنجا روشن می‌شود که حضرت در دفاع از دین،
حتی جان شریف خود را در جنگ‌ها و غیر جنگ‌ها به خطر می‌انداخت.(۱۱)
راهکارهای تحقق امنیت ایمانی نیز در اسلام مورد توجه قرار گرفته است: «خداوند براي
تحقق امنيت، وسايل لازم را نيز پيشنهاد مي‌كند. نخست براي مردمان مختلف، كتاب راهنما
و ميزان براي هدايت آنها فرستاده است. در آیه 25 سوره مبارکه حديد آمده است:
« لَقَدْ أَرْسَلْنَا
رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ
النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ
وَلِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ
عَزِیزٌ : ما رسولان خود را با دلايل روشن فرستاديم و با آنها كتاب (آسمانى) و
ميزان (شناسايى حق از باطل و قوانين عادلانه) نازل كرديم تا مردم قيام به عدالت
كنند و آهن را فرستادیم كه در آن نيروى شديد و منافعى براى مردم است تا خداوند
بداند چه كسانى او و رسولانش را يارى مىكنند بىآنكه او را ببينند. به‌درستی که خداوند
قوى و شكستناپذير است».
اين كتاب تحقق امنيت و ايجاد برادري و برابري و كسب رحمت خداوند است.
دیگر ادله و معجزات در تأييد درستي پيام و دستور خداوند است تا مردم را در پذيرش
پيام الهي كه مبناي امنيت ايماني است، ياري دهد و با اطمينان و اعتماد مناسب، به ايمان
خداوند درآيند.(۱۲)
پيامبراني براي ترويج آيين خداوند به جانب مردمان و اقوام مختلف اعزام شدند. اين
پيامبران نه تنها براي ارسال پيام الهي ارسال شدند، بلكه با ادله و معجزاتي تجهيز گردیدند
تا تحقق عيني پيام الهي را دنبال كنند.(۱۳)
حكومت و فرمانروايي برخي از پيامبران،در راستاي ايجاد ساختار سياسي و اجتماعي نمونه و عملي است. اين موضوع در مورد بني‌اسرائيل مورد اشاره قرآن بوده است.(۱۴)
آخرين ابزار لازم، به‌ويژه براي جنگيدن آهن و زره است. آهن كه چيزي سخت در قرآن تصوير شده است، داراي منافع زيادي براي مردم در جنگيدن است. همچنين، ساختن زره در قامت انسان براي حفاظت از زخم شمشير است.(۱۵)
و (1۶)
البته در اسلام تأمین امنیت درونی از اهمیت بیشتری دارد و مبارزه با عوامل
درونی تهدید از اولویت بیشتری برخوردار است. عوامل درونی تهدید عواملی هستند که
ایمان مردم را تهدید می‌کنند. از جمله مهم‌ترین آنها عوامل نفسانی هستند. به همین
دلیل از مبارزه با عوامل نفسانی به عنوان جهاد اکبر یاد می‌شود که مهم‌تر از جهاد
اصغر به معنای مبارزه و جنگ در عرصه نظامی است. از ویژگی‌های این نوع جهاد، نامشخص
بودن دشمن و نشانه‌های آن، همراهی دائمی او در تمام مراحل جنگ و نامحدود بودن آن
به زمان و میدان جنگ است. این جهاد مقدمه موفقیت جهاد اصغر تلقی می‌شود.(1۷)
امنیت در اسلام و قرآن، در تعبیر فراخ و موسع آن مدنظر است. اسلام امنیت افراد،
گروه‌ها، حکومت، امت را حتی در سطح جهانی و تمام ابعاد آن را مورد توجه قرار داده
است.
«از آنجا که اسلام دیدگاه همه‌جانبه‌تری
نسبت به امنیت دارد، مرجع امنیت را هم حکومت می‌داند، هم ملت، هم آحاد مردم و هم
حقوق آنها. پس تهدیدها و تعرض‌ها از منظر این دیدگاه متوجه دولت، آحاد ملت و
ایدئولوژی هستند و امنیت شامل طرح همه‌جانبه‌ای است که سعی در صیانت دولت، ملت،
ایدئولوژی و تک تک افراد جامعه از این گزندها دارد».(1۸)
«از نظر سطح، امنیت به سه دسته امنیت
فردی، امنیت گروهی و امنیت ملی و از نظر قلمرو به دو دسته امنیت داخلی و خارجی
تقسیم و از نظر موضوع حداقل شامل امنیت‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی،
فرهنگی، زیست‌محیطی و منابع می‌شود».(1۹)
امنیت از نظر قرآن و اسلام در سایه تحصیل امنیت اخروی و در کنار امنیت دنیوی
تکامل می‌یابد. به عبارت دیگر اسلام تنها به امنیت دنیوی اکتفا نمی‌کند و امنیت و
آسایش اخروی را نیز که ماحصل عمل به دستورات الهی و حرکت در صراط مستقیم است، مورد
توجه قرار می‌دهد.
اسلام و به‌ویژه تشیع نوید آینده امن را در سایه ظهور و حکومت بندگان صالح می‌دهد.
«در این دوره بنا به وعده الهی، امنیت جای ترس را می‌گیرد و بندگان خدا به خشنودی
و خوشبختی حقیقی دست می‌یابند. اثر این عدالت و امنیت فراگیر چنان است که طبیعت نیز
بر سر مهر خواهد آمد. حکومت جهانشمول و عدالت‌گستر و امنیت‌محور حضرت مهدی«عج» نه تنها
شامل مسلمانان و غیرمسلمانان و اقلیت‌های گوناگون می‌شود، بلکه حتی بدکاران آنها را
هم در برمی‌گیرد. حسنات و جاذبة حضرت مهدی«عج» و نهضت عدالت‌گستر ایشان باعث جهان‌شمولی
دیانت اسلام و اصلاح بدکاران و روی آوردن تمام مردم جهان به اسلام خواهد شد. در عصر
ایشان همه مردم از امنیت و عدالت فراگیری برخوردار خواهند بود و عدالت در بیشترین حد
و به صورت کامل و تمام اجرا خواهد شد».(۲۰)
قرآن معتقد است مشیت الهى بر این تعلق گرفته كه در آینده، فقط صالحان وارثان زمین
باشند، حكومت جهان و اداره امور را به دست بگیرند، حق و حقیقت در موضع خود استوار شود،
باطل بر آن پیروز نگردد، همه جهانیان زیر لواى حكومت صالحان قرار بگیرند و حكومت واحدى
بر جهان مستولى شود، چنان كه می‌فرماید: «وَلََقَدْ كَتَبْنا فِى الزَّبُور مِنْ بَعْدِ
الذِّكْر أَنَّ الأَرْض یَرِثُها عِبادى الصّالِحُون؛(۲۱) ما در كتاب زبور،
پس از «ذكر» (شاید مقصود تورات باشد) چنین نوشتیم كه در آینده صالحان و پاكان وارثان
زمین خواهند بود و صفحه جهان براى ابد از لوث وجود افراد ناصالح پاك خواهد شد».
و در آیه دیگری می‌فرماید: «وَعََدَ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا
الصّالِحات لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِى الأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ…؛(۲۲)
«خداوند به افراد با ایمان از شما كه داراى عمل نیك هستند، وعده قطعى داده است كه آنان
را خلیفه و جانشینان خود در روى زمین قرار خواهد داد».
در حکومت صالحان، امنیت اجتماعی و فراگیر امری است که خداوند بدان وعده داده است.(۲۳)
و چون زکات به‌کلی و درستی پرداخت می‌شود، همگان از رفاه خوبی برخوردار می‌گردند.(۲۴)
و دین بر همه جهان سیطره و حاکمیت می‌یابد.(۲۵) و عدالت از سوی مردم اجرا
و برپا می‌گردد، زیرا عدالت هدف بعثت بوده است و در حکومت مردمی و جهانی انجام می‌شود.(۲۶)
پی‌نوشت‌ها
۱ـ برای اطلاعات بیشتر در مورد
فرهنگ آماری کلمات قران مجید بنگرید به روحانی محمود، المعجم الاحصایی لالفاظ القران
الکریم، فرهنگ آماری کلمات قران کریم، مشهد، انتشارت آستان قدس رضوی.
۲ـ ااحمد جهان بزرگی، امنیت در
نظام سیاسی اسلام؛ اصول و مولفه‌ها، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1388، ص 31 و
38.
۳ـ بهرام اخوان کاظمی امنیت و
ابعاد آن در قرآن، ص 12.
۴ـ نجف لک‌زایی، ضرورت تأسیس رشته
فقه امنیت، مجله علوم سیاسی، بهار 1385،
شماره ۳۳.
۵ـ داود غرایاق زندی، مفهوم امنیت
ایمانی در قرآن کریم، فصلنامه مطالعات راهبردي، سال سيزدهم، شماره سوم، زمستان
1389، شماره مسلسل 50، ص 6-7.
۶ـ سید نورالدین شریعتمدار جزائری،
اصغر افتخاری، و نجف لک‌زایی، امنیت در اسلام، مجله علوم سیاسی، تابستان 1385، شماره
34، ص13.
۷ـ انعام، 82.
۸ـ نور، 55.
۹- همان، ص 20.
۱۰ـ داود غرایاق زندی، همان،
ص 28-29.
۱۱- نجف لک‌زایی، اصول رهیافت
امنیتی پیامبر در قرآن کریم، فصلنامه علوم سیاسی، ص 189.
۱۲ـ زخرف، 2.
۱۳ـ حديد، 25؛ جاثيه، 16.
۱۴ـ جاثيه، ۱۶.
۱۵ـ سبا، 11 و انبیا، 80.
۱۶ـ داود غرایاق زندی، همان؛ ص
21-22.
1۷ـ اميرالمؤمنين علي«ع» نقل مي‌كند:
رسول خدا«ص» گروهي را براي انجام مأموريت جنگي عازم منطقه‌اي كرد، هنگامي كه آن گروه
بازگشتند فرمود: آفرين بر گروهي كه جهاد اصغر را انجام دادند، اما جهاد اكبرشان همچنان
باقي است. پرسيدند: يا رسول‌الله! جهاد اكبر چيست؟ فرمود: جهاد اكبر جهاد با نفس است.
آنگاه ادامه داد: بهترين جهاد آن است كه انسان با نفس خود كه در درونش است مبارزه كند. به نقل از شيخ ابوجعفر محمد بن بابويه قمي، امالي
صدوق ص 377.
۱۸ـ امنیت در نظام سیاسی اسلام؛
اصول و مؤلفه‌ها، احمد جهان بزرگی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1388، ص 28 و همچنین
بنگرید به لک‌زایی،
نجف، ضرورت تأسیس رشته فقه امنیت، مجله علوم سیاسی، بهار 1385 – شماره 33، ص 8.
۱۹- احمد جهان بزرگی، همان، ص
45.
۲۰ـ سیدجواد امام جمعه‌زاده، حسین
درجانی، امنیت در اسلام؛ مبانی و قالب‌های فکری، فصلنامه تحقیقات سیاسی و بین‌المللی،
شماره 5، زمستان 1389، ص 143- 144.
۲۱ـ انبیاء، 105.
۲۲ـ نور، 55.
۲۳ـ نور، 55.
۲۴ـ حج، 41.
۲۵ـ نور، 55.
۲۶ـ حدید، 25.
سوتیتر:
1.
در فرهنگ اسلامی ایمان هم پایه امنیت است و هم هدف آن. ایمان از این جهت که امنیت
اصلی، واقعی و حقیقی در گرو ایمان است، پایه امنیت است. «أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ
الْقُلُوبُ»؛ یاد خدا و همبستگی با خدا و تصحیح رابطه انسان با خدا امنیت، آرامش و
ایمنی را به دنبال میآورد، زیرا ارتباط با خدا باعث می‌شود تا انسان جایگاه حقیقی
خود را در هستی پیدا کند