جواد تربتی
مکان‌ها و زمان‌هایى فرصت ویژهاى را براى ارتباط با خداوند از طریق دعا و راز و نیاز میسر می‌سازند، زیرا رحمت خاص خداوند در آنها از مبدأ اعلى به سوى بندگان سرازیر مىشود و بنده باید تلاش کند خود را در معرض دریافت آن عنایات و رحمت‌هاى ویژه الهى قرار دهد.
پیامبر اکرم«ص» فرمودند: «اِنَّ لِرَبِّکُمْ فِى اَیامِ دَهْرِکُمْ نَفَحاتٌ اَلا فَتَعَرَّضُوا لَها؛(۱) به‌راستى براى پروردگار شما در روزهاى روزگارتان عطایا و بخشش‌هایى است. هوشیار باشید و خود را در معرض آنها قرار دهید.»
و قرآن کریم نیز مىفرماید: «وَذَکِّرْهُمْ بِاَیامِ اللَّهِ»؛(۲): روزهاى خدا را به آنان یادآورى کن.»
یکى از این روزها، نهم ذیحجّه یعنى روز عرفه، یعنی روز دعا و مناجات و یکی از مکان‌های مقدس، مخصوصاً براى کسانى که توفیق تشرّف به حج و حضور در صحراى عرفات را پیدا کردهاند، صحرای عرفات است.
ارزش روز عرفه
مرحوم شیخ‌عباس قمى در باره شب عرفه مىگوید: «از لیالى متبرّکه و شب مناجات با قاضی‌الحاجات است. توبه در آن مقبول و دعا در آن شب مستجاب است و کسى که آن شب را به عبادت به سر آورد، اجر و پاداش هفتاد سال عبادت را دارد.»(۳)
و نیز: «روز عرفه از اعیاد عظیمه [و بزرگ] است، هر چند به اسم عید نامیده نشده و روزى است که حق تعالى بندگانش را به عبادت و طاعت فراخوانده و سفرههاى جود و احسان خود را براى آنها گسترده و شیطان در این روز تحقیر و رانده شده و خشمناک است.»(۴)
ارزش و مقام والای روز عرفه، در روایات معصومین«ع» بیشتر نمود پیدا مىکند که در زیر به نمونههایى اشاره مىشود.
۱ـ همسانی با ماه رمضان
ماه مبارک رمضان ماه رحمت و مغفرت الهى است. از پیامبر اکرم«ص» نقل شده است: «.. قَدْ اَقْبَلَ اِلَیکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَهِ وَالرَّحْمَهِ وَالْمَغْفِرَهِ؛(۵) ماه خدا با برکت و رحمت و بخشش به سوى شما روى آورده است.» اگر کسى در ماه رمضان بخشیده نشود و یا این توفیق را پیدا نکند که خود را در معرض مغفرت الهى قرار دهد، روز عرفه آن قدر عظمت دارد که بتواند جبران ماه رمضان را بنماید. در آن روز اگر کسى به درگاه الهى روى آورد، مورد مغفرت خداوند قرار مىگیرد.
امام صادق«ع» فرمودند: «مَنْ لَمْ یغْفَرْ لَهُ فِى شَهْرِ رَمَضانَ لَمْ یغْفَرْ لَهُ اِلى قابِلٍ اِلَّا اَنْ یشْهَدَ عَرَفَهَ؛(۶) کسى که در ماه رمضان بخشیده نشود تا سال آینده بخشیده نمىشود، مگر اینکه [روز] عرفه را درک کند».
۲ـ برآورده شدن حاجت
حضرت صادق«ع» در جاى دیگرى مىفرمایند: «تَخَیرْ لِنَفْسِکَ مِنَ الدُّعاءِ ما اَحْبَبْتَ وَاجْتَهِدْ فَاِنَّهُ (یوْمَ عَرَفَهَ) یوْمُ دُعاءٍ وَ مَسْأَلَهٍ؛(۷) هر دعایى که دوست دارى براى خود بخوان و [در دعا کردن] بکوش که آن روز (روز عرفه) روز دعا و درخواست است.» و یقیناً درخواست‌ها استجابت را در پى دارد.
۳ـ بخشش گناهان
ابن فهد حلّى در عدّه الداعى این روایت را براى روز عرفه نقل کرده است:
«وَفِى الْخَبَرِ اَنَّ اللَّهَ سُبْحانَهُ وَتَعالى یقُولُ لِلْمَلائِکَهِ فِى ذلِکَ الْیوْمِ یا مَلائِکَتِى اَلا تَرَوْنَ اِلى عِبادِى وَاِمائِى جاؤُا مِنْ اَطْرافِ الْبِلادِ شُعْثاءً غَبْراءً اَتَدْرُونَ ما یسْئَلُونَ فَیقُولُونَ رَبَّنا اِنَّهُمْ یسْئَلُونَکَ الْمَغْفِرَهَ فَیقُولُ اشْهَدُوا اِنِّى قَدْ غَفَرْتُ لَهُمْ؛(۸) : خداى سبحان در این روز به ملائکه مىفرماید: «اى فرشتگان من! آیا نمىبینید بندگان و کنیزان مرا که ژولیده و غبارآلود از اطراف شهرها آمدهاند؟ آیا مىدانید آنها چه درخواستى دارند؟ ملائکه مىگویند: پروردگار ما! آنها مغفرت مىخواهند. پس خداوند مىفرماید: شاهد باشید که من آنها را بخشیدم!»
۴ـ تعیین سرنوشت
نقل است که امام زین العابدین«ع» در روز عرفه صداى سائلى را شنیدند که از مردم درخواست کمک مىکرد. حضرت خطاب به او فرمودند: «واى بر تو! در این روز از غیر خدا سئوال و طلب کمک مىکنى، حال آنکه در این روز براى بچّههایى که در شکم مادر هستند نیز امید فضل خدا مىرود که آنها سعید گردند!»(۹)
از روایات فوق، به‌خوبى اهمیت و جایگاه روز عرفه روشن و این نکته استنباط مىشود که این روز، روز دعا و نیایش است.
دعاها و اعمال روز عرفه
روز عرفه اوج روزهایى است که در آن دعا و نیایش از موقعیت ویژه و خاصى برخوردار است، بدین جهت از پیشوایان معصوم«ع»دعاها و سفارش‌هایى در این روز رسیده است که به عنوان نمونه به برخى از آنها براساس ترتیب کتب نقلکننده اشاره می‌کنیم:
الف) از زبان امام سجاد«ع» در صحیفه
در زبور آل محمد«ص» ، صحیفه سجادیه، در دعایى طولانى براى روز عرفه از زبان امام سجاد«ع» به مهمترین مسائل اعتقادى و سیاسى و نیز مسائل عرفانى و اخلاقى اشاره شده است:
امام سجاد «ع» در باره معرفى روز عرفه مىفرمایند: «اللَّهُمَّ وَهذا یوْمُ عَرَفَهَ یوْمٌ شَرَّفْتَهُ وَکرَّمْتَهُ وَعَظَّمْتَهُ نَشَرْتَ فِیهِ رَحْمَتَکَ وَمَنَنْتَ فِیهِ بِعَفْوِکَ وَ اَجْزَلْتَ فِیهِ عَطِیتَکَ وَ تَفَضَّلْتَ بِهِ عَلى عِبادِکَ؛(۱۰) خدایا! و عرفه روزى است که تو به او شرافت و کرامت و عظمت بخشیدى و رحمتت را در این روز گستراندى و به عفو و بخششت [بر خلق] منّت گذاردى و عطایت را بسیار عظیم گردانیدى و به خاطر این روز بر بندگانت تفضّل نمودى.»
برخى از درخواست‌هاى حضرت در این روز عبارتند از: …وَاخِفْنِى مَقامَکَ وَ شَوِّقْنِى لِقاءَکَ وَ تُبْ عَلَىَّ تَوْبَهً نَصُوحاً لا تُبْقِ مَعَها عَلانِیهً وَلا سَرِیرَهً وَاَنْزِعِ الْغِلَّ مِنْ صَدْرِى لِلْمُؤْمِنِینَ وَ اعْطِفْ بِقَلْبِى عَلَى الْخاشِعِینَ وَ کُنْ لِى کَما تَکُونُ لِلصَّالِحِینَ؛(۱۱) [خدایا!] مرا از مقامت بترسان و شوق ملاقاتت را به من عنایت کن و توفیق توبه نصوح به من عنایت فرما؛ بهگونهاى که با آن توبه گناه پنهان و آشکارى باقى نگذارى و از سینهام کینه نسبت به مؤمنین را برکن و قلب مرا بر خاشعان مهربان کن و آنچنان که با صالحان هستى با من باش!»
در قسمت پایانى این دعا مىفرمایند: «وَلا تَجْعَلْنِى لِلظَّالِمِینَ ظَهِیراً وَلا لَهُمْ عَلى مَحْوِ کِتابِکَ یداً وَنَصِیراً… وَاجْعَلْ باقِى عُمْرِى فِى الْحَجِّ وَالْعُمْرَهِ اِبْتِغاءَ وَجْهِکَ…؛(۱۲) و مرا پشت [و کمک کار] ستمگران مگردان و [مرا براى] از میان بردن کتابت دستیار و یاور آنان مکن… و هر چه از عمرم باقى مانده است، در جستن خودت در حجّ و عمره بگذران!»
ب) شیخ‌عباس در مفاتیح‌الجنان
در این کتاب دعایى براى شب عرفه و چند دعا براى روز عرفه نقل شده است. دعاى اوّل، تسبیحات پیامبر اکرم«ص» با بخشى از آیات و اذکار خاص است ودومى دعایى از حضرت صادق«ع» و سومى دعایى معروف از امام حسین«ع»است.
بشر و بشیر پسران غالب اسدى نقل کردهاند که در عصر روز عرفه در عرفات در محضر امام حسین«ع» بودیم. آن حضرت با گروهى از اهل بیت و فرزندان و شیعیان بیرون آمدند و با نهایت خشوع و خضوع در جانب کوه (جبل الرحمه) رو به کعبه ایستادند و دعائی را خواندند. در بخشى از این دعا مىخوانیم: «اِلهِى اَنَا الْفَقِیرُ فِى غِناىَ فَکَیفَ لا اَکُونُ فَقِیراً فِى فَقْرِى اِلهِى اَنَا الْجاهِلُ فِى عِلْمِى فَکَیفَ لا اَکُونُ جَهُولاً فِى جَهْلِى؛(۱۳) : خدایا من در حال توانگرى نیازمندم [و فقر ذاتى دارم]؛ پس چگونه در حال ندارى نیازمند [تو] نباشم؟ معبودا! من در حال دانائیم نادانم، پس چگونه در حال جهلم نادان نباشم؟»
در بخش دیگرى مىخوانیم: «مَتى غِبْتَ حَتّى تَحْتاجَ اِلى دَلِیلٍ یدُلُّ عَلَیکَ وَمَتى بَعُدْتَ حَتّى تَکُونَ الْآثارُ هِىَ الّتِى تُوصِلَ اِلَیکَ عَمِیتْ عَینٌ لا تَراکَ عَلَیها رَقِیباً؛(۱۴) : کى نهان بودهاى تا محتاج برهانى باشى که بر تو دلالت کند؟ و کى دور گشتهاى که آثار و علائم به تو رسانند؟ کور باد چشمى که تو را بر خود رقیب و مواظب نداند!»
کی رفته‌ای زدل که تمنا کنم تو را
کی بوده‌ای نهفته که پیدا کنم تو را
غیبت نکرده‌ای که شوم طالب حضور
پنهان نگشته‌ای که هویدا کنم تو را
با صد هزار جلوه برون آمدی که من
با صد هزار دیده تماشا کنم تو را
(فروغی بسطامی)
در قسمت دیگرى از این دعا مىخوانیم: «اِلهِى مَنْ کانَتْ مَحاسِنُهُ مَساوِى فَکَیفَ لا تَکُونُ مَساوِیهِ مَساوِى وَمَنْ کانَتْ حَقائِقُهُ دَعاوِى فَکَیفَ لا تَکُونُ دَعاوِیهِ دَعاوِى؛(۱۵) خدایا! کسى که خوبی‌هایش [هم] بدى است، چگونه بدی‌هاى او بد نباشد؟ و کسى که حقیقت گویی‌اش صرف ادعاست، پس چگونه دعاوى او صرف ادعا نباشد؟»
ج) ابن طاووس در اقبال
سیدبن طاووس براى شب عرفه دو دعا در اقبال‌الاعمال نقل کرده که یکى از آنها نسبتاً طولانى است. همچنین در روایتى در باره فضیلت زیارت امام حسین«ع» از قول حضرت باقر«ع» آمده است: «مَنْ زارَ لَیلَهَ عَرَفَهَ اَرْضَ کَرْبَلا… وَقاهُ اللَّهُ شَرَّ سَنَتِهِ؛(۱۶) کسى که در شب عرفه زمین کربلا را زیارت کند…، خداوند بلاى آن سال را از او دور مىکند.»
آنگاه در فضیلت روز عرفه می‌گوید روزه آن روز کفاره گناهان هفتاد ساله است و در آن روز توبه آدم پذیرفته شده است.(۱۷) آنگاه زیارت مخصوصه امام حسین«ع» در این روز را نقل کرده است.(۱۸)
او براى روز عرفه دعایى از پیامبر اکرم «ص» و امام هفتم «ع» و سپس دعاى معروف امام حسین «ع» در روز عرفه(۱۹) و دعاى امام زین‌العابدین«ع» در صحیفه سجادیه (۲۰) و آنگاه دعایى از امام صادق «ع» را با اسنادش نقل کرده که در بخشى از آن مىخوانیم: «اَنْتَ الَّذِى لا تَنْسى مَنْ ذَکَرَکَ وَلا تَضِیعُ مَنْ تَوَکَّلَ عَلَیکَ…؛(۲۱) تو کسى هستى که فراموش نمىکنى کسى را که یادت کند و نابود نمىکنى کسى را که بر تو توکل نماید.»
سپس دعایى به نام مخزون (۲۲) و دعاى دیگرى از امام صادق«ع»(۲۳) و دعایى را که در برخى کتب دعا دیده نقل مىکند(۲۴) و سخن را با دعاهایى در مورد شام عرفه ادامه مىدهد.
در صحرای عرفات
اوج عظمت دعا از حیث زمان، روز عرفه است و اوج ارزش مکانى در آن روز، بعد از کربلا و حرم حسینى، صحراى عرفات است. این معنى را از روایات مىتوان فهمید:
۱ـ على«ع» فرمودند: «مِنَ الذُّنُوبِ لا تُغْفَرُ اِلَّا بِعَرَفاتٍ؛(۲۵) برخى از گناهان [بهگونهاى سنگین است که] جز در عرفات بخشوده نمىشود.»
۲ـ کسى حق ندارد در عرفات بگوید گناهانش بخشیده نمىشود. پیامبر اکرم«ص» در این باره فرمودند: «اَعْظَمُ اَهْلِ عَرَفاتٍ جُرْماً مَنِ انْصَرَفَ وَهُوَ یظُنُّ اَنَّهُ لَنْ یغْفَرَ لَهُ؛(۲۶) گناهکارترین فرد در عرفات کسى است که از آنجا بازگردد در حالى که گمان مىبرد هرگز آمرزیده نخواهد شد.» به‌راستى فردى که چنین گمانى را در ذهن پرورش دهد، در وادى عرفان و شناخت، این مسئله را درک نکرده است که خداوند «ارحم الراحمین» است و رحمت او بر همه چیز برترى دارد: «رَحْمَتِى وَسِعَتْ کُلَ شَىءٍ».
یک نمونه از دعای در عرفات
على بن ابراهیم به نقل از پدرش گفته است عبداللّه بن جندب را در عرفات (در روز عرفه) دیدم و موقفى بهتر از موقف او ندیدم. دست‌ها را به سوى آسمان بلند کرده و اشک روی گونههایش جارى بود تا آنجا که به زمین رسیده بود. هنگام مراجعت به او گفتم: اى ابا محمّد! [عجب حال خوشى داشتى!] من چنین موقفى [و حالى] تا حال ندیده بودم! عبداللّه پاسخ داد: به خدا قسم! یک کلمه براى خودم دعا نکردم و در تمام این مدت براى برادران دینىام دعا کردم و این به جهت این بود که از اباالحسن موسى بن جعفر«ع» شنیدم که فرمود: «مَنْ دَعا لِاَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیبِ نُودِىَ مِنَ الْعَرْشِ‌ها وَلَکَ مِأهُ اَلْفِ ضِعفٍ مِثْلُهُ؛(۲۷) هر کس برادر مؤمن خود را در غیاب او دعا کند از عرش الهى به او ندا مىرسد: هان! [اى بنده من!] براى تو صدهزار مثل آن [پذیرفته] مىباشد.» بدین جهت (به خاطر همین سخن امام«ع») راضى نشدم از صدهزار دعاى تضمین شده [و مورد استجابت] در برابر یک دعا که نمىدانم مستجاب مىشود صرف‌نظر کنم.
پی‌نوشت‌ها
۱ـ بحارالانوار، مجلسى، بیروت، مؤسسه الوفا، سوم، ۱۴۰۳ ه. ق، ج ۶۸، ص ۲۲۱، ح ۳۰٫
۲ـ ابراهیم، ۵٫
۳ـ مفاتیح‌الجنان، شیخ عباس قمى، مؤسسه انتشارات نبوى، ص ۴۵۷، اعمال روز عرفه.
۴ـ همان، ص ۴۶۷، با تغییر و تلخیص.
۵ـ ر.ک: امالى شیخ صدوق، ص ۹۳، عیون اخبار الرضا علیهالسلام، ج ۱، ص ۲۳۰؛ اربعین شیخ بهایى، ص ۸۴؛ بحارالانوار، مجلسى، ج ۹۶، ص ۳۵۶٫
۶ـ من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، بیروت، دارالاضواء، ج ۲، ص ۷۶، ح ۲۶۵؛ اصول کافى، محمّدبن یعقوب کلینى، دارالکتب الاسلامیه، ج ۴، ص ۶۶٫
۷ـ التهذیب الاحکام، شیخ طوسى، بیروت، دارالتعارف، اوّل، ۱۴۰۱ ه. ق، ج ۵، ص ۱۸۲٫
۸ـ عدّه الداعى فى نجاح الساعى، ص ۴۷٫
۹ـ مفاتیح الجنان، ص ۴۶۷ و عدّه الداعى فى نجاح السّاعى، احمد بن فهد الحلّى، کتابفروشى وجدانى، قم، ص ۴۷، پاورقى.
۱۰ـ صحیفه کامله سجادیه، ترجمه محیی‌الدین مهدى الهى قمشهاى، انتشارات اسلامى، ص ۴۷۲٫
۱۱ـ همان، ص ۴۷۹٫
۱۲ـ همان، ص ۴۷۹ – ۴۸۰٫
۱۳ـ مفاتیح‌الجنان، ص ۴۹۲٫
۱۴ـ همان، ص ۴۹۴٫
۱۵ـ همان، ص ۴۹۲٫
۱۶ـ اقبال‌الاعمال، سیدبن طاووس، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ص ۳۳۰٫
۱۷ـ ر.ک: همان، ص ۳۳۱٫
۱۸ـ ر.ک: همان، ص ۳۳۲ – ۳۳۶٫
۱۹ـ ر.ک: همان، ص ۳۳۸ – ۳۵۰٫
۲۰ـ ر.ک: همان، ص ۳۵۰ – ۳۶۸٫
۲۱ـ همان، ص ۳۷۰٫
۲۲ـ ر.ک: همان، ص ۳۷۴ – ۳۸۵٫
۲۳ـ ر.ک: همان، ص ۳۸۵ – ۳۹۷٫
۲۴ـ ر.ک: همان، ص ۳۹۷ – ۴۰۱٫
۲۵ـ دعائم الاسلام، ابوحنیفه نعمان بن محمّد، تحقیق آصف بن على اصغر فیضى، مصر، دارالمعارف، سوم، ۱۳۸۹ ه.ق، ج ۱، ص ۲۹۴٫
۲۶ـ تهذیب الاحکام، ج ۵، ص ۱۸۲٫
۲۷ـ بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۱۷۱ – ۱۷۲، ح ۱۰٫
سوتیتر:
روز عرفه از اعیاد عظیمه [و بزرگ] است، هر چند به اسم عید نامیده نشده و روزى است که حق تعالى بندگانش را به عبادت و طاعت فراخوانده و سفرههاى جود و احسان خود را براى آنها گسترده و شیطان در این روز تحقیر و رانده شده و خشمناک است.