حضرت آیت‌الله مصباح یزدی
مقایسه فرهنگ دینی و غیر دینی
درمقامریشه‌یابیفرهنگ‌هایمختلفمانندچهارشنبه‌سوری،سیزدهبهدر،بدبودنانجامبرخیازکارهادرروزهایخاص،و… می‌توانبهایننتیجهدستیافتکهاینکارهانتایجبهتریدارند،زیرالذت‌بیشتریدارند. روزطبیعترابایدگرامیداشت،خوباستیکروزمردمخوشباشند،طبیعترابایدتمیزنگهداشتتامردمبیشترازآناستفادهکنندولذتببرند.
زیربنایی‌تریناندیشه‌ایکهفرهنگ‌هایمختلفبهصورتنانوشتهبرآن‌مبتنیهستندایناستکهانسانبایدلذتببردوتمامفعالیت‌هایویدرراستایلذتبیشترباشد. حتیوقتیمی‌گویندفلانکاررانکنیدبرایایناستکهنهایتاًلذت‌هاراکممی‌کند. نبایددزدیکرد،زیرابادزدیامنیتمردمسلبوباعثناراحتیآنهامی‌شود. عموممردممی‌خواهندراحتباشند،شبراحتوباآرامشخاطربخوابندواززندگی‌شانبیشترلذتببرند. بهره‌مندیازامنیت،نوعیلذتبهحسابمی‌آید.
راستگویینیزاینگونهاست. راستگوییخوبودروغگفتنبداست،زیراباشایعشدنِدروغگویی،نمی‌توانبههیچکساعتمادکرد. همهاطلاعاتیکهماازدیگرانبهدستمی‌آوریمبرایاین‌استکهبهماخبرمی‌دهندواگراطمیناننکنیمکهراستمی‌گویند،انگارهیچاستفاده‌ایازآنهانکرده‌ایم.
پس،روحچنینفرهنگ‌هاییبهاینبرمی‌گردد کهچهکنیمکهدرزندگیخوشباشیم. ایناصلکهدراصطلاحعلمیاصالتلذتنامیدهمی‌شود،اصلنانوشته‌ایاستکهعمومفرهنگ‌هایدنیابرآنمبتنیهستند. برایناساس،خوب،چیزیاستکهبرایفردیابرایهمهلذتبیشتریداشتهباشدوبدچیزیاستکهناراحتی،نگرانی،ناامنی،دردومشقتبیشتریداشتهباشد. طبعاًچنینلذتیاناراحتی‌ایتادممرگاستوپسازآندیگرادامهپیدانمی‌کند. پس،چاره‌اینیستجزاینکهدرجوانیوپسازآن،دردورهسالمندی‌خوشبگذرانیم.
برایناساس،فرهنگیخوباستکهلذتبیشتریرابرایانسانتأمینکندوآدابورسومیکهمزاحمچنینفرهنگیباشند،بدند. اوامرونواهیمتعددبازندگیِراحتولذتبیشترناسازگارندوبراساساینطرزتفکربدتلقیمی‌شوند. پسبایدسراغفرهنگیرفتکهبیشترینلذترابرایانسانتأمین‌می‌‌کند.
نتیجههمهفرهنگ‌هایدنیاـغیرازفرهنگادیانـهمیناست. دراینمیانبهگواهیتاریخ،کسانیپیداشدندکهگفتندماپیغمبریموازطرفخداآمده‌ایمکهبهبشربگوییماینکاررابایدکردوآنکاررانبایدکرد. درمقابلِفرهنگجهانی،فرهنگدینیمطرحشدکهبراساسآن،خداودیناستکهبهانسانمی‌گویدچهکارهائیرابایدانجامدادوچهکارهاییبایدترکشوند. بهعبارتدیگر،منشأپیدایشبایدونبایددیناست،برخلاففرهنگ‌هایدیگرکهمنشأارزش‌هاوآدابورسومراامورخانوادگی،قومیت،نژاد،شرایطمحیطزندگی،و… دانسته‌اند.
خداوندبهاولینانسانهمکهپیغمبربود،امرونهیکردهاست. بنابراین،اصلفرهنگازوحیالهیوبرایراهنماییبشراست. درستاستکهخداخوشیانسانرامی‌خواهد،امابرخلاففرهنگغیردینیکهاینلذتراتالحظهمرگمی‌داند،درفرهنگدینی،زندگیدنیاسفریبهسویمنزلابدیتاستوپسازمرگزندگیتازه‌ایشروعمی‌شود.
اندیشهزندگیانسانتاابدیتوبی‌نهایتفکریجدیداست. ارزش‌هایمادیدرفرهنگغرببرباورواندیشهمادیوطبیعیمبتنیهستند،امااساسارزش‌هایمعنویدینیبراینباورالهیاستواراستکهزندگیدنیویمقدمه‌ایبرایزندگیاخرویاست،پسخودزندگیدنیویاصالتندارد. بایدونبایدهایایندورانراچهچیزیتعیینمی‌کند؟پاسخآناستکهبذرآنچهبرایزندگیابدیاخرویمفیداستبایددرایندورانکاشتهشودتابهموقعدروشود.
اینبینشیجدیدباارزش‌هاوباورهایمتفاوت،نظام‌مندوقابلتبییناست. مشخصاستکهازکجاشروعوبهکجاختممی‌شود. چهنتایجیداردوچهعرصه‌هاییرادربرمی‌گیرد. بینشفرهنگدینیاینگونهاستکهخداوندازلطف،کرمورحمتخودشانسانراآفریدوبهاواینامتیازرادادکهسرنوشتشرابسازدوزندگیدنیویرابرایخودسازیتعیینکرد. امااصلهدف،بعدازایندورانشروعمی‌شود.
درمقابل،فرهنگغیردینیهیچتبیینیندارد،چونبراساسآنانسانیکروزمتولدمی‌شودویکروزهممی‌میرد: «مَاهِیَإِلَّاحَیَاتُنَاالدُّنیَانَمُوتُوَنَحْیَاوَمَایُهلِکُنَاإِلَّاالدَّهرُ(۱)؛غیراززندگانىدنیاىما [چیزدیگرى] نیست؛مىمیریموزندهمىشویم،وماراجزطبیعتهلاکنمىکند». براساساینفرهنگهمهچیزپوچاستوانسانمطابقمیلوخواستهخویشعملمی‌کند.
مقتضایفرهنگدینیایناستکهانسانبرنامه‌ایکاملاًمنظمودقیقداشتهباشدوهرچهبیشتردقتکند،برایهدفاصلییعنیسعادتابدی‌مؤثرتراست. حتییککلمهحرفـمانندگفتنیااللهـدرزندگی‌‌انساناثردارد. انتخابیکیازایندوفرهنگاهمیتزیادیداردونبایداینگونهتلقیشودکهتفاوتچندانیبینایندوراهوجودندارد،زیراامردایربینموتوحیاتاست،آنهمحیاتبی‌نهایت. یکراه،زندگیمحدودهمراهبارنج‌ها،بیماری‌ها،ظلم‌هاواموریازاینقبیلاستودرمقابل،زندگینامحدودیاستکههیچناراحتیدرآنوجودندارد: لَایَمَسُّنَافِیهَانَصَبٌوَلَایَمَسُّنَافِیهَالُغُوبٌ(۲)؛ «دراینجارنجىبهمانمىرسدودرماندگىبهمادستنمىدهد.» درزندگیاخرویحتیخستگیچیدنمیوهبهشتیهموجودندارد.
اهمیتانتخابفرهنگدینییاغیردینی
درقدماولبایدبینایندوراهیکیراانتخابکنیم. انساندراینمسئلهکهمهم‌ترینمسئلهزندگیاستمسامحهمی‌کندومی‌گویدفعلاًبایدزندگیروزمرهراجلوبردتابعدببینیمچهمی‌شود! آیاقیامتیهستیانیست،امامحسینیبودیانبود؟اگرهمیشهدغدغهاینمسائلراداشتهباشیمکهنمی‌توانیمزندگیکنیم! آیاواقعاًزندگیمی‌کنیمتاازهمینچندروزهقبلازمرگلذتببریمیابرایزندگیارزشدیگریقائلیموحیاتاخرویرامی‌پذیریم؟
گرایش‌هایسه‌گانهدرفرهنگشیعی
بافرضحلاختلاففرهنگ¬هایگوناگونوصرفنظرازبحثدربارهشاخه‌هایگوناگونفرهنگدرادیانابراهیمی،ادیانشرقی،و… دردرونهمینفرهنگشیعیوانقلابیخودمانگرایش‌هایمختلفیوجوددارند:
الف) دینامریمفید،اماحاشیه‌ایوغیرضروری
اینکهبرخیبانوشتار،گفتاریارفتارشاننشانداده‌اندکهانسانبایدبرایدستیابیبهلذت،آنهملذتدنیاییزندگیکنددرستاست،اماغیرازاینهابالاخرهاموردیگرینیزدرحاشیهزندگیقابلتوجههستند. برایمثال،برخیکارهادرزندگیانسانضرورتدارند. برایدرمانبیماری‌ها،تهیهخوراکو… بایدشغلیازقبیلکشاورزی،نانوایی،قصابی،پزشکیو… داشت،امانقاشی،شعروهنرهایدیگرچنینضرورتیندارند. اگراصلاًشاعرنداشتیمبهجاییبرنمی‌خورد؛نهمؤمنیکافرمی‌شدونهکافریمؤمن،امابالاخرهشعرجایگاهبلندیداردوانساندرزندگینمی‌تواندآنرانادیدهبگیرد. هرچندشعر،نقاشی،هنر،موسیقیو… درحدکشاورزی،صنعتوانرژیاتمینیستند،ولیبایدبرایآنهادرحاشیهزندگیجاییرادرنظرگرفت. اینتبییندربارهدینهمجاریاست. اینگرایشنمی‌گویددیندروغاستوبایدبادینمبارزهکردیابهقولبرخیازجامعه‌شناساندینبایدکنارگذاشتهشود،بلکهبرایدینهمواقعیتیراقائلاست.
طبقایننگرش،دینهممانندنقاشیوشعربرایانسانخوباست. انسانگاهدوستدارددرگوشه‌ایخلوتوباخدایخویشرازونیازکند. همانگونهکهبرخیازشعراشب‌هایچهاردهممی‌خواهندبامهتابرازونیازکنند،انسانهممی‌خواهددرگوشه‌ایباخدارازونیازکندوازاینعبادتلذتمی‌برد. ایننوعلذترانمی‌تواننادیدهگرفت.
براساساینگرایش،دین،موردقبولوامریمقدساستکهبایدبهآناحترامگذاشتهشود،اماضرورتیچندانیهمنداردواگردینهمدرکارنبودمشکلیپیشنمی¬آمد. بسیاریازجوان‌‌هایاحتیبرخیسیاست‌مدارانوکهنه‌کارانهماینگونهفکرمی¬کنندکهواقعیتزندگیهمیناستکههمهـازجملهکفارـدارند،امامادرحاشیهزندگی‌مانامتیازیبهنامدینداریمکهآنهاندارند. طبیعیاستکهاگرجاییبیناینامتیازوآنواقعیتزندگیتضادپیداشد،اصلهمانزندگیعینیاست. یعنیاصلرابایدبراینگذاشتکهلذت‌هایمادیتاجاییکهبرایانسانضررندارندبایدتأمینشوند. البتهدینهممحترماست،امااگربامسائلجدیزندگیتزاحمداشتبایدکنارگذاشتهشود،چوندینومراسماعیادوعزاداریوماننداینها،حاشیه‌هایزندگیهستندوبودونبودشانتفاوتیندارد.
ب) تفکیکعرصهدینوغیردین
برخیگرایشبیشتریبهدیندارند. بهاعتقادآنهادینبابعدروحیومعنویانسانسروکاردارد؛روحانسانراتقویتمی‌کندوتعالیمی‌بخشدواوراباخداآشنامی‌کند،درقیامتهمبرایاوسودمنداست. اماعرصهدینغیرازعرصهمسائلجدیزندگیاست. ماچهمسلمانباشیم،چهکافربایدکشاورزیکنیم. کشاورزیوکسبدرآمدربطیبهدینندارند. ازدواج،تولیدنسل،تشکیلحکومتو… مختصمسلمانیاکافرنیست،بلکهبرایهردولازماست.
برایهرجامعه‌ایحکومتیلازماستوبایدیکشکلحکومتیراتعریفکردکهمنفعتشبیشتروضررشکمترباشد. صنایع،علم،وتکنولوژیهمازواقعیت‌هایزندگیهستندوربطیبهدینندارند. ارتباطباخدا،اخلاق،معنویاتوماننداینهامربوطبهدینوخیلیهمخوبند؛ارزششانهمازآنهاکمترنیست،اماایندوعرصهربطیبههمندارند. بایدحسابدینراازحسابدنیاجداکرد. دینرابایدبرایدینداران،اربابدین،رجالدین،اربابکلیسا،آخوندهاوکسانیکهسروکارشانبادیناستگذاشت،امامسائلزندگیربطیبهآنهاندارد.
رفتنبهکلیساومسجد،شرکتدرعزاداریسیدالشهدا «ع»واموریازاینقبیلاختیاریاست. اگرانساندوستداشتشرکتمی‌کندودرصورتیکهتمایلنداشتترکمی‌کند،امابرخیمسائلاینگونهنیستند. همهبایدقانونرارعایتکنند،بایدکسبوکاروزندگیکنند،مقرراتراهنماییورانندگیبایدرعایتشودوامثالاینامورربطیبهدینندارند.
پسانسانیکسکهدوروست. یکرویآنمعنویاتورویدیگرشمادیاتاست. مادیاترابایدباعلم،صنعت،تکنولوژی،هنروماننداینهاتأمینکرد. پرداختنبهبُعددیگرزندگیانسانکهآنهمخیلیمهماستبادینوتوسطعلماوروحانیوناست. ایندوبُعدزندگیازیکدیگرجداهستندونبایدهیچکدامدرعرصهدیگریواردشود،وگرنهازبینخواهدرفت.
بعضیازمسئولیندرسال‌هایگذشتهاینگونهتعبیرمی‌کردندکهاگردینبخواهددرمقولاتدیگرـمانندآزادیـواردشودگورخودشراکندهاست،چراکهدوعرصهمتفاوتهستند. نماز،روزه،سینه‌زنیوماننداینهامربوطبهدیناست،اماسیاستواقتصادربطیبهدیننداردودیننبایددراینعرصه‌هادخالتکند. اینگرایشدینرابدنمی‌داند،اماآنراغیرمرتبطباعرصهمادیزندگیمی‌داند. البتهکسانیهمدینراافیونجامعهومانعپیشرفتمی‌دانند!
ج) حاکمیتارزش‌هایدینیدرهمهعرصه‌ها
برخیدیگرمعتقدندکهدینبایددراموریادشدهدخالتکندواصلاًهمهاینهادرسایهدینوفرهنگدینیارزشومشروعیتپیدامی‌کنند،زیراخداییکهانسانراآفریدهاستهدفیداشتهوبرنامه‌اشرادردینتعیینکردهاست. اگرانساناینبرنامهرارعایتنکندبهسعادتمطلوبنمی‌رسد. اصل،دیناستودینبرهمهچیزحاکماست. ازاینرو،همهچیزرابایدبراساسارزش‌هاومحکارزشدینیسنجیدوحلالوحرام،یاخوبوبدبودنکارهارامشخصکرد.
تزاحمگرایش‌ها
هرسهگرایشدرمتنجامعهماوحتیدرعالی‌ترینسطحمدیرانکشوروجوددارد. گرایشغالب،گرایشدوماستکهسکولاریزمنامدارد. دراینگرایش،دیننفینمی‌شود،امادینغیرازسیاستتلقیمی‌شود. اینگرایشهرچندبهزبانآوردهنشود،اماگرایشغالباست. طبعاًخوداین‌گرایش‌هادرعملبایکدیگراصطکاکپیدامی‌کنند.
یکعدههم حزب‌اللهیوطرفدارگرایشسومهستندکهبهفرمایشامام،رهبری،آیهقرآنومانندآنهااستنادمی‌کنند. درمقابل،برخیحرفازحقوقبشر،آزادی،دموکراسی،علموصنعت،پیشرفتومانندآنمی‌زنند. اینهابهراحتیباهمآشتینمی‌کنند. ایناختلافاتباعثشدهازاولانقلابتابهحال،مسئولیناجرایی،قانونگذاری،وقضاییباهماختلافاتیداشتهباشند. برایحلایناختلاف‌ها،ابتدابایدجایگاهدین،مسجد،حسینیه،مدرسه،دانشگاه،بازار،جبههو… مشخصشود.
راه‌حلتدبیرواعتدال
چهبایدکردکهایناختلافاتخیلیموجبتنشدرجامعهنشود؟بهگفتهسیاستمدارانبهترینراهشایناستکهدولتیسرکاربیایدکههرگروهیراقدریراضیکند،زیراهمهرابهطورکاملنمی‌شودراضیکرد. اگرسکولارهاراراضیکند،بسیجی‌هاوحزب‌اللهی‌هاقانعنمی‌شوندواگربنابرقانعکردنبسیجی‌هاباشد،اکثریتسکولارهاودنیاپرستانراضینمی‌شوند.
برخیمعتقدندبایدهمهرابهگونه‌ایوتاحدیباتدبیرراضیکرد. اینکارنامدیگریباعنواناعتدالدارد. برخیدرتفسیراعتدالتصریحمی‌کنندکهاعتدال،درنظرداشتنیکمقدارارزش‌هایدینیویکمقدارهمفرهنگجهانیاست،نهارزش‌هایدینیبهصورتکاملموردتوجهقرارگیردونهفرهنگجهانیبهصورتکامللحاظشود،بلکهازهرکداممقداریگرفتهشود.
اعتدالیاالتقاط؟
اینطرزتفکردرفرهنگماالتقاطنامدارد. بهگونه‌ایمیانفرهنگ‌هاجمعمی‌شودکهکمتردعواوتشنجشود؛هماسلاماست،همحقوقبشر،حقوقشهروندی،آزادی،دموکراسی،وخلاصههمهچیزهست. اینآخرینچیزیاستکهسیاست‌مدارانمابهذهن‌شانخطورکردهاست. معنای‌چنیننگرشیدشمنیبااسلامیاملتایراننیست.
امااگرواقعاًپایه‌هایباوردینیمحکمباشدانساننمی‌تواندالتقاطرابپذیرد. امامهیچوقتحاضرنبودازاسلامدستبرداردومی‌فرمود: اینهاازاسلامسیلیخورده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند. همچنانکهبهگفتهایشان،درستاستکهمردمزحمتکشیدندوشهیددادند،اماخرمشهرراخداآزادکرد. تکیهکلامامام،خداواسلامودینبود،ولیهمهاینطورنیستند. ماایمانامامرانداریموبهآنچیزهاییکهاوباورداشتبههمانصورتباورنداریم. درنتیجهوقتیبخواهیمخوبمدیریتکنیم،بههرگروهومجموعه‌ایپستومقاممی‌دهیمتاسرشانگرمشدهودورانیرابگذرانیمکهکمتردعواوگرفتاریداشتهباشد. اینوضعموجودجامعهماست.
درچنینوضعی،جایگاهفرهنگکجاست؟چهچیزیمهم‌ترازهمهاست؟آیاتلاشودستوپازدنبرایبرداشتنتحریم‌هاازهمهچیزمهم‌تراست؟مگرزمانشاهتحریم‌هاییوجودداشت؟! پسبرایچهانقلابکردیم؟چراکاریکردیمکهبگوینداینهااصلاًضدتمدنهستند؟
اقلاًهمانکاریرامی‌کردیمکهجبههملیمی‌گفتوسخنازانتخاباتآزادوسلطنتشاهو… می‌زد،دیگرچرااینقدرکشتهدادیم؟اگرازهمانروزکاریمی‌کردیمکهدرخیلیازکشورهایدیگرکردند،مانندانتخاباتآزاددرمصرکهشاههمباشدوسلطنتکندوحکومتبراینخست‌وزیرباشد،ممکنبودکمیتنشایجاد شود،امابالاخرهبهگونه‌ایقابلحلبود. پس،اینهمهجنگ،صدهاهزارشهید،ویرانی،بمباران‌ها،وپرپرشدندسته‌گل‌هاییکههرکدامبهکلاینهامی‌ارزید،برایچهبود؟برایاینکهتحریم وتورمبرداشتهشوند؟بیکاریکمشود؟
مادریکهسهفرزندششهیدشدهوحاضرنبودهیکقطرهاشکازچشمشسرازیرشودوبهدیگرانهممی‌گفتشماحقنداریداین‌جاگریهکنید،این‌جامجلسعروسیاست،منبهشهادتفرزندمافتخارمی‌کنم. آیااینهابرایبرداشتهشدنتحریم‌هاوکاهشنرختورمبود؟
بایدنگراننسلبعدیباشیمکهآیاآنباورهاوارزش‌‌هاراخواهدداشتیاخیر،چوندیگرنهامامهستونهجنگ،واینگونهنیستکههرروزجنازه‌هایشهدارابیاورند. امروزهدیگرصحبتازگرانیسکهودلار،بالاوپایینرفتنقیمت‌هاوسبدکالاست.
چهبایدکرد؟چهچیزیبرایمااهمیتدارد؟آیافقطاقتصاد؟! بهفرمایشمقاممعظمرهبری،اگررخنه‌ایدراقتصادپیداشودباسبدکالاقابلجبراناست،امارخنهفرهنگیقابلترمیمنیست. کدامفرهنگ؟! کسانیکهاینگونهباورهاراندارند،فرهنگراگویش‌ها،رقص‌هایمحلی،زبانفارسی،آدابورسوممحلی،غذاهایسنتیواموریازاینقبیلمی‌دانند.
هنگامیکهبهوزیرارشاداسبقگفتندشمابهعنوانوزیرارشاداسلامیبرایاسلامچهکارکردید؟کدامارزشاسلامیرااحیاکردید؟گفتچهارزشیبالاترازآزادی؟مامی‌خواهیمبهمردمآزادیبدهیمتاهرکاردلشانمی‌خواهدبکنند. لازمهاینطرزفکرایناستکهکسانیسرکاربیایندکهنسبتبهمسائلدینیحساسیتنداشتهباشند،وگرنهدرگیریبهوجودمی‌آید. آمربهمعروفکشتهمی‌شودوهیچاتفاقینمی‌افتد. برایاینکهمشکلیپیشنیایدمی‌گویندآرامباشید،همهچیزدرستمی‌شود.
راهکارایناستکهبایدآنایمانراتقویتکرد. دونسلگذشتوکسانیکهازامام«ره»وجنگوارزش‌‌های اسلامیوانقلابآموختهبودندرفتند. امروزدورهجوان‌هاییاستکهسرگرمتلویزیونوبرنامه‌هایاینترنتهستند. برایاینجوان‌هاچهفکریبایدکرد؟بایدکاریکردکهزیربنایفکریآنهاعوضشود،یعنیبایدبفهمندکهانسانبرایلذتبردنخلقنشدهاست. مسئلهاصلی،زندگیبرایخوشیبیشتر،هرچندبابهحاشیهبردنِدیننیست. اینفرهنگبایدعوضشود.
نتیجه
اگربخواهیمانسانباشیمبایدفرهنگداشتهباشیم،وگرنهانسانباحیوانتفاوتینخواهدداشت: «إِنهُمإِلاَّکَالأَنْعامِبَلهُمأَضَلُّسَبیلاً(۳)؛آنانجزمانندستوراننیستند،بلکهگمراهترند.» فرهنگبهاینمعناستکهبدانیمچهچیزیخوبوچهچیزیبداست. چرابرخیچیزهاخوبدانستهمی‌شوندوبرخیبد؟پاسخرابایددرتأثیرآنهادرسعادتوشقاوتابدیانسانجستجوکرد. فقطخداونداستکهمی‌دانددراینچندسالزندگیدنیاچهبایدبکنیمتابهنتیجهمطلوببرسیم. اینفرهنگ،همانفرهنگیاستکهمقاممعظمرهبریمی‌خواهد،وگرنهمنظورایشانازقابلترمیمنبودنِرخنهفرهنگیایننیستکهمثلاًاگرفلانگویشضعیفشد،رخنه‌ایدرفرهنگایجادشدهوبایدترمیمشود! آیامثلاًبامتروکشدنبرخیلهجه‌ها،یافراموششدنرقصعشایردراثرشهرنشینیِآنهارخنه‌ایدرفرهنگایجادمی‌شودکهقابلترمیمنیست؟! آیامنظورمقاممعظمرهبریایناست؟! یامنظورشانازرخنهفرهنگیچیزیاستکهباباورهاوارزش‌هایدینیمااصطکاکداشتهباشد؟بهترینخدمتیکهدراینزمانبراینسلحاضرونسلآیندهمی‌توانانجامدادتقویتپایه‌هایفکریآنهاستکهمسئلهطرحولایتیکیازراه‌حل‌هاست.
پی‌نوشت‌ها:
۱جاثیه، ۲۴
۲-فاطر، ۳۵
۳-فرقان، ۴۴
سوتیترها:
۱-
اندیشهزندگیانسانتاابدیتوبی‌نهایتفکریجدیداست. ارزش‌هایمادیدرفرهنگغرببرباورواندیشهمادیوطبیعیمبتنیهستند،امااساسارزش‌هایمعنویدینیبراینباورالهیاستواراستکهزندگیدنیویمقدمه‌ایبرایزندگیاخرویاست،پسخودزندگیدنیویاصالتندارد.
۲-
مادریکهسهفرزندششهیدشدهوحاضرنبودهیکقطرهاشکازچشمشسرازیرشودوبهدیگرانهممی‌گفتشماحقنداریداین‌جاگریهکنید،این‌جامجلسعروسیاست،منبهشهادتفرزندمافتخارمی‌کنم. آیااینهابرایبرداشتهشدنتحریم‌هاوکاهشنرختورمبود؟