بررسی مسئولیت‌پذیری والدین و فرزندان نسبت به هم، مسئولیت در برابر خویشاوندان و همسایگان، طبیعت و دین از دیدگاه قرآن و روایات
دکتر مرضیه مختاری‌پور
مسئولیت والدین در برابر فرزندان
فرزند نعمتی است که خداوند متعال به والدین عطا می‌کند. در روایت‌های معصومان «ع» از فرزند به برکت، گلی از گل‌های بهشت و جگرگوشه مؤمن تعبیر شده است. از حسن بصری نقل شده است که: «فرزند چیزی است که اگر زنده بماند، رنجورم می‌کند و چون بمیرد، مرگش بی‌تاب و ناتوانم می‌سازد.» چون این سخن به گوش امام سجاد«ع» رسید، فرمود: «به خدا قسم دروغ است. فرزند بهترین نعمت است. اگر بماند، دعایی است حاضر، یعنی دعایش در حق والدین مستجاب است و چون بمیرد، شفاعت کننده‌ای است که انسان او را پیشاپیش می‌فرستد».
پس والدین باید شکر این نعمت را به جای آورند، یعنی مسئولیت‌هایی را که در برابر فرزندان دارند، انجام دهند.(۱)
۱ـ مراقبت‌های اولیه والدین از فرزندان
پیشوایان معصوم ما برای داشتن فرزند خوب ابتدا بر گزینش همسر شایسته تأکید کرده‌اند. رسول اکرم«ص» فرمودند: «أُنْظُرْ فی‌ای شَیءٍ تَضَعُ وَلَدَکَ فَاِنَّ الْعِرْقَ دَسّاسٌّ : ببین نطفه خود را در چه محلی قرار می‌دهی، زیرا رگ و ریشه خانوادگی بر فرزندان اثر می‌گذارد».
امام علی«ع» آن چنان به این مهم توجه داشت که به برادرش عقیل سفارش کرد زنی شجاع و نیرومند برایش انتخاب کند تا از او فرزندانی شجاع به دنیا آید.(۲)
۲ـ تربیت صحیح اسلامی
مسئولیت اساسی والدین در برابر فرزندان، تربیت صحیح است. این مسئولیت به اندازه‌ای اهمیت دارد که پیامبر اکرم«ص» فرمودند: «لَأِنْ یُؤدِّبُ اَحَدُکم وَلدَه خیرٌ لَه مِنْ أن یَتَصدَّقَ بِنِصْفِ صالحِ کلِّ یَوْم : اگر هر یک از شما به تربیت فرزند خود بپردازد، برای او نیکوتر از آن است که هر روز نیمی از درآمد خود را در راه خدا صدقه بدهد».
بنا به فرمایش پیامبر گرامی «ص»: «ما وَرَّثَ والِدٌ ولَدَهُ أَفْضَلَ مِنْ أدَبٍ : هیچ میراثی از ادب و تربیت صحیح برای فرزند بهتر نیست».(۳)
۳ـ تغذیه حلال و مناسب
والدین باید بکوشند از همان دوران شیرخوارگی، کودک را با غذای حلال پرورش دهند. همه تأکیدهایی که در باره انتخاب دایه شده، به خاطر تأثیر شیر بر تربیت است. امام صادق«ع» از حضرت علی«ع» روایت می‌کنند: «تَخَیَّرُ و الِلْرِّضاعِ کَما تَتَخَیَّرُونَ لِلنّکاح فَاِنَّ الرِّضاعَ یُغَیِّرُ الطِّباعَ؛ د همچنان که در انتخاب همسر دقت می‌کنید، در امر دایه و شیردادن کودک دقت و بهترین و سالم‌ترین افراد را انتخاب کنید، زیرا شیر دادن طبیعت کودک را تغییر می‌دهد».(۴)
۴ـ انتخاب نام نیک
نام‌های زیبا و با معنا و محتوای اسلامی نشان‌دهنده شخصیت خانوادگی هر فرد است. ابن‌عباس از پیامبر خدا«ص» نقل می‌کند که فرمودند: «حَقُّ الوَلَدِ عَلَی الْوالِدِ أَنْ یُحَسِّنَ اسْمَهُ وَ یُحَسِّنَ أَدَبَهُ: حق فرزند بر پدر آن است که نام خوبی بر او بگذارد و به بهترین شکل تربیتش کند».
امیرالمؤمنین علی«ع» از رسول گرامی اسلام«ص» روایت می‌کنند: «اولین هدیه‌ای که هر یک از شما به فرزندش می‌بخشد، نام خوب است، پس بهترین نام را برای فرزند خود انتخاب کنید».(۵)
۵ـ سواد و ادب‌آموزی
مسئولیت دیگر والدین سوادآموزی به فرزندان است. امیرمؤمنان علی«ع» فرمودند: «مُرّوا اولادَکم بطلب العلم: فرزندان‌تان را به فراگیری دانش برانگیزید».
همچنین در همین زمینه امام صادق«ع» می‌فرمایند: «لقمان فرزندش را این گونه پند می‌داد که فرزندم! در روزها و شب‌ها و ساعت‌هایت سهمی را برای آموختن علم قرار ده، زیرا هیچ از دست داده‌ای همانند از دست رفتن علم و دانش نیست».
در روایتی زیبا از پیامبر اکرم اسلام«ص» نیز آمده است: «از حقوقی که فرزند بر پدر دارد، سه چیز است: نام نیکی برای او انتخاب کند، به او خواندن و نوشتن یاد دهد و چون به سن بلوغ رسید، همسری برایش برگزیند».(۶)
همچنین پدر و مادر مؤمن در قبال ادب‌آموزی فرزندانشان، از جمله حسن رفتار با مردم، صداقت، حفظ حرمت و خودداری از بدگویی از دیگران مسئولند. بخشی از آداب، تربیت بدنی است. حضرت علی«ع» در نامۀ خود به امام مجتبی«ع» می‌فرمایند: «اِنَّما قَلبُ الحَدَثِ کَالاَرضِ الخالِیهِ مااُلقِیَ فیها مِن شَیءٍ قَبَلَتهُ فَبادَرتُکَ بِالاَدَبِ قَبلَ أن یَقسُوَا قَلبُکَ وَ یَشتَغِلُ لُبُّکَ لتستقبل بجد رایک من الامر ماقدکفاک اهل التجارب بغیته و تجربته: دل جوان چونان کشتگاهی تهی است که هر دانه‌ای که در آن فرو ریزد، پذیرنده آن است، پس زان پیش‌تر که دلت به سختی روی نهد وجایگاه اندیشه‌ات در دام اوفتد، تو را ادب آموختم تا به عزمی استوار، پذیرای اموری شوی که پیش از تو به مشقت تجربت آموخته‌اند».(۷)
مسئولیت فرزندان در برابر والدین
یکی از حقوق اساسی والدین، احترام به آنهاست. قرآن کریم به این امر اهمیت بسیاری داده و فرموده است: «وَ قَضی رَبُّکَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِیّاهُ وَ بِالْولِدَیْنِ إِحْسانًا إِمّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفِّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَریمًا * وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانی صَغیرًا : و خدای تو حکم فرموده که جز او هیچ‌کس را نپرستی و در باره پدرو مادر نیکویی کنی و چنان که هر دو یا یک از آنها پیر و سالخورده شوند که موجب رنج و زحمت تو باشند، زنهار کلمه‌ای که رنجیده خاطر شوند مگویی و کمترین آزاری به آنها مرسانی و با ایشان به اکرام و احترام سخن گویی و همیشه پر و بال تواضع و تکریم را با کمال مهربانی نزدشان بگسترانی و بگوئی پروردگارا! همان گونه که پدر و مادرم مرا از کودکی به مهربانی بپروردند، تو در حق آنها رحمت و مهربانی فرما.»(۸)
در این آیه شریفه نکته‌های عمیق و آموزنده‌ای وجود دارند که با نگاه دقیق به آنها، حقوق والدین و منزلت آنان به خوبی آشکار می‌شود:
۱ـ احترام و احسان به پدر و مادر را در کنار پرستش خداوند ذکر فرموده و این نشان‌دهنده اهمیت زیاد موضوع است.
۲ـ به هیچ روی نباید والدین را اذیت کرد و سخنان آزاردهنده‌ای به آنان گفت.
۳ـ هنگامی که سالخورده شدند و حوصله، توقع، روش و منش و دیگر خصوصیات اخلاقی آنان با شما سازگاری نداشت، نباید بی‌تاب و عصبی و کم‌حوصله شوید و حتی در این هنگام هم نباید به آنان «اف» بگویید.
۴ـ در حضور والدین کمال تواضع را داشته باشید. تعبیر قرآن در این آیه این است که در برابر آنان «خفض جناح» کنید. اگر شما پرنده‌ای را دنبال کنید، این پرنده تا آنجا که می‌تواند بال می‌زند و فرار می‌کند و هرگاه نتوانست، بر زمین می‌نشیند، ولی اگر باز هم نتوانست برود، بال‌هایش را پهن می‌کند و تسلیم می‌شود. این حالت را «خفض جناح» می‌گویند، یعنی بال‌ها را به نشانه التماس پهن کردن و تسلیم شدن.
۵ـ در حق والدین دعا و برای آنان طلب رحمت کردن.(۹)
مسئولیت انسان در برابر خویشاوندان
از رفت و آمد بین خویشاوندان در دین اسلام به صله رحم یاد شده است. حضرت علی«ع» این مطلب را با سخن زیبا و تشبیه جالبی بیان فرموده‌اند: «خویشاوندان خود را اکرام کن، زیرا آنان برای تو به منزله بال‌هایی هستند که به کمک آنان قادر به پرواز می‌شوی، مأوایی هستند که به سوی آنان باز می‌گردی. آنان دستان تواند که به وسیله آنها به هدف و مطلوب خود می‌رسی، دست‌هایی که انسان را به هدف می‌رسانند و آرزوهایش را به بار می‌نشانند، همان خویشاوندان و آشنایان او هستند؛ بنابراین آدمی باید این ارتباط خویشی را هر چه بیشتر حفظ کند و قوت بخشد و عاقلانه نیست که انسان این دست‌های ارزشمند و پرتوان خود را با بریدن از خویشاوندان قطع کند».
رسول گرامی اسلام«ص» فرموده‌اند: «اگر آدمی برای ایجاد ارتباط با یک خویشاوند، نیازمند پیمودن یک سال راه باشد، زیبنده است»، بنابراین صله رحم از حقوق ویژه و متقابل انسان‌هاست و حتی اگر یکی از خویشاوندان به وظیفه خود عمل نکرد و پیوند خویشاوندی را قطع کرد، باز هم طرف مقابل مجاز به مقابله به مثل نیست، بلکه برای پیوند خویشاوندی با این‌گونه افراد تأکید بیشتری شده است.
امام سجاد«ع» این عمل را هم‌سنگ جهاد می‌شمارند و می‌فرمایند: «هیچ گامی نزد خدای متعال محبوب‌تر از دو گام نیست: یکی گامی که مؤمن با آن در راه خدا صف جنگ می‌بندد و دیگری گامی که برای پیوند با خویشاوندی که قطع رحم کرده است، برداشته می‌شود.»(۱۰)
مسئولیت انسان در برابر همسایگان
یکی از مسئولیت‌های اجتماعی انسان مسلمان چگونگی رفتار او با همسایگان است. پیامبر گرامی اسلام«ص» حد همسایگی را چهل خانه از چهار طرف خانه انسان تعیین کرده است. در حدیث دیگری پیامبر اسلام«ص» همسایگان را به سه گروه تقسیم می‌کند:
۱ـ همسایه‌ای که صاحب سه حق است: حق همسایگی، حق خویشاوندی و حق مسلمانی.
۲ـ همسایه‌ای که صاحب دو حق است: حق همسایگی و حق مسلمانی.
۳ـ همسایه‌ای که یک حق بیشتر ندارد و آن همسایه، فرد مشرک و غیرمسلمان است، ولی در همسایگی مسلمانان زندگی می‌کند. دقت به کار رفته در این تقسیم‌بندی، بیان‌کننده گستردگی و اهمیت تعهد ما در قبال همسایگان است، به اندازه‌ای که حتی اگر مُشرکی در همسایگی خانه ما سکونت داشته باشد، بر حسن معاشرت بر او نیز تأکید شده است.
امام سجاد«ع» در باره لزوم رعایت حقوق همسایه می‌فرمایند: «حق همسایه آن است که اگر از تو کمک طلبد، به یاری‌اش بشتابی؛ اگر از تو وام خواهد، به او وام دهی؛ چون تهیدست گردد، دستگیری‌اش کنی؛ چون بیمار شود، به عیادتش روی؛ هنگامی که خیری به او روی آورد، او را تهنیت و مبارک‌باد گویی؛ چون گرفتاری به او روی آورد، دلداری‌اش دهی و چون بمیرد، جنازه‌اش را مشایعت کنی. ساختمان خانه‌ات را بلندتر از ساختمان خانه‌اش نبری، مگر با اجازه او. بوی غذایت موجب آزار و اذیت او نشود، مگر اینکه او را از آن غذا سهمی دهی. چون میوه‌ای خریدی، بخشی از آن را به او هدیه کن و اگر این کار را نمی‌کنی، آن میوه را پنهانی به خانه‌ات ببر. فرزندت میوه را به دست نگیرد و به کوچه نرود، مبادا کودکان همسایه از حسرت آن رنج برند».(۱۱)
مسئولیت انسان در برابر همکیشان و همنوعان
رسیدگی به امور مسلمانان و کوشش برای رفع نیاز‌های آنان، وظیفه هر فرد مسلمانی است. از امام صادق«ع» در این زمینه نقل است: «هر کسی که به امور مسلمانان اهتمام نداشته باشد، مسلمان نیست».(۱۲) امام موسی کاظم«ع» در این زمینه می‌فرمایند: «زندگی مردم روی زمین مادامی که یکدیگر را دوست بدارند، ادای امانت کنند و بر وفق عدالت عمل کنند، همواره آمیخته با رحمت و عطوفت خواهد بود».
از فرازهای درخشان عهدنامه مالک اشتر که از زبان مولا علی«ع» بیان شده، این عبارت است: «مبادا نسبت به مردم چونان حیوان درنده‌ای باشی که خوردن‌شان را غنیمت شماری، زیرا آنان دو دسته‌اند: یا به دین با تو برادرند و یا به آفرینش با تو برابرند».(۱۳) حضرت علی«ع» در این کلام در واقع حس مسئولیت مالک اشتر و همه انسان‌ها را از دایره مسلمانان فراتر برده و بر همگان تعمیم داده‌اند. مسلمان هرجای این دنیا که باشد، نمی‌تواند درد و رنج دیگران را ببیند و آرام و بی‌توجه از کنارشان بگذرد، بلکه می‌کوشد تا غبار اندوه و ناامیدی را از چهره همنوعانش پاک کند و کارها و رفتارش مرهمی برای سختی‌ها و دردهای آنان باشد.(۱۴)
مسئولیت انسان در برابر طبیعت
از نگاه آموزه‌های دینی، محافظت از منابع طبیعی از مهم‌ترین مسائل اخلاقی ـ اقتصادی به شمار می‌روند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «والی مدین اخاهم شعیبا قال یقوم اعبدوا… مالکم من اله غیره قدجاءتکم بینه من ربکم فاوفوا الکیل و المیزان و لاتبخسوا الناس اشیاءهم وَ لا تُفْسِدُوا فِی اْلأَرْضِ بَعْدَ إِصْلحِها ذلکم خیر لکم ان کنتم مومنین : و برای اهل مدین برادر آنها شعیب را فرستادیم که گفت: ای قوم! خدای را بپرستید که شما را جز او خدایی نیست. اکنون که از جانب پروردگار بر شما برهانی روشن آمد، کم نفروشید و در سنجش کیل و وزن با مردم عدل و درستی پیشه کنید، کم نفروشید و در زمین پس از آنکه قوانین آسمانی به نظم و صلاح‌تان آمد به فساد برنخیزید، این کار برای سعادت شما بسیار بهتر است اگر (به خدا و روز قیامت) ایمان دارید».(۱۵) رسول خدا«ص» در این باره می‌فرمایند: «از زمین محافظت کنید، زیرا زمین اصل و منشأ شماست». در جای دیگر نیز فرمودند: «جز به هنگام ضرورت، درخت را قطع مکنید.» و در حدیثی از ایشان آمده است: «آبیاری درخت همانند سیراب کردن مؤمن است».(۱۶)
مسئولیت انسان در برابر دین
برای ایفای مسئولیت انسان در برابر دین، دو تعلیم اساسی تبیین شده‌اند : ۱ـ امر به معروف ۲ـ جهاد.
اگر انسان مشاهده کرد که دین یا تعالیم دینی که به عنوان یک نعمت در اختیار او قرار گرفته‌اند، سرکوب می‌شوند و یا در جامعه به آنها عمل نمی‌شود، از باب امر به معروف و نهی از منکر و با رعایت شرایط و جزئیات آن، مسئول دفاع از آنهاست و اگر به تکلیف خود در برابر حفظ دین و مسائل دینی عمل نکند، در روز قیامت مؤاخذه خواهد شد و اگر به مملکت اسلام حمله شود، انسان موظف است به جهاد و دفاع از کشور اسلامی و دین در برابر این حمله برخیزد.(۱۷)
نتیجه‌گیری
انسان موجودی اجتماعی و در طول زندگی، ناگزیر از معاشرت با دیگران است. در همین راستا دین مبین اسلام وظایفی را که افراد نسبت به یکدیگر دارند، یعنی مسئولیت‌های خانوادگی و اجتماعی را تعیین کرده است. برخی از حقوق زن بر مرد عبارتند از: تهیه لوازم زندگی، احترام به زن، گشایش در زندگی و برخی از حقوق مرد بر زن عبارتند از: تمکین، عدم تصرف در اموال شوهر بدون اذن او، آراسته نکردن خویشتن برای غیر شوهر، احترام به شوهر و خوش‌رفتاری با او. برخی از حقوق پدر و مادر بر فرزندان عبارتند از: در غیر معصیت خدا امر و نهی آنان را بپذیرند، با آنها برخورد نیکو داشته باشند، نیاز آنان را قبل از اینکه بیان کنند برآورده سازند، با گفتار کریمانه با آنها سخن گویند و برخی از حقوق فرزند بر پدر و مادرعبارتند از: تربیت دینی، انتخاب نام نیک، حق اکرام، تحسین آداب، تأمین روزی پاک و حلال.
مهم‌ترین حق خویشاوندان، صله رحم است. یکی دیگر از مسئولیت‌های اجتماعی، احترام به حقوق همنوعان است، لذا اگر کسی به جان و مال و ناموس دیگری تجاوز کرد، علاوه بر اینکه در مقابل خداوند مسئول است، مطابق قوانین اجتماعی مجازات خواهد شد.
وفای به پیمان یکی از مسئولیت‌های مهم اجتماعی است، زیرا بدون آن هیچ گونه همکاری اجتماعی میسر نیست و پیمان‌شکنی سبب سلب اعتماد عمومی می‌شود.
همچنین انسان باید هر کسی را در جایی که مستحق آن است قرار دهد و حق مظلوم را از ظالم بستاند. ما در مقابل فروع دین از قبیل خمس، زکات، جهاد، حج و… که جنبه اجتماعی دارند، نیز مسئولیم.
پی‌نوشت‌ها
۱ـ به نقل از جوهری، ۱۳۸۵٫
۲ـ همان.
۳ـ همان.
۴ـ همان.
۵ـ همان.
۶ـ همان.
۷ـ نهج‌البلاغه، ص ۶۷۳ و ۶۸۷٫
۸ـ سوره اسراء، آیه ۲۳ و ۲۴٫
۹ـ به نقل از جوهری، ۱۳۸۵٫
۱۰ـ به نقل از جعفری، ۱۳۸۵٫
۱۱ـ همان.
۱۲ـ همان.
۱۳ـ حرانی، تحف‌العقول، ص ۲۰۸ و ۲۰۹٫
۱۴ـ به نقل از جعفری، ۱۳۸۵٫
۱۵ـ سوره اعراف، آیه ۸۵٫
۱۶ـ همان.
۱۷ـ مکارم‌الاخلاق، طبرسی، ص ۲۵، به نقل از نصیری، ۱۳۸۹٫
منابع:
قرآن کریم
الحسنی البیرجندی، ح. (۱۳۷۹٫) غریب الحدیث فی بحارالانوار، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
پیمانی، عبدالرسول. شریعتی، محمد امین و موسوی، محسن(۱۳۸۵). نهج الفصاحه: سخنان و خطبه‌های حضرت رسول اکرم«ص»، اصفهان: خاتم الانبیاء.
جایگاه وظیفه‌شناسی و مسئولیت‌پذیری (۱۳۸۹). مدرسه علمیه نرجس. گرفته شده از سایت www.tebyan-ardebil.ir
جوهری، شکیباسادات. (۱۳۸۵). مسئولیت‌پذیری در خانواده. نشریه طوبی. شماره ۴٫ پایگاه حوزه
جعفری، زینب، (۱۳۸۵). انسان و مسئولیت‌پذیری، نشریه طوبی. شماره۴٫ پایگاه حوزه
حرانی، شیخ ابومحمد (۱۳۸۵). تحف العقول عن آل الرسول«ص»، قم: انتشارات آل علی.
سیره نبوی و مدیریت و برنامه‌ریزی پیامبر«ص»، ۱۳۸۹٫ گرفته شده از سایت samansion.blogfa.com
شیخ صدوق، ابوجعفر محمدبن علی بن بابویه قمی، من لایحضره الفقیه، ج ۳، ص ۳۷۹، ۴۶۸ و ۵۶۱٫
رضی، سیدبهاءالدوله ابونصربن بابویه.(۱۳۸۴)، نهج‌البلاغه شامل کلیات نهج‌البلاغه علی ابن ابی طالب«ع» (خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات قصار)، ترجمه مهدی شریعتی، تهران: دادیار.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱، ص ۱۷۷: ج ۵، ص ۱۵۳ و ۲۸۵ ؛ ج ۷۰، ص ۲۰۵؛ و ج ۱۰۳، صص ۲۴۱ و ۳۲۳٫
محمدی ری‌شهری، م.(۱۳۷۷). میزان الحکمه همراه با ترجمه فارسی. (ترجمه: حمیدرضا شیخی)، قم: دارالحدیث.
نصیری، منصور. (۱۳۸۹). مؤلفه‌هایی از اخلاق اجتماعی پیامبر اکرم«ص». نشریه پایگاه نور، شماره ۸٫ راسخون
وظیفه‌شناسی و مسئولیت‌پذیری در قرآن و سنت (۱۳۸۷). گرفته شده از سایت www.dostan.net.
سوتیتر:
امام سجاد«ع» فرمودند: «به خدا قسم دروغ است. فرزند بهترین نعمت است. اگر بماند، دعایی است حاضر، یعنی دعایش در حق والدین مستجاب است و چون بمیرد، شفاعت کننده‌ای است که انسان او را پیشاپیش می‌فرستد». پس والدین باید شکر این نعمت را به جای آورند، یعنی مسئولیت‌هایی را که در برابر فرزندان دارند، انجام دهند..